ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
755
МАҲАЛЛА ФУҚАРО ЙИҒИНИ ТИЗИМИДАГИ МУТАСАДДИЛАРНИНГ
НОТЎЛИҚ ОИЛА БИЛАН ФАРЗАНД ТАРБИЯСИДАГИ ЎЗАРО ҲАМКОРЛИГИ
Мусурманова Шахло Илҳомовна
Гулистон давлат педагогика институти. Сирдарё вилояти, Гулистон шаҳри, 4-мавзе.
Email:
shaxlomusirmonova@gmail.com
Annotatsiya.
Bugungi statistik ma'lumotlarga ko'ra, Respublikamizda notinch oilalarning
ko'payishi natijasida ajralishlar soni ko'paygani ma'lum. Ya'ni, 24 565 oila 2022 yil yanvar-iyun
oylarida ajrashgan va 25 422 oila 2023 yil yanvar-iyun oylarida ajrashgan. To'liq bo'lmagan
oilalar ham oilani ajratish natijasida paydo bo'lishi tabiiy. To'liq bo'lmagan oilalar sonining
ko'payishi va ularda ota-onasiz farzandlarning ulg'ayishi nafaqat O'zbekistonda, balki barcha
rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda namoyon bo'layotgan katta ijtimoiy-iqtisodiy,
ma'naviy, ijtimoiy-psixologik va pedagogik muammodir.
Shu bilan birga, yolg'iz oila a'zolarining aksariyati o'z vazifalari va majburiyatlarini
talab darajasida bajara olmasligi dolzarb muammolardan biriga aylandi. Agar bu muammolar
o'z o'rnida hal etilmasa, ular mamlakatni ma'naviy inqirozga olib borishi tabiiy.
Kalit so'zlar:
mahalla, jamiyat, to'liq bo'lmagan oila, qadriyatlar, ota-ona, bola, oila,
ajrashgan oila, tadbirkorlik, aqlli ayol, murakkab, funktsional, turmush o'rtog'i, nikoh.
THE INTERACTION OF THE OFFICIALS IN THE NEIGHBORHOOD CIVIL
ASSEMBLY SYSTEM WITH THE NON-FAMILY IN THE UPBRINGING OF
CHILDREN
Abstract.
According to today's statistics, it is known that the number of divorces has
increased as a result of the increase in troubled families in our Republic. That is, 24,565
families divorced in January-June 2022, and 25,422 families divorced in January-June 2023. It
is natural that single-parent families also arise as a result of family separation. The increase in
the number of single-parent families and the growing up of children in them without parents is a
big socio-economic, spiritual, socio-psychological and pedagogical problem that is manifested
not only in Uzbekistan, but also in all developed and developing countries.
At the same time, the fact that the majority of single family members cannot perform their
duties and responsibilities at the required level has become one of the urgent problems. If these
problems are not solved in their place, it is natural that they will lead the country to a moral
crisis.
Keywords:
mahalla, society, incomplete family, values, parents, child, family, divorced
family, entrepreneurship, smart woman, complex, functional, spouse, marriage.
ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ДОЛЖНОСТНЫХ ЛИЦ СИСТЕМЫ СХОДА
ГРАЖДАН МАХАЛЛИ В ВОСПИТАНИИ ДЕТЕЙ С НЕПОЛНОЙ СЕМЬЕЙ
Аннотация.
По сегодняшней статистике известно, что в результате увеличения
неблагополучных семей в нашей республике увеличилось количество разводов. То есть в
январе-июне 2022 года развелось 24 565 семей, а в январе-июне 2023 года — 25 422 семьи.
Естественно, что неполные семьи возникают и в результате разделения семей.
Увеличение числа неполных семей и взросление в них детей без родителей является
большой
социально-экономической,
духовной,
социально-психологической
и
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
756
педагогической проблемой, которая проявляется не только в Узбекистане, но и во всех
развитых и развивающихся странах.
В то же время одной из актуальных проблем стало то, что большинство
одиноких членов семьи не могут выполнять свои обязанности и ответственность на
должном уровне. Если эти проблемы не будут решены на месте, то, естественно, они
приведут страну к моральному кризису.
Ключевые слова:
маҳалла, общество, неполная семья, ценности, родители,
ребенок, семья, разведенная семья, предпринимательство, умная женщина, комплекс,
функционал, супруг-супруга, брак.
Мамлакатимизда жамиятнинг асосий бўғини ҳисобланган оила, оналик, оталик ва
болаликни муҳофаза қилиш, нотўлиқ оилалар ҳамда ушбу оилалардаги муаммоси мавжуд
фарзандларни ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш, оилавий қадриятлар воситасида ота-
оналаар ва фарзандлар ўртасидаги ўзаро оилавий тотувлик, ҳамжиҳатликни қарор
топтириш, ёшларнинг интеллектуал, ижодий, жисмоний ва ахлоқий жиҳатдан
шаклланиши ҳамда ривожланиши, таълим олиши, соғлиғини сақлаши, касбга тайёрлаш,
бандлигини таъминлаш учун шарт-шароитлар яратиш борасида муҳим ишлар амалга
оширилмоқда.
Ушбу масалаларга оид ҳуқуқий асослар Ўзбекистон Республикаси Президенти
Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28-январдаги
“2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги
Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги
ПФ-60-сонли Қарори
,
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2019 йил 2 апрелдаги “Аҳоли
муаммолари билан ишлашда маҳалла институтининг мавқеини тубдан ошириш чора-
тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5700-сон Фармони, Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 18 февралдаги “Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни
соғломлаштириш, маҳалла институтини янада қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-
қизлар билан ишлаш тизимини янги даражага олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги
ПФ-5938-сон Фармони, янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг
“Оила, болалар ва ёшлар”га бағишланган XIV бобининг 76-80-моддаларида тўлиқ ўз
аксини топган.
Маҳалла бу – миллий ахлоқий ва тартиб-қоидаларга риоя қилиб, ота-боболари ва
фарзандлари билан бирга яшаётган фуқароларнинг жамоасидир. Бугунда маҳалла ҳаёти
билан боғлиқ кўплаб қадрият ва анъаналаримиз тикланиб, замон талаблари асосида
бойитилмоқда. Маҳаллалар имконияти ва ваколатларининг тобора кенгайиб бораётгани
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг аҳиллик, ҳамжиҳатлик, осойишталик
муҳитини асраб-авайлаш, оилаларни мустаҳкамлаш, ёшлар тарбиясидаги ўрни ва
аҳамияти ортаётганида муҳим аҳамият касб этмоқда. Жаҳонда глобаллашув жараёнлари
кечаётган бугунги даврда фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини
самарали ташкил этиш давр талабига айланди.
Маҳалла тарбия ўчоғидир. Фарзанд оилада дунёга келиб биринчи бор отаонасини
таниса, улғайган сайин маҳалладаги одамларни таний бошлайди ва юриштуриш, одоб-
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
757
ахлоқ, жамики ижобий фазилатларни, аввало, маҳалладан, аниқроғи, ота-оналари, қўни-
қўшнилари, табаррук отахонлари, дуогўй онахонларидан ўрганади.
Шу нуқтаи назардан таҳлил этилганда, “Оила – маҳалла” тизимидаги ишларни
такомиллаштириш, оила ва маҳаллага тааллуқли бой ва сермазмун миллий анъаналарни
авайлаб-асраш, уларни умуминсоний қадриятлар билан уйғунлаштириш, оила ва
никоҳнинг муқаддаслигини ёш авлод онгига чуқур сингдириш йўли билан оиланинг
мустаҳкамлиги, барқарорлигини таъминлаш, оила аъзоларининг ҳуқуқий саводхонлигига
эришиш яхлит жамият барқарорлиги ва тинчлигининг муҳим омилларидандир.
Ижтимоий бошқаришнинг ўзига хос шакли бўлган маҳалла бир қанча маданий-
маънавий тадбирларни амалга ошириш билан бирга, оилавий урф-одатлар, анъаналар,
оила турмушидаги қувончли лаҳзалар ҳамда оилавий ҳаёт билан боғлиқ бўлган аҳамиятли
воқеаларни тарғиб қилишнинг ишончли маркази сифатида ҳам намоён бўлмоқда. Маҳалла
ҳар бир оила, ҳар бир шахс билан имконият даражада иш олиб бориш учун маънавий
салоҳиятга ва ҳуқуқий имкониятга эга бўлган маскан ҳисобланади. Маҳаллада кишиларни
одоб-ахлоққа ўргатиш, уларга урф-одатлар, турли қадриятларни сингдириш, илғор
удумларни кенг ёйиш борасида ажойиб анъаналар қарор топган. Оила кичик ватан бўлса,
маҳалла унинг мустаҳкам таянчи ҳисобланади. Оилалар фаровон, обод бўлса, маҳалла
кўркига кўрк қўшади. Маҳаллалар обод бўлса, юртимиз ҳам шунчалик обод бўлади. Яъни
бугунги куннинг маҳалласи, энг аввало, соғлом ижтимоий муҳит масканидир. Бу ерда
кучли таъсирга эга бўлган жамоатчилик фикри маҳалла аҳлининг хулқ-атвори, ўзаро
муносабатларини адолат ва маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради. Шу
маънода маҳаллани демократия дарсхонаси, деб аташ ҳам мумкин. Маҳаллада кенг
жамоатчилик ўртасида мафкуравий ишларни самарали йўлга қўйиш учун катта
имкониятлар мавжуд, айниқса, миллий қадриятлар, меҳр-оқибат, эл-юрт шаъни учун
кураш каби фазилатларни камол топтиришда маҳалланинг ўрни беқиёс.
Анъаналар ва миллий қадриятларимизни (миллий оилавий урф-одатлар, расм-
русумлар, анъналар, қадриятлар) тўла-тўкис тиклаш, ҳар бир оилани маънавий ва моддий
мустаҳкамлаш, одамларнинг ҳаётини мақсадли, сермазмун ва бахтли қилишда оила ва
маҳалла ўзаро боғлиқлиги, ҳамкорлиги катта аҳамият касб этади.
Яқин тарихимизда маҳалла фақат норасмий, яъни кексалар тилидан эшитилган
холос. Унга миллий қадрият сифатида қаралмаган, у эътиборсиз қолган, кўп ҳолларда
расмий жиҳатлардан ҳеч бир ёрдамсиз, мададсиз фаолият кўрсатган.
Маҳалла ижтимоий келиб чиқиши, миллати, ёши, мижози турли хил бўлган
одамлардан иборат. Мана шу оилаларнинг бошларини бириктириш маҳаллада амалга
ошади. Оила ва маҳаллада соғлом муҳит мавжуд бўлгандагина уларда ҳар томонлама
соғлом, баркамол инсон шаклланади.
Таълим–тарбия соҳасидаги энг муҳим тамойил–умуминсоний ва миллий - маданий
қадриятлар устуворлигидир. Бу ёш авлодни бой тарихий, миллий –маданий мерос,
минглаб йиллар давомида шаклланган халқ педагогикаси анъаналари асосида тарбиялаш
имконини беради. Бугунги кунда маҳалла маънавиятини шакллантириш давлатимиз ва
ҳукуматимиз олиб бораётган фаолиятнинг асосий йўналишларидан бири ҳисобланади.
Маҳалла маънавиятининг асосий мезонларидан бири соғлом эътиқоддир. Зеро, “Маҳалла
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
758
– аввало соғлом ижтимоий муҳит масканидир. Бу ерда кучли таъсирга эга бўлган
жамоатчилик фикри маҳалла аҳлининг хулқ-атвори, ўзаро муносабатларини адолат ва
маънавий мезонлар асосида тартибга солиб туради”
… Маҳаллаларда соғлом эътиқодни
шакллантириш борасида тарғибот-ташвиқот, тарбиявий ишлар олиб борилмоқда.
Маҳаллалар томонидан оилаларда маънавий тарбия жараёнини такомиллаштириш
борасида баъзи йўналишлар бўйича муаммолар мавжудлигининг ижтимоий - педагогик
сабабларини қуйидагича изоҳлаш мумкин:
1.Вилоят, туман, қишлоқ, маҳаллалари ўз фаолият йўналишлари бўйича тўлиқсиз
оилалар билан илмий асосланган дастур ва режалар асосида иш олиб борилмоқда деб
бўлмайди.
2.Маҳалла фуқаролар йиғинларидаги мутасадди ташкилотлар (маҳалла фуқаролар
йиғини раиси, профилактика (катта) инспектори, ҳоким ёрдамчиси, хотин-қизлар фаоли,
ёшлар етакчиси, шунингдек “Оқила аёллар” ҳаракати ва бошқа мутасадди жамоатчилик)
томонидан тўлиқсиз оилаларда болаларни маънавий тарбиялашга оид Президент
фармонлари, амалдаги қонунлар, Вазирлар Маҳкамаси қарорларининг тўлиқ
бажарилишини таъминлаш масаласига ижтимоий–педагогик ёндашмаслик ҳолатлари
мавжуд.
3.Жойлардаги баъзи маҳалла қўмита раислари, хотин-қизлар қўмиталари
раисларининг ўз хизмат вазифаларини мукаммал билмасликлари, ҳуқуқлари доирасидан
ташқари юмушлар билан банд бўлиб қолганлиги кузатилмоқда.
Мазкур камчиликларни бартараф этиш учун маҳалла фуқаро йиғинлари
мутасаддилари қуйидаги ижтимоий–педагогик масалалар бўйича кечиктириб бўлмайдиган
аниқ чора-тадбирларни амалга оширишлари тақозо этилади:
- тўлиқ ва тўлиқсиз оилаларни аниқлаш, уларнинг ота-оналари билан суҳбатлашиш;
- тўлиқсиз оила фарзандларининг қобил ёки ноқобил эканлигини аниқлаш;
- тўлиқсиз оила қизлари ва ўғил болаларини ўзи хоҳлаган касбга йўналтириш;
- тўлиқсиз оила қизларини ўқишга қизиқиши бўлса ОТМларга кириш имтиҳонларига
МФЙ худудидаги мактабларда тайёрлаш.
Қизлар тарбиясида
оила, маҳалла, мактаб ҳамкорликда курашиши ўта муҳимдир.
Ёшлар ижтимоий – педагогик фикрдан, яъни қарғишдан қўрққан, отанинг оқ қилишидан,
маҳаллада сазойи бўлишдан чўчиган.
Қизлар тарбияси
тарбия жараёнидаги энг қийин объектдир. Чунки қизлар ўғил
болаларга нисбатан тез улғаяди ва эрта уйғонади. Шу сабабли уларни қаттиққўллик,
тарбияламоқ даркор. Қизлар доим назоратда эканликларини сезиб турмоқлари керак;
- тўлиқсиз оиланинг турли ёшдаги фарзандларини якка тадбиркорликка
йўналтириш ва қонун доирасида уларга моддий ёрдам бериш;
- тўлиқсиз оила турли ёшдаги фарзандлари ўртасида бекорчиликни бартараф этиш
ҳолатлари бўйича мутасадди давлат ва жамоат ташкилотлари билан ҳамкорликни
кучайтириш;
1
Каримов И.А. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар.; Т. , Ўзбекистон., 43-б.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
759
- оилаларнинг маънавий мустаҳкамлигини таъминлаш юзасидан минтақавий
тарғибот-ташвиқот дастурларини ишлаб чиқиш;
- тўлиқсиз оила турли ёшдаги фарзандлари маданиятини шакллантиришда
жойлардаги оммавий ахборот воситалари имкониятларидан кенг фойдаланиш;
- тўлиқсиз оила турли ёшдаги фарзандлари ўртасида соғлом эътиқод тарбияси
самарали шакл ва методларини амалиётга кенг жорий этиш, бу борада жамоатчилик
кучидан фойдаланиш;
- жойлардаги ички ишлар тизими билан ҳамкорликда тўлиқсиз оиланинг турли
ёшдаги фарзандлари ўртасида жиноят содир этишнинг олдини олиш ва уни кескин
камайтириш юзасидан чора-тадбирлар белгилаш ва уни амалга ошириш;
- боқувчисини йўқотган тўлиқсиз оилани ижтимоий муҳофаза қилиш, меҳнат билан
бандлигини таъминлаш, касбга қайта тайёрлаш ишларини такомиллаштириш чораларини
кўриш.
Болаларга тарбия таъсирининг бир хил бўлиши учун маҳалла фуқаро йиғини билан
оила ўртасида жуда маҳкам алоқа бўлиши керак. Тарбия масаласида бирлик бўлмаслиги
болаларга ёмон таъсир қилади, улар олдида таълим муассасаларининг ҳам, ота-онанинг
ҳам обрўси кетади. Шунинг учун тарбияга доир энг муҳим масалаларни таълим
муассасалари билан ота-она бирликда муҳокама қилишлари,хулоса,таклиф ва тавсияларни
яратишлари керак.
МФЙ масъул ходимлари тўлиқсиз оилани ўрганиш, у билан ҳамкорликдан мақсади
фақат ота-она, болалар ва уларнинг ўзаро муносабатлари ҳақида маълумот йиғиш билан
чекланиб қолмаслиги керак.
Тўлиқсиз оилалар маънавий муҳитини салбий томонга ўзгартирувчи омилларнинг
ранг-баранглиги ўзига хос зиддиятлар туфайли пайдо бўлади.
Юқорида тўлиқсиз оилаларда учрайдиган низоли оила, нотўғри тарбияловчи оила,
ахлоққа зид яшовчи оила, жамиятга зид оила тўғрисида махсус тўхталган эдик. Мазкур
табақалаштиришдан мақсад уларда кўп учрайдиган хусусиятлар, ўзига хосликларни
кўрсатиш эди. Чунки МФЙ масъул ходими мазкур табақалаштиришдан фойдаланган
ҳолда ҳамкорликка киришсалар, тўлиқсиз оиланинг турли ёшдаги фарзандлари маънавий
тарбиясидаги муаммоларнинг ечими тезлашади, самарадорлиги ошади, ўсмирлар
орасидаги тартиббузарлик, қонунбузарликларнинг тўлиқсиз оилаларга боғлиқ маънавий
сабаблари тезроқ тугатилади.
Тўлиқсиз оилаларнинг маҳалла билан ҳамкорлигининг ўзига хос муаммолари ҳам
бор. Ота-онанинг оила турмуши, ташвишлари учун якка жавобгарлиги, “вақт танқислиги”
уларнинг маҳалла билан алоқалари, ҳамкорлигига салбий таъсир кўрсатади. Бунинг устига
оилада ота-она ва ўсмир орасида муносабатларнинг таранглашуви ҳам ота-онанинг
маҳалла билан ижодий ҳамкорлигига халақит беради. Ота-оналарнинг турли-туман
йиғилиш, маъруза, учрашувларга келишдан бош тортишлари, ўзи ҳақида маҳаллага
маълумот беришдан қочишлари ана шу таранглашган муносабатларга ҳам боғлиқ.
Албатта, бунда юқорида қайд этилгани каби, оиладаги болалар тарбиясига оид
масалалар муҳокама қилинади. Оиланинг ички масалалари дахлсиздир. Чунки оилани
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
760
маҳалла билан боғловчи ягона, энг асосий бўғин бу – бола ва таълим ва тарбияга алоқадор
масалалардир.
Маҳалла ва оила тарбиявий ҳамкорлигининг тажрибасини ўрганиш жараёнида
маҳалла ходими тўлиқсиз оилалар билан ҳамкорлик ўрнатишда қатор муаммолар
борлигини кўрсатди. Бу “маҳалла – тўлиқсиз оила” алоқаларида энг кўп қўлланилаётган
усуллар:
1) Ота-онани зудлик билан маҳаллага чақириш;
2) Хонадонга бориш;
3) Маҳаллалардаги ёши улуғ отахон ва онахонлар, илм аҳли, психолог, педагог,
хуқуқшунос, тиббиёт ходими, ички ишлар бўйича ВЕН ходимлари иштирокида ота-она ва
бола билан алоҳида-алоҳида суҳбатлашиш.
Хуллас, маҳалла юқоридаги тоифадаги оилалар билан мулоқотда ишонтириш,
маслаҳат бериш, йўл-йўриқ кўрсатиш каби услубларни қўллаган ҳолда ота-онани тарбия
услубларига ўргата боради. Бу услублар фойда бермаган тақдирда жамоатчиликнинг
фикрини, муносабатини ҳосил қилиш услубидан фойдаланади.
REFERENCES
1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2022 йил 28
январдаги “2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт
стратегияси тўғрисида”ги ПФ-60-сон Фармони.
2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2019 йил 2 апрелдаги
“Аҳоли муаммолари билан ишлашда маҳалла институтининг мавқеини тубдан
ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5700-сон Фармони.
3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 18 февралдаги
“Жамиятда ижтимоий-маънавий муҳитни соғломлаштириш, маҳалла институтини
янада қўллаб-қувватлаш ҳамда оила ва хотин-қизлар билан ишлаш тизимини янги
даражага олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5938-сон Фармони.
4. Каримов И.А. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар.; Т. ,
Ўзбекистон., 43-б.
5. Мусурманова А. Improvement of the pedagogical mechanisms of the family and
educational institutions in the development of the spiritual cultute of adolescents of social
and legal risk groups. “Проблемы педагогики” научно методический журнал. № 1(33)
февраль Москва-2018 г. 5-7 Р.
6. Мусурманова О., Шаамирова Ю.К.,Салаева М.С. Маҳаллаларда тўлиқсиз
оилалардаги муаммоси мавжуд фарзандлар билан ишлаш механизмлари Услубий
қўлланма. Тошкент. 2023.-93 бет.
7. Мусурманова А.Family reading as a factor of spiritual аnd moral development of the
child The Way of Science. International scientific journal (ISSN 2311-2158) 2018. № 1
(47). 70-72 P.
8. Мусурманова Ш. Issues in the development of socio-intellectual competence of adult
student-youth in incomplete families in higher educational institutions. European Scholar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
761
Journal (ESJ) Available Online at:
Vol. 4 No.11, November
2023
9. ISSN: 2660-5562 29-31 P.
