397
JISMONIY MADANIYATNING SHAXS XUSUSIYATLARINI
SHAKLLANTIRISHDAGI RO’LI
Xidirova Malohat Qazaqovna
Guliston davlat pedagogika instituti,
pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD), katta o‘qituvchi.
Email:
malohatxidirova77@gmail.com
Abduvahobov Sardor Abdusaitovich
Guliston davlat pedagogika instituti, “Jismoniy madaniyat” yo‘nalishi 2-kurs talabasi
Email:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10409427
Annotatsiya. Jismoniy madaniyatning shaxs xususiyatlarini shakllantirishdagi roli uning
ijtimoiy mohiyati, insonparvarlik funksiyalari, inson ma’naviyatining ko‘plab asoslarini
rivojlantirish imkoniyatlari bilan bog’liq holda kuchayadi. Ushbu maqolada umumiy madaniyat,
umuminsoniy qadriyatlar va ma’naviyat tushunchalari bilan uzviy bog’liq bo‘lgan sog’lom
turmush tarzini, jismoniy barkamollikka erishishni, ko‘plab insoniy fazilatlarni rivojlantirishni
belgilovchi jismoniy madaniyat vositalari haqida so‘z boradi.
Kalit so‘zlar: shaxs, jismoniy madaniyat, jismoniy, aqliy, estetik tarbiya, sog‘lom turmush
tarzi, rivojlanish.
THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN THE FORMATION OF PERSONAL
CHARACTERISTICS
Abstract. The role of physical culture in the formation of personal characteristics is
strengthened in connection with its social essence, humanistic functions, and opportunities for the
development of many foundations of human spirituality. This article talks about the means of
physical culture that determine a healthy lifestyle, achieving physical fitness, and developing many
human qualities, which are inextricably linked with the concepts of general culture, universal
human values and spirituality.
Key words: personality, physical culture, physical, mental, aesthetic education, healthy
lifestyle, development.
РОЛЬ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В ФОРМИРОВАНИИ ЛИЧНОСТИ
Аннотация. Роль физической культуры в формировании качеств личности
усиливается в связи с ее социальной сущностью, гуманистическими функциями,
возможностями развития многих основ духовности человека. В данной статье говорится
о средствах физической культуры, определяющих здоровый образ жизни, достижение
398
физической подготовленности, развитие многих человеческих качеств, которые
неразрывно связаны с понятиями общей культуры, общечеловеческих ценностей и
духовности.
Ключевые слова: личность, физическая культура, физическое, умственное,
эстетическое воспитание, здоровый образ жизни, развитие.
Hozirgi vaqtda insonlarda ta’lim olishga bo‘lgan ishtiyoq shiddat bilan kuchayib
bormoqda. Hayotning o‘zi har bir insonni bilim va tushuncha bilan qurollanishga undaydi.
Ta’limga - shaxsni maqsadli, har tomonlama rivojlantirish muammolarini hal qiluvchi
pedagogik tizim sifatida qaraladi. Inson yashashi, rivojlanishi uchun faoliyatning turli sohalariga
oid keng ko‘lamli bilimlarni mustaqil o‘zlashtirib, ma’lum ko‘nikmalarga ega bo‘lishi talab etiladi.
Jismoniy madaniyatni rivojlantirishning ko‘pgina konsepsiyalarida ta’limga alohida e’tibor
beriladi va ko‘proq darajada odamlarning jismoniy madaniyatga bo‘lgan munosabatini tubdan
o‘zgartirish, uning ulkan milliy va shaxsiy insoniy qadriyatini umumiy tushunish zarurligi
tasdiqlanadi.
Jismoniy tarbiya ta’lim tizimining tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u inson salomatligini
mustahkamlash va to‘g’ri jismoniy rivojlanishga qaratilgan. Aqliy tarbiya, axloqiy-estetik, mehnat
tarbiyasi, iqtisodiy tarbiya, ekologik tarbiya, huquqiy tarbiya bilan birlikda jismoniy tarbiya
shaxsni har tomonlama kamol toptirishga yordam beradi.
Jismoniy madaniyatning mohiyatini tushunishning sifat jihatidan yangi darajasi uning
intellektual, axloqiy va estetik tarbiyaning samarali vositasi sifatida insonning ma’naviy sohasiga
ta’siri bilan bog’liq. Jismoniy mashqlarning insonning biologik mohiyatiga: uning sog’lig’iga,
jismoniy rivojlanishiga, morfologik va funksional tuzilmalariga katta ta’sirini isbotlashga alohida
ehtiyoj bo‘lmasa, uning ma’naviyat rivojlanishiga ta’siri alohida tushuntirish va dalillarni talab
qiladi.
Ko‘pgina xorijiy davlatlarda barcha darajadagi jismoniy tarbiya va sport odamlar
salomatligini mustahkamlashning universal mexanizmi, insonning o‘zini o‘zi anglash, o‘zini
namoyon qilish va rivojlantirish yo‘li, g’ayriijtimoiy hodisalarga qarshi kurash vositasidir. Shu
bois so‘nggi yillarda zamonaviy madaniyat qadriyatlari tizimida jismoniy tarbiya va sportning
o‘rni sezilarli darajada oshdi. Butun dunyoda jismoniy madaniyatning jamiyatdagi rolini
oshirishning doimiy tendentsiyasi mavjud, bular:
jismoniy tarbiyani tashkil etishning ijtimoiy shakllari va faoliyatini rivojlantirishni
qo‘llab-quvvatlashda davlatning rolini oshirishda;
399
kasalliklarning oldini olish va aholi salomatligini mustahkamlashda jismoniy
madaniyatdan keng foydalanishda;
yoshlarning bo‘sh vaqtini tashkil etishda va yoshlarning g’ayriijtimoiy xatti-
harakatlarining oldini olishda;
jismoniy tarbiyadan talaba yoshlarning axloqiy, estetik va intellektual rivojlanishining
muhim tarkibiy qismi sifatida foydalanishda;
mehnatga layoqatli aholini jismoniy madaniyatga kiritishda;
nogiron, yetim bolalarning ijtimoiy va jismoniy moslashuvida jismoniy madaniyatdan
foydalanishda;
sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya rivojida sport eshittirishlari va
televideniyening o‘rni ortib borayotganida;
aholining manfaatlari va ehtiyojlarini hisobga olgan holda jismoniy, sog‘lomlashtirish va
sport infratuzilmasini rivojlantirishda;
sog‘liqni saqlash, fitnes va sport xizmatlari bozori tomonidan taklif qilinadigan turli xil
shakllar, usullar va vositalarda.
Jismoniy madaniyatning insonparvarlik ahamiyati inson haqida har tomonlama bilimga ega
bo‘lish, zamonaviy dunyoda insoniy qadriyatlarning ahamiyatini tushunish, madaniyatdagi o‘z
o‘rnini tushunish, madaniy o‘ziga ishonchni rivojlantirish, madaniy faoliyatni o‘zgartirish
qobiliyati va imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi. Bu shaxsning ma’naviy va jismoniy kuchlarini
muvofiqlashtirish, sog’liq, jismoniy madaniyat, mehnat samaradorligini oshirish, jismoniy
barkamollik, farovonlik va boshqalar kabi umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish orqali
namoyon bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya jarayonida odam juda ko‘p yangi narsalarni o‘rganadi, vosita mahoratini
o‘rganadi, yangi sport inshootlari va natijalarni yaxshilash usullarini izlaydi, ijodkorlikni
rivojlantirish va kognitiv faollikni shakllantirish uchun imkoniyatlar yaratadi.
Inson hayoti va salomatligi jismoniy madaniyat bilan chambarchas bog’liq. Aynan u
ko‘plab kasalliklarni davolashda yordam beradi va hayotni uzaytiradi. Bemorlarni reabilitatsiya
qilish uchun terapevtik jismoniy madaniyat vositalari qo‘llaniladi, jismoniy faollikka vaqt ajratgan
har bir inson salomatligini mustahkamlaydi. Har bir inson salomatligini mustahkamlash butun
jamiyat salomatligini yaxshilashga, turmush darajasi va madaniyatini yuksaltirishga olib keladi.
Insonning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi jismoniy madaniyat uning hayotiyligi va umumiy
qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Bu esa, o‘z navbatida, ma’naviy qobiliyatlarni
yuksaltirishga xizmat qiladi va pirovardida shaxsning har tomonlama barkamol rivojlanishiga olib
400
keladi. Demak, shaxsning asosiy sifat va xususiyatlarini shakllantirishda jismoniy madaniyatning
roli juda katta. Teran fikrlash, umumiy qoidalarni ishlab chiqish va shu qoidalarga muvofiq harakat
qilish kerak. Biroq, faqat xulosa va xulosalar chiqara olishning o‘zi kifoya emas – ularni hayotda
qo‘llay bilish, o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishish, yo‘lda uchragan to‘siqlarni yengib o‘tish
kerak. Bunga faqat to‘g’ri jismoniy tarbiya orqali erishish mumkin.
Jismoniy va aqliy tarbiya o‘rtasidagi chambarchas, ajralmas bog’liqlik shundan kelib
chiqadiki, bu ularning vazifalarini bir-biridan ajratib bo‘lmaydi va ular o‘rtasidagi mukammal
uyg’unlik bilangina shaxsning axloqiy xarakterining har tomonlama rivojlanishini kutish mumkin.
Fikr va harakatning o‘zaro bog’liqligining quyidagi uch xil turi nafaqat shakli, balki xarakteri
jihatidan ham farqlanadi va shaxsning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga ma’lum darajada ta’sir
qiladi:
intellektual faoliyat vosita harakatining bajarilishi bilan birga keladi va fikrlash jarayoni
to‘g’ridan-to‘g’ri boshqaruvchi va harakatlarni tartibga soluvchi funksiyalarni bajaradi;
fikrlash amaliy harakatdan oldin bo‘ladi va harakatni rejalashtirish va oldindan tashkil
etishda ishtirok etadi;
fikrlash u bajaradigan vosita harakatini tahlil qilish va baholashda ishtirok etadi.
Yuqoridagilarning har biri madaniyat olamiga nafaqat insonning ijtimoiy shakllangan
jismoniy xususiyatlarini, balki xatti-harakatlar normalari va qoidalari, turlari, shakllari va
vositalari kabi ijtimoiy faoliyat elementlarini o‘z ichiga olgan kengroq tizimning elementlari
sifatida kiradi. Shuning uchun jismoniy madaniyat murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, u jismoniy
rivojlanish muammolarini hal qilish bilan cheklanib qolmay, balki jamiyatning tarbiya va axloq
sohasidagi boshqa ijtimoiy vazifalarini ham bajaradi. Zamonaviy jamiyat yosh avlodning jismonan
barkamol, sog‘lom va baxtli bo‘lib voyaga yetishishidan manfaatdor.
REFERENCES
1.
Ionin, L.G. Madaniyat sotsiologiyasi / L.G. Ionin//.-Moskva., 2006.-280-bet.
2.
Kuramshina Yu.F. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi: Darslik / Yu.F.
Kuramshina// M.: 2010.-320-bet.
3.
Morozova E.V. Jismoniy madaniyat shaxsning umumiy madaniyatining ajralmas qismi
sifatida / E.V. Morozova // Udmurt universiteti axborotnomasi. - 2003. - 161-bet.
4.
3.Умаров A.T. Жисмоний тарбия инсоният маданий тараққиётининг ажралмас
қисмидир. Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2022 йил № 5) 146-bet
