Qozoqboy Yo‘ldosh adabiy-estetik qarashlarining o‘ziga xosligi
Abdialimova Maxfuza Safarboy qizi
Toshkent Amaliy fanlar universiteti
(mahfuzaabdualimova@gmail.com)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10439345
Kalit so‘zlar: Adabiy tafakkur, adabiyotshunoslik, adabiy tanqid, adabiy janrlar, she’riy asarlar, nasriy asarlar, adabiy ta’lim
Annotatsiya:
Ushbu maqolada hozirgi o‘zbek adabiyoti namunalaridagi o‘zgarishlar professor Qozoqboy Yo‘ldosh
adabiy-estetik qarashlari misolida tahlil etilgan. Adabiyotshunoslik va tanqidchilik munosabati yoritilgan.
KIRISH
Adabiy tafakkur, adabiyot sohasidagi bir konsept
bo‘lib, adabiy asarlarini o‘rganish, tahlil qilish va
tushunchalarni o‘z ichiga olgan fikrlash va tadqiqot
jarayonidir. Bu adabiyotning o‘ziga xos tahlil uslubi
va tarzi bilan bog‘liqdir. Yozuvchi yoki
adabiyotshunosning
o‘z
tushunchalarini,
tasavvurlarini va tafakkurini ifodalashga yordam
beradi. Adabiy tafakkur adabiyotshunoslikning eng
yuqori darajasi deb hisoblanadi. Ushbu tafakkur
o‘zining atrof-muhitni, zamonaviy, ijtimoiy va
falsafiyligi,
shuningdek,
shaxsiy
tajribalarni
yaxshilashga
qaratilgan.
Adabiy
tafakkurda
muallifning adabiy asari, uning o‘zaro munosabatlari,
ijodiy jarayoni va yaratish tarzining o‘ziga xosligi
muhim ahamiyatga ega. Adabiy tafakkur odatda turli
adabiy janrlar, shular o‘rtasida hikoya, roman, she’r,
drama, maqola va boshqa uslubiy janrlar orqali
ifodalangan bo‘lishi mumkin. Bu tafakkur asar yoki
shaxsiy maktublar orqali ham bo‘lishi mumkin.
Adabiy tafakkur yozilgan yoki keltirilgan adabiy
asarlardan
o‘rganiladi.
Shunga
ko‘ra,
adabiyotshunoslar o‘zlarining o‘qishlarida va
tadqiqotlarida ko‘plab mualliflar asarlari, ijodiy
qobiliyatlari va tarixiy ko‘rsatkichlari bo‘yicha
tahlillar olib borishadi. Bu jarayonlarda, muallifning
o‘zining zamoniga va o‘zining tabaqasiga nisbatan
qanday o‘zgarishlarga olib kelishi, uning asarlari va
g‘alati, haqiqati muammo va masalalariga doir
fikrlarini ifodalash lozim. Adabiy tafakkur asosan
o‘zbek, rus, ingliz, fransuz, nemis va boshqa tillar
adabiyotshunoslari
tomonidan
o‘rganiladi
va
o‘rgatiladi. Bu, adabiyot fanlarini o‘qituvchilar,
talabalar,
o‘zbek
adabiyotshunoslari,
adabiy
tanqidchilar va adabiyotni sevgan har qanday
insonlar uchun o‘ziga xos tarbiyalovchi va o‘zini
yaxshilashga yo‘l ochadigan amaliy fan bo‘lib
hisoblanadi.
Adabiy tafakkur shakllanishi uchun o‘z hissasini
qo‘shuvchi insonlar qatoriga nafaqat yozuvchi va
shoirlarni, balki adabiyotshunos va tanqidchilarni
kiritishimiz maqsadga muvofiqdir. Aynan shunday
olimlarizdan biri adabiyotshunos, pedagogika fanlari
doktori, professor Qozoqboy Yo‘ldoshni alohida
ta’kidlash zarur. Qozoqboy Yo‘ldosh ustoz mahoratli
adabiyotshunos, benazir adabiy tanqidchi, mohir
pedagog va adabiyot sohasida yangi yo‘nalish
yaratgan olim. Hozirgi adabiy jarayonga befarq
bo‘lmagan, o‘z munosabatlarini faol ravishda e’lon
qilib boruvchi tanqidchi,adabiyotshunos olim shu
bilan bir qatorda “Adabiyot o‘qitishning ilmiy-
nazariy asoslari” [1] kitobida adabiy ta’lim tizimini
tubdan yangilashning ilmiy-nazariy va tashkiliy
tamoyillari ishlab chiqilgan. Ushbu nashrda tayyor
tushunchalar shunchaki berish bilan emas, balki,
badiiy matn asosida ma’naviy qarashlar, estetik did
qaror topdirish birlamchi ahamiyatga ega ekanligini
ko‘rish mumkin. Ustoz adabiy ta’limni “Yangi
ijtimoy ong talablari darajasida tashkil etishning
tamoyillarini belgilash pedagogika nazariyasi
uchun ham, adabiyot o‘qitish metodikasi uchun ham
kechiktirib bo‘lmaydigan zarurat” ekanini alohida
ta’kidalashi adabiyot o‘qitishni tubdan yangilashning
muhim masalalarini ko‘zda tutadi. Milliy va chet
eldagi ilg‘or pedagogik qarashlarni qiyoslab
o‘rganish, adabiyot o‘qitishda tayaniladigan metodik,
pedagogik va estetik asoslarga yangilanayotgan
pedagogik tafakkur nuqtayi nazaridan yondoshuv
olimning ilmiy tadqiqotlari qimmatining oshishiga
sabab bo‘ldi.
Qozoqboy Yo‘ldosh Usmon Azim ta’biri bilan
aytganda “Qozoqboy Yo‘ldosh -o‘qimishli odam. U
jahon va o‘zbek adabiyotidagi belgilovchi mualliflar
Yozuvchiga to‘g‘ri gap kerakligini biladi. Madad
bo‘lsin deb aytyapti-da.” [2] deb yodga oladi. So‘nggi
jumlaga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, insonga
yoxud shoirga nima madad bo‘ladi? Qaysi holatdan
yonida madadkorlar borligini his qiladi? O‘rinli
savol. Shoir yoxud yozuvchiga yangi yozilgan asari
yuzasidan asarni his eta oladigan, badiiyatini to‘la
qila oladigan adabiyotshunosdan asar haqidagi
fikrlarini eshitish madad bo‘ladi. Darhaqiqat,
Qozoqboy Yo‘ldosh o‘tgan asrning 90-yillari
boshlaridan boshlab o‘zining adabiy-tanqidiy
maqolalari bilan matbuotda faol qarnashib, adabiy-
badiiy jarayonga, millat badiiy estetik didiga sezilarli
ta’sir o‘tkazib keladi.Munaqqid e’lon qilgan adabiy-
tanqidiy materiallar: maqola, tezis, taqriz, so‘zboshi
va so‘ngso‘zlari, shuningdek, davra suhbatlari va
bahslardagi
ishtiroki,
suhbatlardagi
mulohazalari,so‘rovnomalarga javoblari ko‘zdan
kechirilsa, adabiy jarayonni muntazam kuzatib
borishiga amin bo‘lish mumkin.Adabiy jarayonni
muntazam kuzatish-haqiqiy tanqidchiga xos muhim
xususiyat.
Ustoz Qozoqboy Yo‘ldoshning faoliyatini
o‘rganish chog‘ida “Haqiqiy olim har sohadan bitta
ma’lumotni, bir sohadan esa hamma ma’lumotni
bilishi kerak” degan ibora o‘z tasdig‘ini topadi. Yillar
davomidagi bildirilgan fikrlari, o‘ylari, darsliklari va
qo‘llanmalarini
o‘rganib
chiqish
jarayonida
ustozning adabiyotshunoslik, metodika, tilshunoslik,
pedagogika sohasida alohida birdey o‘z so‘zini ayta
olish mahoratiga lol qoldim. Shu o‘rinda usozning
sermahsul ishlarini “So‘z yolqini” risolasiga ko‘ra
quyidagi guruhlarga bo‘lib oldim.
She’riy asarlar tahlili qismidan joy olgan adabiy
o‘ylar
1
So‘zga joylangan o‘zlik Azim Suyun
2
Ikki elning shoir
Turshunboy
Adashboyev
3
Mayin isyon ohanglari
O‘ktamoy
4
Ko‘ngil jilvalari
Shahlo Ahrorova
5
El yuragidagi ijodkor
Hamid Olimjon
6
Eskirmas tuyg‘ular
kuychisi
Mirtemir
7
Tuyg‘ular hayqirig‘i
Usmon Azim
8
Ezgu so‘z umri
Shavkat Rahmon
9
Jozib tuyg‘ular jilvasi
Oydinniso
10
Parda ortidagi nafis
tuyg‘ular
Halima
Hudoyberdiyeva
11 Tuyg‘ular navqironligi
Shukrullo
12 Nozik tuyg‘ular ifodasi
Sa’dulla Hakim
13 Erk va g‘urur ohanglari
Xurshid Davron
14
Ko‘ngilga yo‘nalgan
satrlar
Nosirjon
Toshmatov
15
To‘fonga evrilgan
shivirlar
Abdulla Sher
16
Poetik xotiraning
yangilanishi
Xol Muhammad
Hasan
17 Zavolsiz yaproqlar
Jamol Muslim
18
Buyuk qushning
parvozi
Halima
Xudoyberdiyeva
19 Go‘zal iztirob talqinlari
Muhammad
Yusuf
20
Ayriliqning umidbaxsh
tasviri
Zulfiya
21 Suvratlangan ruhiyat
Abdunabi
Boyqo‘zi
22 She’riy ifoda milliyligi
To‘ra Sulaymon
23 Suvratlangan milliy ruh Abdulla Orif
24 Beorom yurak zarblari
Erkin Vohidov
She’riy asarlar tahlili qismida shoirlarning
she’rlari shakl va mazmun jihatdan tahlil etiladi.
Xususan, Buyuk qushning parvozi nomli qismda
Halima Xudoyberdiyevaning she’riyatini tahlil
etarkan I.G‘afurov kitobga yozgan so‘zboshisida:
“She’r bu-xarakter.Shoir qanday bo‘lsa she’ri ham
shunday” [3] degan gaplarini eslaydi Shoir boshqa
,she’rning lirik qahramoni boshqa degan nazariy
qarash hamisha ham oqlamasligini alohida ta’kidlab
o‘tdi.
Nasriy asarlar tahlili qismidan joy olgan adabiy
o‘ylar
1
Badiiyat qirralari
Tog‘ay Murod
2
Nurli tafakkur
Pirimqul Qodirov
3
Sindirilgan taqdirlar
tasviri
Zulfiya Qurolboy
qizi
4
Tasvir harorati
Erkin A’zam
5
Kulgiga esh tasvirlar
Ahmad A’zam
6
Yuksalish manzillari
Omon Muxtor
7
Ruhiy po‘rtanalar
shiddati
Odil Yoqubov
8
Ruhiyat jilolari
Ahmad A’zam
9
Bugunning odami
tasviri
Muhammad Ali
10 Isyonkor ohanglari
Zohir A’lam
11
Badiiy konsepsiyaning
yangilanishi
Ismoil Shomurod
12
O‘ziga xos taqdirlar
tasviri
Abduqayum
Yo‘ldosh
13
Yorqin shaxsiyatning
serqirra ifodasi
Soyim Isoq
14 Milliy nasrdagi voqea
Muhammad
Salom
XULOSALAR
Xulosa o‘rnida shuni aytish joziki, hozirgi
o‘zbek adabiyotining eng o‘zgarmas belgisi uning
to‘xtovsiz
o‘zgarishlar
kechimida
ekanligida.Shuning
uchun
ham
bugungi
adabiyotning taraqqiyot tamoyillarini tayin etish
bajarilishi mushkul yumushlardan hisoblanadi.Bir
zamonlar adabiy asarlarning saviyasi mavzuning
dolzarbligi, ba’zi paytlar tavvirlanayotgan
voqealarning qiziqarli ekani, ayrim davrlarda
badiiy san’atlarning qancha va qanday qo‘llangani
bilan belgilangan bo‘lsa, endilikda adabiyotning
bosh xususiyati hech kimga o‘xshamaslik,
betakrorlik bo‘lib qoldi. Bugun adabiyot uchun
mavzu emas, odam muhimligi sabab olamshumul
mavzular o‘rnini odamshumul tasvirlar egallab
boryapti.Shu bois bir-biriga o‘xshamagan qator
tasvir yo‘nalishlari yuzaga kelmoqda va bu milliy
adabiyotning taraqqiyot darajasini yuksaltirishga
xizmat qilyapti.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR
[1]
Yo‘ldosh Q. Adabiyot o‘qitishning ilmiy-nazariy
asoslari.-T.: “O‘qituvchi”,1996. Hajmi: 7,5 bt
[2]
“Deydilarki…”
maqolalar
to‘plami.Toshkent:
PRAVO-PRESS, 2019, 392 b
[3]
Yo‘ldoshev Q. So‘z yolqini.-.: Toshkent: G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018-
504 b
