Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida Muhammadrizo Ogahiy g‘azallarini
o‘qitishda interfaol metodlardan foydalanish
Fayzullayeva Maftuna Odil qizi
TAFU “Pedagogika” kafedrasi o‘qituvchisi
fayzullayevamaftuna52@gmail.com
+998933160693
https://doi.org/10.5281/zenodo.10443858
Kalit so‘zlar:
interfaol usul, faol o‘qish metodi, adabiyot darsligi (9-sinf)
Annotatsiya:
Ushbu maqolada umumiy o‘rta ta’lim maktablarida Muhammadrizo Ogahiy g‘azallarini o‘qitishda interfaol
usullardan foydalanish va uning samarasi haqida fikr-mulohazalar yuritilgan.
1 KIRISH
Bugun adabiyot fanini o‘qitishda
integrativ
yondashuv, interfaol usullar
ham ta‘lim sifatini
yuqori bosqichlarga olib chiqishda muhim
faktorlardan bo‘lib xizmat qilmoqda. Jumladan,
bugun xalqaro miqyosda olib borilayotgan
tadqiqotlarning aksariyati integrativ yondashuv
konsepsiyasi, uning mazmun-mohiyati, shakl-
shamoyili, tamoyillari konsepsiyasi, adabiyot
o‘qitishda interfaol usullar kabi masalalarga
bag‘ishlanganligini kuzatish mumkin. Yanayam
aniqroq qilib aytganda, integrativ yondashuv,
interfaol usullar ta’lim oluvchilarning ta’lim
jarayonidagi faol ishtirokiga asoslangan (о‘quvchi
ta’lim markazida turadigan muhitning yaratilishiga
sabab bо‘ladigan), ularning muvaffaqiyatlari,
ijodiy, tanqidiy fikrlashlariga, adabiyotga, badiiy
asarga munosabatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatishga
xizmat qiladigan yondashuvlardan biridir. Bunday
yondashuvda o‘quvchilarda adabiyot о‘qitishda
fanlarning о‘zaro bog‘liqligi, о‘zaro munosabatlari
haqida tasavvur hamda fanga nisbatan qiziqish
uyg‘onadi. Interfaol jarayon o‘quvchining avvaldan
mavjud bilimlar yig‘indisiga bog‘liq bo‘lib, uning
dunyoqarashi, tafakkur tarzi, puxta bilimi matn
mazmunini anglashda va tahlil qilishda muhim omil
bo‘lib xizmat qiladi. Bunday ta’lim shaklining
foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
-
ta’lim samarasi yuqoriroq bo‘lgan o‘qish-
o‘rganish;
-
o‘quvchining
yuqori
darajada
rag‘batlantirilishi;
-
ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga
olinishi;
-
ta’lim jarayoni o‘quvchining maqsad va
ehtiyojlariga muvofiqlashtirilishi;
-
o‘quvchining
tashabbuskorligi
va
mas’uliyatining qo‘llab-quvvatlanishi;
-
amalda bajarish orqali o‘rganilishi;
-
ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit
yaratilishi.
2 ADABIYOTLAR TAHLILI
VA METODOLOGIYASI
Biz quyida mumtoz adabiyotimizning yetuk
namoyandalaridan Muhammadrizo Ogahiy ijodini
o‘qitishda interfaol usullardan foydalanish yo‘llarini
ko‘rib chiqamiz. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari
darsliklariga e‘tibor qaratadigan bo‘lsak, Ogahiy
ijodidan
namunalar
sifatida
g‘azallar
keltirilganligining
guvohi
bo‘lamiz.
Maktab
o‘quvchilari aynan mumtoz lirika namunalari,
jumladan, g‘azal yod olish, uni tahlil qilish va ifodali
o‘qish borasida biroz qiynaladi. Mana shu
qiyinchiliklarni yengillashtirish uchun o‘qituvchi
o‘quvchilarga g‘azal janri xususiyatlari, uni yod
olishning usullari haqida ham nazariy va amaliy
yordam bersa, ko‘zlangan natijaga erishish mumkin.
O‘quvchidan g‘azal janrini tushunishi va yod
olishi uchun quyidagilar talab etiladi:
✓
g‘azal janrining qanday janr ekanligini
bilishi;
✓
lug‘atlar bilan ishlay olishi;
✓
aruz vaznini tushunishi;
✓
vazn haqida ma’lumot;
✓
misra, bayt, hijo, rukn, matla’, maqta,
qofiya, radif tushunchalari;
✓
bahr,
vazn,
taqte’lar
haqida
ma’lumotga ega bo‘lishi;
✓
g‘azalni
ifodali
o‘qish
qonun-
qoidalarini bilishi;
✓
qanday badiiy san’atlar borligini
bilishi.
Faol o‘qish modeli
xorijda adabiyot
darslarida keng qo‘llanilaniladigan usullardan
biri bo‘lib, o‘quvchini turli janrlarga
mansub
badiiy asar olamiga olib kirishga, o‘quvchining
asarni chuqurroq tushunishiga yordam beradi.
She’riy asarlar
bilan ishlashda faol o‘qish
modelining o‘zgartirilgan variantini qo‘llash
mumkin. Bu model quyidagi strategiyalarni o‘z
ichiga oladi:
Eshitish:
She’rni ovoz chiqarib o‘qing.
She’rning qanday jaranglashiga va she’r ritmiga
e’tibor bering. Shoir tovushlardan qanday
foydalanganligiga,
ular tinglovchiga qanday
ta’sir qilishiga diqqat qiling.
Tasavvur qilish:
She’r sezgi organlaringizga
qanday ta’sir qilayotganini kuzating. She’rni
o‘qish (tinglash) davomida nimalarni tasavvur
qildingiz, nimalarni eshitdingiz, nimalarni his
qildingiz?
Reaksiya bildirish:
She’r sizga qanday ta‘sir
qildi? Xayolingizdan nima o‘ylar, ko‘nglingizdan
nima kechinmalar o‘tdi? Qanday xotiralarni
yodga soldi?
Savol berish:
shoir nimalar demoqchiligini tahlil
qiling. Bu qatorda (misrada, to‘rtlikda) nima
haqda gap ketyapti? Shoir kimga (nimaga)
murojaat qilyapti? Ushbu simvol (obraz) nimani
bildiradi?
Shoir
nimaga
ayrim
so‘zlarni
(misralarni) qaytaryapti?
Aniqlashtirish:
Misralarni (to‘rtliklarni yoki
butun she’rni) o‘z so‘zingiz bilan aytib bering.
Talqin qilish:
She’r sarlavhasi she’rning
mazmunini ochib berishga qanday xizmat qiladi?
Shoir o‘quvchiga qanday asosiy g‘oyani
yetkazmoqchi? She’rning har xil ma’nolari
bo‘lishi mumkinmi?
Ushbu oltita strategiya asosida
Ogahiyning
darslikdagi
barcha
(“Qish”,
“Navro‘z”, “Ilohi, har kuning navro‘z bo‘lsun”,
“Ustina”
)
g‘azallarini tahlil qilish mumkin. Biz
darslikdagi “Qish” va “Navro‘z” g‘azallarini
tanlab oldik. Dastlab o‘qishdan oldingi (pre-
reading) topshiriq uchun qish mavzusiga oid
kichik suhbat tashkil qilinsa ham bo‘ladi. Bunda
qish manzarasi tushirilgan suratlardan foydalansa
bo‘ladi. Bu
mutolaaga tayyorlanish bosqichi
bo‘lib xizmat qiladi. Buning uchun o‘quvchilarga
quyidagicha savollar bilan murojaat qilish
mumkin:
Mutolaaga tayyorlanamiz
Qish siz uchun qanday fasl? Fasllar
inson uchun noqulaylik tug‘dirishi mumkinmi?
Fikringizni misollar bilan isbotlang.
3 MUHOKAMA
So‘ng g‘azallar o‘qilib, g‘azallardagi
lug‘atlar bilan ishlanadi. So‘ng yuqoridagi
savollar asosida
g‘azallar tahliliga o‘tiladi. Bu
muhokama
bosqichi
hisoblanadi.
So‘ng qo‘shimcha quyidagi savol va
topshiriqlar ham bajartirilsa bo‘ladi:
1.
G‘azalni o‘qing. Qofiyalarga e’tibor bering.
G‘azal siz uchun qanday jaranglaydi?
2.
Ikkinchi misradagi
holatni
ko‘z
oldingizga keltiring. Qanday manzarani
ko‘rdingiz?
3.
Uchinchi baytda shoir qanday badiiy
san’atni qo‘llagan?
4.
Beshinchi baytda shoir qish borish-kelishdan
mahrum qildi deganda nimani nazarda tutgan?
5.
Oltinchi misra mazmunidan kelib chiqib,
shoirning hamda u yashagan davrning
iqtisodiy ahvoli haqida fikringizni bildiring va
bu haqida tarix ustozingiz yordamida
ma’lumotlar to‘plang.
6.
G‘azalning g‘oyasini tushunishga yordam
beradigan rasm chizing yoki hikoya tuzing.
Guruhlarda ishlang. Ushbu g‘azalnining asosiy
g‘oyasini tushunishga yordam beradigan rasm chizing
yoki hikoya tuzing.
Keyingi g‘azal
“Navro‘z”
radifli g‘azal.
Mutolaaga tayyorlanamiz
Navro‘z so‘zining lug‘aviy ma’nosini bilasizmi?
Navro‘z bayrami tarixi haqidachi?Ushbu bayramni
eslaganingizda ko‘z oldingizda nimalar gavdalanadi?
So‘ng
faol o‘qish metodi
bo‘yicha savollar
beriladi.
1.
G‘azalni ovoz chiqarib o‘qing. G‘azalning
qanday jaranglashiga va g‘azal ritmiga
e’tibor bering. Shoir tovushlardan qanday
foydalanganligiga, ular tinglovchiga qanday
ta’sir qilishiga diqqat qiling.
2.
G‘azal sezgi organlaringizga qanday
ta’sir qilayotganini kuzating. G‘azalni
o‘qish (tinglash) davomida nimalarni
tasavvur qildingiz, nimalarni eshitdingiz,
nimalarni his qildingiz?
3.
G‘azal sizga qanday ta‘sir qildi?
Xayolingizdan
nima
o‘ylar,
ko‘nglingizdan nima kechinmalar o‘tdi?
Qanday xotiralarni yodga soldi?
4.
Shoir nimalar demoqchiligini tahlil
qiling.
Birinchi baytda nima haqda gap
ketyapti?
Ikkinchi
baytda
shoir
Navro‘zning kirib kelishini qanday
tasvirlayapti? Uchinchi va to‘rtinchi
baytlarda
shoir
qanday
badiiy
san’atlardan foydalangan? Beshinchi va
oltinchi baytlar mazmunidan kelib
chiqib, shoir yashagan davr ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti haqida fikr bildiring.
Sakkizinchi va to‘qqizinchi baytlar
orqali shoir nimalarga ishora qilgan deb
o‘ylaysiz?
5.
G‘azalning mazmunini o‘z so‘zingiz
bilan aytib bering.
6.
She’r sarlavhasi she’rning mazmunini
ochib berishga qanday xizmat qiladi?
7.
Shoir o‘quvchiga qanday asosiy g‘oyani
yetkazmoqchi?
Loyiha
Muhokama qilamiz
So‘ng quyidagi
topshiriq
beriladi:
Tasavvur qiling, g‘azal asosida kichik
sahna ko‘rinishi tayyorlamoqchisiz. Guruhlarga
bo‘lining.
1-guruh
Rassomlar
Sahna ko
‘rinishi
uchun dekoratsiyalar
(atrof-muhitni
ko‘rsatuvchi rasmlar)
chizing.
2-guruh
Libos ustalari
Qahramonlar uchun
kiyimlar chizing.
3-guruh
Bastakorlar
Sahna ko
‘rinishi
uchun musiqa
tanlang yoki
bastalang.
So‘ng quyidagi
topshiriq
beriladi:
O‘xshatishga misol
Shaxs, narsa yoki
holatning xususiyati
4 XULOSA
Bugungi globallashgan texnika asrida
o‘quvchi-yoshlarni yuqoridagi kabi zamonaviy
usullar vositasida o‘qitish o‘zining samarasini berishi
so‘nggi yillarda ko‘p bora o‘z isbotini topib
kelmoqda. Ta’lim sohasida bu borada yanada chuqur
izlanishlar olib borish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Negaki, ta’lim sohasi ana shunday islohot, o‘zgarish
va yangilanishlarga muhtoj ekanligi hech kimga sir
emas. Darslarda yuqorida keltirilgan kabi metodlar
yordamida dars tashkil qilish yuqori samaraga
erishishga yordam beradi.
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 9-sinfi
uchun darslik. Q.Yo‘ldoshev, V.Qodirov,
J.Yo‘ldoshbekov. –T.:“O‘zbekiston” NMIU,
2019.
2.
Mirzayeva
Z.,Jalilov
K.
Adabiyot
o‘qitish metodikasi. (An’anaviylikdan
zamonaviylikka) Uslubiy qo‘llanma. –
T.: 2020.
