BUGUNGI KUNDA RAQAMLI IQTISODIYOTNING O‘RNI VA
AHAMIYATI
Yusupkhodjaeva Gulchehra. Akimkulova Ziuar
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti, Toshkent, Olmazor, Universitet koʻchasi, 2, 100095 Uzbekistan
Email:
i.bairam@bk.ru
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467715
Kalit so‘zlar: raqobat, iqtisodiyot, raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, axborot kommunikasiya, YIM.
Annotatsiya:
Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotning har mamlakat uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lgan dunyoning
rivojlangan mamlakatlarida raqamli iqtisodiyotga o‘tish darajasi tahlil qilingan.
Jahonda pandemiyadan keyingi davrda zamonaviy
jamiyat
hayotining
barcha
sohalariga
raqamli
texnologiyalarning faol kirib borishi yangi dunyo
iqtisodiyotining
rivojlanayotgan
raqamli
makonida
raqobatbardosh mavqega erishish uchun iqtisodiyotni
raqamlashtirish va raqamli o‘zgartirish jarayonlarini
tezlashtirish zarurati juda katta ahamiyat kasb etmoqda. Bu
kabi o‘zgarishlarning analitik, ilmiy va uslubiy
rivojlanishini, raqamli iqtisodiyot uzoq muddatli istiqbolda
mikro, mezo, makro darajalarning ijtimoiy-iqtisodiy
tizimlari
rivojlanish
vektorini
belgilash,
raqamli
transformasiya jarayonlarini tadqiq etish va har tomonlama
tahlil qilish muhim masalalar qatoriga kiritilgan.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar va tarmoq
effektlari jahon iqtisodiy tizimining barcha sub’ektlarining
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotining ajralmas
qismi va umuman ijtimoiy taraqqiyotning asosidir.
O‘zbekiston, dunyoning aksariyat davlatlari singari,
hayotning barcha sohalarida bilim, fan, texnika va
axborotning asosiy roli bilan tavsiflanadigan yana bir
texnologik inqilob, yangi tsivilizasiya paydo bo‘lish
arafasida turibdi.
O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Sh.M.Mirziyoev 2020 yil uchun eng muhim ustivor vazifalar
haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida “Yurtimiz
Xalqaro
axborot
kommunikatsiya
texnologiyalarini
rivojlantirish indeksi bo‘yicha 2019 yilda 8 pog‘onaga
ko‘tarilgan bo‘lsa-da, hali juda ham orqadamiz. Aksariyat
vazirlik va idoralar, korxonalar raqamli texnologiyalardan
mutlaqo yiroq, desak, bu ham haqiqat. Albatta, raqamli
iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko‘p
mablag‘ va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi
bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo‘lmasin, bu ishga bugun
kirishmasak, qachon kirishamiz? Ertaga juda kech bo‘ladi.
Shu bois, raqamli iqtisodiyotga faol o‘tish – kelgusi 5 yildagi
eng ustuvor vazifalarimizdan biri bo‘ladi,”
birga, «... Raqamli iqtisodiyot yalpi ichki mahsulotni kamida
30 foizga oshirish va korrupsiyani keskin kamaytirish
imkonini beradi.
2020 yil 2 mart kuni “Ilm, ma'rifat va raqamli
iqtisodiyotni rivojlantirish yili"da amalga oshirishga oid
Davlat dasturi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Prezidenti
Farmoni imzolandi.
1
Mirziyoyev SH.M 2020 yil 24 yanvardagi 2020 yil uchun eng
muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi.
Dastur 284 ta banddan iborat bo‘lib, unda umumiy
qiymati 18,2 trln. so‘m va 10,3 mlrd. AQSh dollariga teng
loyihalar
tasdiqlandi.
Bundan
tashqari,
Axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish
vazirligi tomonidan “Raqamli O‘zbekiston - 2030” dasturi
loyihasini ishlab chiqish, “Elektron hukumat” tizimi
takomillashtirish,
mahalliy
IT-texnologiyalari
bozori
salohiyatni oshirish, davlat ma'lumotlarini boshqarish tizimi
yaratish kabi bir qator vazifalar yuklatildi.
Hozirgi kunda olimlar va amaliyotchilarning
raqamlashtirishning mamlakatlar iqtisodiy o‘sishiga, mehnat
unumdorligini oshirishga ta'siri qanchalik muhimligi,
shuningdek,
multiplikator
va
tarmoqlararo
ta'sirlar
mumkinligi to‘g‘risida yakdil fikrlari ishlab chiqmagan
bo‘lsada. Biroq, har bir kishi raqamli inqilob ta'siri ostida
yuzaga
keladigan
o‘zgarishlarning
kattaligi
va
muqarrarligini tan olishmoqda. O‘zbekiston uchun raqamli
davrga majburan o‘tish global o‘sib borayotgan global
raqobat sharoitida milliy xavfsizlikni ta'minlash va
resurslarga bog‘liq iqtisodiyotning salbiy tashqi tomonlarini
neytrallashtirishning muhim masalasidir.
“Raqamli texnologiyalar odamlarning kundalik
hayotini tubdan o‘zgartirdi, uni soddalashtirdi, ishlab
chiqarish munosabatlari va ishlab chiqarish kuchlarini
o‘zgartirdi, mamlakatlarning ma'muriy-hududiy tuzilishini
va iqtisodiyot infratuzilmasini yaxshilaydi, aloqa va
kommunikatsiya, hisoblash kuchi, axborot tizimlari va
xizmatlariga yangi talablarni paydo qilmoqda. Axborot
an'anaviy ishlab chiqarish omillaridan (ishchi kuchi, yer,
kapital) asta-sekin siljish va foydalanish xususiyatini
o‘zgartirib, ishlab chiqarishning eng muhim omiliga
aylanadi.”
Hozirgi vaqtda raqamli iqtisodiyot zamonaviy
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish hodisasidir.
Uning qarama-qarshilik tabiati bevosita mamlakatlarni, bir
tomondan, ijobiy iqtisodiy va ijtimoiy ta'sirlarni boshqarish
mexanizmlarini
izlashga,
ikkinchidan,
umumiy
raqamlashtirishdan
kelib
chiqadigan
tahdidlarni
zararsizlantirishga majbur qiladi. Raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirishni davlat tomonidan tartibga solish bo‘yicha
xorijiy mamlakatlarning (AQSh, Evropa Ittifoqi, Xitoy,
Koreya, Yaponiya, Rossiya) tajribasini o‘rganish maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
2
Егина Н. А. Экономика знаний: глобальный тренд и
перспективы России // Финансовая экономика. – 2018. – № 3. –
c. 44–47.
“Jahon iqtisodiy forumining 2018 yilgi hisobotiga
ko‘ra, kompaniyalar biznes strategiyasini raqamlashtirish
uchun taxminan 1,2 trillion AQSh dollari sarflagan.”
darajada ishlab chiqarishning har bir bosqichida raqamli
usullarni qo‘llashni o‘rganishdan iborat bo‘lgan raqamli
transformatsiyani shakllantirishga jarayonli yondashuv
asosida, raqamli usullarning ta’siri iqtisodiyotning barcha
tarmoqlariga ta’sir qiladi degan xulosaga kelish mumkin.
Bugungi kunda dunyo aholisining deyarli yarmidan
ko‘pi internetga ulangan. “Dunyo aholisining 53 foizidan
ko‘prog‘i yoki 4,1 milliard kishi internetga ulangan va bu
raqam o‘sishda davom etmoqda. Shu bilan birga, 2018
yildan 2019 yilgacha o‘sish 5,3 foiz punktni tashkil etgan.
Bu haqida Xalqaro elektraloqa ittifoqining (XEI) Jenevada
chop etilgan "Raqamli rivojlanishni o‘lchash: 2019 yil uchun
faktlar va raqamlar" ma'ruzasida ma'lum qilgan.”
Shu bilan birga, sayyoramizdagi 3,6 milliard odam
Butunjahon internet tarmog‘iga kirish huquqiga ega emas.
Ularning aksariyati rivojlanish darajasi past bo‘lgan
mamlakatlar fuqarolari bo‘lib, o‘rtacha har o‘n aholidan
ikkitasi internetdan foydalanish imkoniyatiga ega emas.
Internetdan foydalanish darajasi Evropada eng yuqori
(82,5%), Afrikada esa eng past (28,2%).
Evropa Komissiyasining tadqiqotiga ko‘ra, samarali
ishlaydigan
raqamli
bozor
bevosita
iqtisodiyotni
rivojlantirishga yaxshi hissa qo‘shishi mumkin. “Evropa
Ittifoqi (EI) misolida raqamlashtirish yiliga 415 milliard
yevro miqdorida iqtisodiy vaziyatning o‘sishiga hissa
qo‘shmoqda va yuz minglab yangi ish o‘rinlarini
yaratmoqda. Masalan, Buyuk Britaniyaning raqamli
iqtisodiyotining o‘sish sur'ati 5,4% teng bo‘lgan, bu shu
davrdagi YaIMning 2% o‘sish sur'atidan ham yuqori,
Xitoyda raqamli iqtisodiyotining o‘sish sur'ati 16,6% teng
bo‘lgan bo‘lsa, mamlakat YaIMni o‘sish sur'atlari 6,6% teng
bo‘lgan.”
McKinsey kompaniyasi ma'lumotlariga ko‘ra,
“AQSh YaIMdagi raqamli iqtisodiyot ulushini 10,9%, Xitoy
- 10,0%, Evropa Ittifoqi mamlakatlari - 8,2%, Rossiya -
3,9% deb hisoblaydi va 2025 yilga kelib Rossiyaning
raqamli iqtisodiyoti uch baravar ko‘payishini va YaIM
o‘sishiga qo‘shgan hissasi 19 dan 34% gacha bo‘lishini
taxmin qilmoqda. BCG kompaniyasi ma'lumotlariga ko‘ra,
rivojlangan
mamlakatlarning
YaIMdagi
raqamli
iqtisodiyotning ulushi 2010 yildan beri 1,2 foiz darajaga
o‘sdi va 2016 yil oxirida 5,5 foizni tashkil etdi.”
Britaniya 2010 yilda “Raqamli iqtisodiyot to‘g‘risida”gi
(Digital Economy Act), qonunni qabul qilgan va raqamli
iqtisodiyotni ulushini YaIMning 12 foiziga baholangan.”
Raqamli iqtisodiyot bu raqamli texnologiyalarga
asoslangan iqtisodiy faoliyatdir. Axborot texnologiyalari
(dasturlar, ma'lumotlar bazalarini boshqarish tizimlari,
avtomatlashtirilgan tizimlar va boshqalar)ni rivojlantirish va
ulardan foydalanish bilan bog‘liq an'anaviy axborot
iqtisodiyoti haqida emas, balki elektron tovar va xizmatlar,
internetda virtual tovarlarni sotish, elektron - Amazon, e-
Bay, Alibaba kabi tijorat, elektron pul va kripto-
valyutalardan foydalanish, maxsus Internet xizmatlari,
birinchi navbatda ijtimoiy tarmoqlar, narsalarning interneti
(IoT), katta ma'lumotlar (Big Data), bulutli hisoblash (Cloud
Computing) hisoblanadi. Bizning fikrimizcha, raqamli
tovarlar
va
xizmatlar sanoati,
jismoniy
aktivlarni
raqamlashtirish kabi tor ma'noda raqamli iqtisodiyot haqida
gaplashishimiz mumkin, ammo keng ma'noda, bu aksariyat
sohalar
(aniqrog‘i,
muvofiqlashtiruvchi
innovatsion
uskuna). moddiy ishlab chiqarishdan tashqari mavjud
bo‘lmaydigan real iqtisodiyot hisoblanadi. Har qanday
raqamli platforma analog asosga ega, u asosiy va yo‘q
bo‘lganda raqamli uskuna haqiqatdan ajralgan virtual
abstraksiyaga aylanadi. Shunday qilib, neftni yetkazib berish
bo‘yicha raqamli shartnomalarning mavjudligi hali ham
sotish uchun neftning asl qiymati zarurligiga asoslanadi.
Raqamli iqtisodiyot sanoat, qishloq xo‘jaligi kompleksi,
qurilish, xizmat ko‘rsatish va davlat boshqaruvini
rivojlantirishga, mamlakatning global raqobatbardoshligi va
milliy xavfsizligini oshirishga qodir bo‘lgan real
iqtisodiyotga qo‘shimcha vazifasini bajaradi. Shunday qilib,
raqamli texnologiyalarni joriy etish an'anaviy ishlab
chiqarishni parallel ravishda rivojlanishi bilan amalga
oshirilishi kerak, chunki raqamli iqtisodiyotdan asosiy
dividendlar faqatgina AT-kompaniya tomonidan emas, balki
jamiyat tomonidan olinadi.
2020 yil 28 aprelda davlatimiz rahbarining “Raqamli
iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4699-son qarori qabul qilindi.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish masalasini
dolzarbligidan chuqur anglagan holda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Raqamli
iqtisodiyotsiz mamlakat iqtisodiyotining kelajagi yo‘q,”
deya ta'kidladi.
Yuqorida keltirilgan raqamlar va fikrlardan kelib
chiqqan holda umumiy xulosa qiladigan bo‘lsak,
avvalambor raqamli iqtisodiyot-bu milliy iqtisodiyotni
rivojlantirish vositasi sifatida axborot texnologiyalari hamda
internet orqali xo‘jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatini
shaffof amalga oshirishga ko‘maklashuvchi va aholining
turmush darajasini sezilarli darajada oshirishga xizmat
qiluvchi tizimdir.
3
The Digital Enterprise: moving from experimentation to
transformation: [Электронный ресурс] // Insight Report of the World
Economic Forum in collaboration with Bain & Company. 2018. URL:
https://www.weforum.org/reports/the-digital-enterpise-moving-from-
experimentation-to-transformation.
4
Xalqaro elektraloqa ittifoqining (XEI) Jenevada chop etilgan “Raqamli
rivojlanishni o’lchash: 2019 yil uchun faktlar va raqamlar” ma’ruzasi.
https://www.itu.int/ru/mediacentre/Pages/2019-PR19.aspx
5
Autor D.H. Why Are There Still So Many Jobs? The History and Future of
Workplace Automation // Journal of Economic Perspectives. 2015. Т. 29(3).
С. 3–30.
6
The Internet Economy in the G-20. The $ 4.2 Trillion Growth
Opportunity [Electronic resource] // The Boston Consulting Group. URL:
https://www.bcg.com/documents/file100409.pdf
https://ru.wikipedia.org/wiki/Digital_Economy_Act_2010
8
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 apreldagi
Raqamli iqtisodiyot va elektron hukumatni keng joriy etish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ -4699-son qarori
9
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning veb
