ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
306
ZAMONAVIY BIOTEXNOLOGIYANING BUGUNGI KUNDAGI AHAMIYATI
VA FANNI O’QITISH JARAYONLARINI TAKOMILLASHTIRISHDA AXBOROT
TEXNOLOGIYALARINING O’RNI
Xashimova.I
Farg’ona davlat universiteti, Biotexnologiya yo’nalishi magistranti
xashimovaiqboxon@gmail.com
Mahmudov.V
Farg’ona davlat universiteti, Botanika va biotexnologiya
kafedrasi dotsenti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7928957
Annotatsiya. Hozirgi kunda biotexnologiya sohasini tez suratlarda rivojlanib borayotganini
inobatga olgan holda, ta’lim jarayonida fanning yutuqlari, sohada olib borilayotgan yangiliklarni
va albatta fanga oid bilimlarni o’quvchilarga to’laqonli yetkazib berishni nafaqat kitoblar,
darslar orqali, balki axborot texnologiyalari yutuqlaridan foydalangan holda qiziqarli
ma’lumotlar yordamida berish mumkin. Biotexnologik jarayonlar qanday olib borilishi to’g’risida
o’quvchida yetarlicha tushunchapaydo bo’lishi uchun video darslardan unumli foydalanish juda
muhim sanaladi.
Kalit so’zlar: biotexnologiya, pedagog, oqsillar, aminokislotalar, ko’nikmalar, vitaminlar,
to‘qima va hujayra, bakteriya, mikrobiologiya, axborot texnologiyalar, umumiy biologiya,
mikrobiologiya, kompyuterlar, botanika, zoologiya, anatomiya va fiziologiya, biologik, organik,
fizik va kolloid kimyo, immunologiya, bioinjeneriya, elektronika, dori vositalari texnologiyasi,
genetika, innovatsion texnologiyalar
THE SIGNIFICANCE OF MODERN BIOTECHNOLOGY TODAY AND THE
ROLE OF INFORMATION TECHNOLOGY IN IMPROVING SCIENCE TEACHING
PROCESSES
Abstract. Taking into account that nowadays the field of biotechnology is developing
rapidly, in the educational process, it is interesting to provide students with the achievements of
science, the innovations in the field, and of course, the knowledge related to science, not only
through books and lessons, but also by using the achievements of information technology. It can
be given with the help of information. Effective use of video lessons is considered very important
in order for the student to have a sufficient understanding of how biotechnological processes are
carried out.
Keywords: biotechnology, pedagogy, proteins, amino acids, skills, vitamins, tissue and cell,
bacteria, microbiology, information technology, general biology, microbiology, computers,
botany, zoology, anatomy and physiology, biological, organic, physical and colloidal chemistry,
immunology, bioengineering, electronics, medicine technology, genetics, innovative technologies.
ЗНАЧЕНИЕ СОВРЕМЕННЫХ БИОТЕХНОЛОГИЙ СЕГОДНЯ И РОЛЬ
ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В СОВЕРШЕНСТВОВАНИИ НАУЧНО-
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ ПРОЦЕССОВ
Аннотация.
Учитывая, что в настоящее время область биотехнологии
стремительно развивается, в образовательном процессе интересно знакомить учащихся
с достижениями науки, инновациями в этой области и, конечно же, знаниями, связанными
с наукой, не только через книги. и уроков, но и с использованием достижений
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
307
информационных технологий. Его можно дать с помощью информации. Эффективное
использование видеоуроков считается очень важным для того, чтобы учащийся имел
достаточное представление о том, как осуществляются биотехнологические процессы.
Ключевые слова: биотехнология, педагогика, белки, аминокислоты, навыки,
витамины, ткани и клетки, бактерии, микробиология, информационные технологии,
общая биология, микробиология, компьютеры, ботаника, зоология, анатомия и
физиология, биологическая, органическая, физическая и коллоидная химия, иммунология,
биоинженерия, электроника, медицинские технологии, генетика, инновационные
технологии.
XXI – asrning tabiiy fanlarga oid eng katta yutuqlaridan biri biotexnologiya sohasining
rivojlanishi va undagi juda ko’plab haqiqatlarning ochilishi bo’ldi. Inson genomining to’la
o’qilishi, oldindan rejalashtirilgan xususuyatlarga ega bo’lgan shtammlarni yarata bilish,
qarimaslik sirlarini ochish sari intilish, bir so’z bilan aytganda abadiylikka intilish bugungi kun
fani yutuqlari oldida afsona emasligi hammaga ma’lumdir.
O’tgan asrning 80 – 90 yillaridan boshlab, dunyo olimlarining “XXI – asr biotexnologiya
asri” bo’ladi degan bashoratomuz so’zlari bejiz emasligi ko’plab misollar bilan o’z tasdig’ini
topmoqda.
Hozirgi vaqtda biotexnologiya bu biosanoat bo'lib, u bir tomondan biotexnologik usullar
keng qo'llaniladigan an'anaviy usullarni muvaffaqiyatli almashtira oladigan tarmoqlarni,
ikkinchidan esa biotexnologiya yetakchi rol o'ynaydigan tarmoqlarni o'z ichiga oladi. Kimyo
sanoati sohasida birinchi boʻlib toʻqimachilik sanoati uchun sunʼiy ziravorlar, polimerlar va
xomashyo sintezi, energetika sohasida metanol, biogaz va vodorod ishlab chiqarish,
biometallurgiya sohasida kambag'al rudalardan ba'zi metallar; Sanoatning ikkinchi guruhida
biotexnologiya oziq-ovqat ishlab chiqarishni qamrab oladi (oqsillar, aminokislotalar, vitaminlar
va fermentlarni olish uchun xamirturush, suv o'tlari va bakteriyalarni keng miqyosda yetishtirish);
qishloq xo‘jaligi mahsuldorligini oshirish (to‘qima va hujayralar asosida o‘simlik navlarini
klonlash va tanlash, biopestitsidlar va bioinsektitsidlar ishlab chiqarish); farmatsevtika sanoati
(vaksinalarni ishlab chiqish, gormonlar, interferonlar va antibiotiklar sintezi); atrof-muhitni
muhofaza qilish va uning ifloslanishini kamaytirish (kanalizatsiya, maishiy chiqindilarni qayta
ishlash, kompost ishlab chiqarish, mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi mumkin bo'lgan
birikmalar ishlab chiqarish).
Bugunga kelib, zamonaviy biotexnologik usullar gen muhandisligi yordamida farmasevtika
uchun interferonlar, insulin, somatotropin, gepatitga qarshi vaksina, fermentlar, klinik tadqiqotlar
uchun diagnostik ashyolar (narkomaniya, gepatit va boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni
aniqlash uchun test tizimlar, biokimyoviy tekshirishlar uchun reaktivlar, egiluvchan biologik
plastmassalar, antibiotiklar, bioaralashmali boshqa ko’plab maxsulotlar) ishlab chiqariladi.
Biotexnologiya sohasining asosi bo’lmish mikrobiologiya sanoatining rivoji bugungi kunda
o’ta xavfli hisoblangan bir qator kasalliklarning oldini olish va ularni davolashning samarali
yangicha qudratli manbaiga aylanmoqda. Mikroblarning tibbiyotdagi imkoniyatlari to’g’risidagi
fikrimizni davom ettirib, ularni antibiotiklar sintez qilish imkoniyatlariga e’tiboringizni
tortmoqchimiz.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
308
Mikroorganizmlar 6000 dan ortiq antibiotiklar sintez qiladi. Ulardan 100 dan ortig’i
tibbiyotda qo’llaniladi. Oddiygina deyarli barchamizga odatiy hol bo’lib qolgan grippning ayni
vaqtida juda xavfli asoratlar qoldirayotganligining guvohimiz. Grippning oldini olishning samarali
yo’llaridan biri – oliy sifatli konsentrlangan interferonni ommaviy ravishda ishlab chiqarishini
yo’lga qo’yishdir. Ilgari interferon donor qonidan olinar va ancha qimmatga tushardi. Hozirgi
davrda interferon ishab chiqarish uchun javobgar genni bakteriyalarga o’tkazish orqali bakterial
interferon ishlab chiqarildi va bir qator davlatlarda amaliyotda muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda.
Hozirgi vaqtda interferon sintez qiluvchi odam genini achitqi hujayrasi xromosomalariga
kiritish va bu mikrob hujayrasining interferon sintez qila boshlaganligi gen muxandisligi fanida
olamshumul burilish yasadi. Bugungi kunga kelib interferonga bo’lgan talab ortib, uning
qo’llanilish sohasining yangi yo’nalishlari aniqlanmoqda. Xususan, xavfli o’simtalarni davolashda
ham ijobiy natijalarga erishilmoqda. Shuningdek, interferonning organizm hujayrasining
o’zgarishiga olib keluvchi kanserogan moddalardan himoya qiluvchi qobiliyatidan ham unumli
foydalanish mumkinligi isbotlandi.
Bundan ko’rinib turibdiki, Biotexnologiya sanoati inson salomatligi yo’lida davolash
vositalarining ilgari ko’z ko’rib quloq eshitmagan qudratli va maqsadli ishlab chiqaruvchisiga
aylanmoqda. Hozirgi zamon farmakologiyasida muhim hayotiy jarayonlarni boshqarish va
faollashtirish uchun ko’plab dori darmonlar ishlab chiqilmoqda. Biotexnologiya sanoati esa bu
dori darmonlarni vitaminlar, fermentlar bilan hozirga kelib esa gen muxandisligi yutuqlaridan
foydalanib yaratilgan turli garmonlar (o’stirish garmonlari va boshqalar) bilan to’ldirmoqda.
Yevropa Biotexnologlar Federatsiyasi (EFB, 1984) ta'rifiga muvofiq biotexnologiya
mikroorganizmlar, to'qima hujayralari madaniyati va ularning qismlari qobiliyatlarini sanoatda
amalga oshirish uchun biokimyo, mikrobiologiya va muhandislik fanlaridan uzviy foydalanishga
asoslanadi. Buning natijasida biologik, kimyoviy va texnik fanlar sohasidagi fundamental
tadqiqotlar natijalari aniq amaliy ahamiyatga ega bo'ladi. Biotexnologiya umumiy biologiya,
mikrobiologiya, botanika, zoologiya, anatomiya va fiziologiya, biologik, organik, fizik va kolloid
kimyo, immunologiya, bioinjeneriya, elektronika, dori vositalari texnologiyasi, genetika va
boshqa ilmiy fanlar bilan bevosita bogʻliq.
Tabiiy fanlar, jumladan, biotexnologiya fanini o’qitishda axborot texnologiyalardan
foydalanish uchun biologiya ta’lim mazmunining o’ziga xos xususiyatlarin e’tiborga olish zarur:
tirik obyektlar bilan ishlash, ularda kechadigan hayotiy jarayonlarni kuzatish, tajriba qo’yish
va boshqalar.
Hozirgi kunda o’quvchilar, talabalar, tinglovchilar aqliy ta’limini rivojlantirish uchun
ta’lim va tarbiya birligiga beriladigan bilimning ilmiy bo’lishi, bilimning sistemali va izchil
bo’lishi barobarida zamonaviy pedagogik axborot texnologiyalaridan samarali foydalanishga
erishilmoqda.
Uzluksiz ta’lim tizimida tashkil etiladigan o’qitish jarayonining samaradorligini oshirish
yuzasidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda pedagogik axborot texnologiyalaridan uyg’un
foydalanish muhim vazifa sifatida belgilangan. Darhaqiqat, axbortlar globallashgan davrda
ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda o’qitish
samaradorligini oshirish dolzarb muammo sanaladi.
Ta’limdagi innovatsion texnologiyalar, o’rganishni tartibga solish va uni to’g’ri
yo’nalishga yo’naltirish imkonini beradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
309
Zamonaviy ta’limning vazifalaridan biri pedagogik jarayonning barcha ishtirokchilarining
imkoniyatlarini ochib berish, ularning ijodiy qobiliyatlarini
namoyon qilish imkoniyatlarini ta’minlashdir. Bu bilan bog’liq holda chuqur ilmiy va amaliy
tushunishni talab qiladigan turli xil innovatsion tipdagi ta’lim jarayonlari mavjud. Yangiliklar yoki
innovatsiyalar har qanday kasbiy inson faoliyatiga xosdir va shuning uchun tabiiy ravishda
o’rganish, tahlil qilish va amalga oshirish ob’ektiga aylanadi. Innovatsiyalar o’z-o’zidan paydo
bo’lmaydi, ular alohida o’qituvchilar va butun jamoalarning ilmiy izlanishlari, ilg’or pedagogik
tajribasi natijasidir.
Pedagogik innovatsiya jarayoniga kelsak, o’qitish va tarbiyalashning maqsadlari, mazmuni,
usullari va shakllariga yangi narsalarni kiritish, o’qituvchi va talabaning birgalikdagi faoliyatini
tashkil etish tushuniladi.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish borasida amalga oshirilayotgan
o’zgartirishlar va yangiliklar asosida pedagog xodimlarga qo’yilayotgan zamonaviy
talablar ta’lim va yoshlar to’g’risidagi hukumat tomonidan qabul qilingan qarorlarning
mazmun mohiyati va ahamiyatini tushunib yetadigan hamda targ’ibot qiladigan o’z fanini
chuqur biladigan, pedagogik jarayonlarda o’quvchilarning subyektivligini va faolligini
oshirishga alohida ahamiyat qaratadigan; o’zaro do’stona munosabatlarga asoslangan hamkorlikda
faoliyat ko’rsatish ko’nikmalariga ega bo’lgan; pedagogik jarayonlarni tashkil etish va
boshqarish, o’quvchilar va pedagoglar hamkorligini shakllantirish va muvofiqlashtirish,
pedagogik arayonlarda motivlashtirish refleksiv faoliyat jarayonlarini tashkil etish asosida
refleksiv ta’limiy muhitni shakllantirish yo’nalishlarida zaruriy bilim, ko’nikma va
malakalarga ega bo’lgan o’qituvchi shaxsini shakllantirishni taqozo etadi.
Pedagogik jarayonlarni tashkil etish, boshqarish, sifat va samaradorligini barqaror
rivojlantirishda o’qituvchilarning faoliyati samaradorligi asosan ularning pedagogik jarayonlar
va ularni tashkil etish va boshqarish yo’nalishidagi tushunchalari, bilimi, ko’nikma va malakalari
darajasiga hamda ularning shaxsiy xususiyatlari va kasbiy ahamiyatga ega bo’lgan shaxsiy
sifatlar shuningdek, qobiliyatlari, mahorati va kasbiy tajribasiga bog’liq bo’ladi. Pedagogik
jarayonlarni ilmiy asoslarda tashkil etish va boshqarish yo’nalishidagi zamonaviy talablar
ta’lim muassasasi rahbarlari va professor-o’qituvchilarning o’z bilimlari, ko’nikma
malakalarini uzluksiz rivojlantirib borishini taqozo etadi. Bu o’z navbatida uzluksiz malaka
oshirish jarayonining samaradorligini ta’minlashda quyidagilarni inobatga olish zarur bo’ladi:
-zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanish;
-ijodiy hamkorlikni ta’minlovchi refleksiv ta’limiy muhitni vujudga keltirish;
-axborotlarning yangiligi va ishochliligini ta’minlash;
-barcha sohalar bo’yicha bilim berishda axborotlashtirishni rivojlantirishni loyihalash va
yaratish;
-axborotlashtirish sohalarida me’yoriy bazalarni yaratish (koordinatsiyalar, metodlar,
ilmiy -metodik va hokazolar);
-texnik ta’minotni kompyuterlar, axborot texnologiyalarning boshqa qurilmalari, ularga
xizmat ko’rsatish uchun kerakli materiallarni yaratish.
Axborot texnologiyalar o’qituvchilarning kasbiy o’sish uchun ularga o’z fanlari bo’yicha
o’qitishning yangi usullarini kiritishga, yangi yondashuvlarni qo’llashga g’oyalarni ro’yobga
chiqarish va yangi ko’nikmalarni rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
310
Biotexnologiya fanini o’qitishda axborot texnologiyalarining yuqorida qayd etilgan
vazifalarini e’tiborga olgan holda ta’lim tarbiya jarayonida foydalanish yo’llarini belgilash
va amaliyotga joriy etish bugungi kunda dolzarb vazifa sanaladi.
Uzluksiz ta’lim tizimida pedagogik faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchilarning oldidagi
muhim vazifalardan biri o’quvchilarning fan asoslarini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlarini
orttirish, mustaqil va ijodiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish asnosida ularning
barkamolligini ta’minlash sanaladi. Ushbu muammolarni hal etishda innovatsion texnologiyalari
muhim axamiyat kasb etadi. Innovatsion texnologiyalarida foydalanilgan darslar axborotlarga
boy, ko’rgazmali, interfaol bo’lib, vaqtdan unumli foydalanish har bir o’quvchining o’z
tempi bo’yicha bilim olish, o’qituvchida esa, o’quvchilar bilan tabaqalashtirilgan va
individuallashtirilgan ta’limni amalga oshirish imkoniyati vujudga keladi, shu bilan bir qatorda
o’qitishda natijalarni nazorat qilish va baholash uchun zamin yaratadi. O’quvchilarning axborot
dasturlari bilan ishlashi natijasida o’quv va aqliy mehnat ko’nikmalari rivojlantiriladi.
Ilmiy dunyoqarashni rivojlantirish: tabiat va undagi ob’yektlarni o’rganish ikkita olam
(makro va mikro olam) ga ajratilib, biologiya fani o’zining mazmuniga ko’ra aksariyat hollarda
mikroolam hujayrada boradigan jarayonlar masalan, modda va energiya almashinuvi, fotosintez
oqsillar biosintezi, biotexnologiya va gen muhandisligiga doir o’quv materiallarini animatsiyalar
orqali o’rgatib o’quvchilarning abstrakt tafakkuri va ilmiy dunyoqarashini rivojlantiradi.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari qo’llanilishi o’quvchilarning hujayra, to’qima,
kimyoviy elementlari atom, molekulaning tuzilishi, modda va energiya almashinuvi, fotosintez,
oqsillar biosintezi kabi jarayonlar haqida tasavvur qilishlari, abstraktsiyalash va xotirada saqlash
imkonini kengaytiradi. O’quvchilarning motivlari va o’zlashtirish darajasi e’tiborga olingan
holda zarur hollarda takroran o’rganish va o’quvchilarning bilimidagi bo’shliqlarni to’ldirish
imkonini beradi; biologik jarayonlarni animatsiya tarzida virtuallashtirish o’quvchilarning
ko’rgazmali obrazli fikr yuritish va o’quv materialini to’liq o‘zlashtirishga zamin tayyorlaydi.
Dars jarayonida animatsiyalardan foydalanish darsning barcha bosqichlarida o’quvchilarning
bilish faoliyatini faollishtirishga olib keladi.
Biotexnologiya fanini o’qitishda quyidagilardan foydalanish mumkin: Har bir mavzu
mazmuniga asosan ko’rgazmalilikni amalga oshirish, ya’ni multimedia taqdimot materialari,
biotexnologik jarayonlarning animatsiyasi, virtual labaratoriya va amaliy ishlar; ishlab chiqarish
korxonalariga virtual ekskursiya, biotexnologik jarayonlarning modellashtirilgan dasturlari,
biologik jarayonlarning ta’limiy dasturlari; o’quvchilarning mavzular bo’yicha o’zlashtirgan
bilimlarini nazorat qilish va baholash uchun nazorat dasturlari.
O’quvchilarning mustaqil ta’limi va ishi uchun o’quv axborot saytlari, didaktik o’yinga
asoslangan animatsiyalar, qiyinchilik darajasi turlicha bo’lgan ijodiy topshiriqlar dasturi, modul
dasturlari orqali o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish –boshqarish, qo’shimcha
materiallar to’plash va ular ustida mustaqil ishlash, boshqotirmalarni yechish kabi jarayonlar
o’quvchining fanni chuqurroq o’rganishida muhim omil hisoblanadi.
Demak, biotexnologiya fanini o’qitishda innovatsion texnologiyalaridan foydalanish ta’lim
samaradorligini oshirish, o’quvchilarning fan asoslarini o’zlashtirishga bo’lgan qiziqishlari va
ehtiyojlarini rivojlantirish imkonini beradi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
311
REFERENCES
1.
O.U.Avlayev, S.N. Jo’rayeva, S.P.Mirzayeva “Ta’lim metodlari” o’quv-uslubiy
qo’llanma.
2.
T. G’ofurov va boshqalar ,,Biologiyani o’qitishning umumiy metodikasi“ O’quv
metodik qo’llanma Toshkent 2005 yil
3.
Ra’no Artikova, Sayyora Murodova Qishloq xo‘jalik biotexnologiyasi toshkent -2010
4.
A.T.G‘ofurov ,Tolipova J. Umumiy biologiyani o‘qitishning norasmiy usul va
shakllari,Toshkent 1990 y.45 b.
5.
www.ziyo.net.uz
