XUDUDLARDA KICHIK VA YIRIK KORXONALARINI INNOVATSI
ON FAOLIYATINI MOLIYALASHTIRISH
Ilyos
Bozorov,
Usmonov
Muxriddin
Toshkent
amaliy
fanlar
universiteti
Iqtisodiyot
fakulteti,
iqtisodiyot
(Tarmoqlar
va
soxalar)
kafedra
si
katta
o‘qituvchisi
Ilyos
Bozorov,
ilyosbozorov1986@gmail.com.
Usmonov
Muxriddin
2
kurs
Iqtisodiyot
yo‘nalishi
talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467787
Kalid so’zlar: milliy daromad, kichik korxonalarini innovasion moliyalashtirish, oʻz mablagʻlarini koʻpaytirish, davlat
byutjeti, venchur, bank kreditlari, korxonaning moliyaviy faoliyatlari.
Annotasiya:
Maqolada Milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlarida faol boʻlgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subektlarini
moliyalashtirish, davlat tomonidan qoʻllab quvatlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish, moliyaviy mablagʻlarni
jamlash, bank kreditlari, oʻz mablagʻlarini koʻpaytirish, yangi turdagi maxsulotlarini ishlab chiqish, innovasion faoliyatini
venchur asosida moliyalashtirish, bank kreditlari orqali haqida taklif va xulasalar keltirilgan.
1 KIRISH
Oʻzbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ustivor
yoʻnalishlaridan biri
- kichik korxonalarda innovatsion
faoliyatni tartibga solish, moliyalashtirish hamda
tartibga solishni takomillashtirish, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning innavasion moyilligini oshirish
va kichik korxonalarni modernizasiya qilish va
texnologik qayta qurollantirishni ragʻbatlantiruvchi
muxit yaratishdan iborat. Zamonaviy texnologiyalarni
joriy etish uchun moliyaviy mablagʻlarni jalb etish
ilmiy ishlanmalar samaradorligini oshirishda eng
muxim muammolardan xisoblanadi.
●innovasion jarayonlarni davlat tomonidan qoʻllab
-
quvatlash mexanizmlarning mukammal emasligi;
●kichik
korxonalarda
shaxsiy
mablagʻlarni
etishmasligi;
●banklardan kredit resurslar olishda kichik
korxonalarga yuqori foizda (%) kredit berilishi
Natijada, bugunki kunda innovasiyalarga boʻlgan
talab hajmining oʻsish sara'tlarini katta deb boʻlmaydi.
Shunga bogʻliq xolda texnalogiyalar bozori yani
innovasiyalarni tijoratlashtirish jarayoni xam etarli
darajada rivojlanmayapti. Innovasiyalarni joriy etish
bilan bogʻliq mavjud muammolar koʻp jixatidan ilmiy
-
texnik tajriba konstruktorlik ishlanmalari va innovasion
jarayonlarni
davlat
tomonidan
moliyalashtirish
tizimining mukammal tarzda shakllantirilmaganligi
bilan bogʻliq boʻlsa, xususiy sektor tomonidan ilmiy
-
texnik
tajriba
konstruktorlik
ishlanmalari
maxsulotlariga boʻlgan talabning nisbatan pastligi
qoʻshimcha moliyalashtirish manbalarining yuzaga
kelmayotganligi sabab boʻlmoqda. Bundan tashqari
qisqa muddatli kreditlar boʻyicha kapital qiymatining
ancha yuqoriligi va garov boʻyicha ta'minot talablarining
kattaligi xamda ilmiy ishlanmalarni moliyalashtirishni
murakkablashtirmoqda. Me'yoriy-huquqiy chegaralar
bilan qat'iy cheklab qoʻyilgan. Milliy iqtisodiyotni har
tomonlama rivojlantirishda innovasion jarayonlarni
samarali boshqarish innovasion faoliyatning muhim
jihatlaridan
hisoblanadi.
Shu
bois,
kichik
korxonalaridagi
mavjud
moddiy-texnik
bazani
yangilash, ishlab chiqarish ob'ektlarini rivojlantirish,
yangi faoliyat turlarini oʻzlashtirish, ilmiy hajmdor
mahsulotlar ishlab chiqarish, korxonalarda innovasion
muhitni yaratish, innovasion ishlab chiqarishni
ragʻbatlantirish innovasion jarayonlarni strategik
boshqarishning asosiy vazifalaridan biridir.
Shu bilan birga, iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab
chiqarishni
modernizasiyalash,
raqobatchilikka
asoslangan biznes muhitini yanada rivojlantirishda
davlat tomonidan innovasion siyosatning amalga
oshirilishi muhim ustuvor yoʻnalishlardan hisoblanadi.
Chunki
davlat
tasarrufidan
chiqarilgan
va
xususiylashtirilgan korxonalar negizida tashkil etilgan
xoʻjalik sub'ektlarida innovasion jarayonlarni strategik
boshqarishning ahamiyati ortib bormoqda.
Xoʻjalik yuritishning zamonaviy
shart-sharoitlarida
iqtisodiy oʻsishning sur'ati va sifatini ta'minlash, ishlab
chiqarilayotgan
mahsulotning
ichki
va
tashqi
bozorlardagi raqobatbardoshligini ta'minlash, milliy
iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlari mutanosib
rivojlanishiga erishish in
novasion характерга эга
boʻlmogʻi lozim. Bunga erishishning birmuncha
murakkabligi kichik korxona doim tanlov oldida turishi,
ya'ni agar yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarilmasa
ertami yoki kechmi tanazzulga uchrashi, ishlab chiqarish
yoʻlga qoʻyilsa yan
gi turdagi mahsulotlar yirik xarajatlar
bilan bogʻliqligi, ya'ni korxona etarli darajada moliyaviy
mablagʻlarga ega boʻlishi zarur. Bu esa iqtisodiyot
tarmoqlarida faoliyat yurituvchi korxonalarning juda oz
qismi 5 foizigina mustaqil tarzda ilmiy tadqiqot faoliyati
bilan shugʻullanishini koʻrsatmoqda.
Innovasion faoliyatni moliyalashtirishning oqilona
tizimini yaratish orqali moliyaviy resurslarni jamlash va
ularni innovasion jarayonlarning ustuvor sohalariga
yoʻnaltirish imkoniyatlari paydo boʻladi.
Innovasion faoliyatni moliyalashtirish
–
yangi turdagi
mahsulotlarni
ishlab
chiqarish
jarayonini
loyihalashtirish, tadqiq etish va tashkil qilish,
ishlanmalar va tashkiliy jarayonlarni, yangi turdagi
texnika va texnologiyalarni, ish va xizmatlarni,
shuningdek, boshqaruvning yangi shakl va uslublarini
yaratish
va
joriy
etishga
yoʻnaltirilgan
pul
mablagʻlaridan foydalanishdir. Korxona innovasion
faoliyatini moliyalashtirish manbalarini ichki (oʻz
mablagʻlari) va tashqi manbalarga ajratish mumkin.
Ички манбалар (ўз манбалари)
Ташқи манбалар
Махсулотни реализациясидан тушган
даромадлар
Корхона мулкини сотишдан тушган
даромадлар
Корхона молиявий фаолиятидан тушган
даромадлари
Давлат бюджети маблағлари
Бюджетдан ташқари жамғармалар
маблағлари
Банк кредитлари ва бошқа манбалар
Корхоналарнинг инновацион фаолиятини молиялаштириш манбалари
1-
Чизма. Муаллиф томонидан ишланган
boʻlmogʻi lozim. Bunga erishishning birmuncha
murakkabligi kichik korxona doim tanlov oldida turishi,
ya'ni agar yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarilmasa
ertami yoki kechmi tanazzulga uchrashi, ishlab chiqarish
yoʻlga qoʻyilsa yangi turdagi mahsulotlar y
irik xarajatlar
bilan bogʻliqligi, ya'ni korxona etarli darajada moliyaviy
mablagʻlarga ega boʻlishi zarur. Bu esa iqtisodiyot
tarmoqlarida faoliyat yurituvchi korxonalarning juda oz
qismi 5 foizigina mustaqil tarzda ilmiy tadqiqot faoliyati
bilan shugʻullanishini koʻrsatmoqda.
Innovasion loyihaning mahsulot hayotiylik sikli
barcha bosqichlarida zarur moliyaviy resurslar bilan
ta'minlanganligining yuqori darajasi bozor tomonidan
mahsulot etarli darajada qabul qilinmasligi bilan bogʻliq
xatarni kamaytiradi va uning samaradorligini oshiradi.
Quyidagilar
innovasion
faoliyatni
moliyalashtirish tizimining elementlari hisoblanadi:
● Investision resurslar manbalari;
● Moliyaviy mablagʻlarni jamlash va ularni
innovasion loyihalarga investisiyalash mexanizmi;
● Investision resurslar samaradorligi va qarz
kapitalining qaytarilishini ta'minlashga qaratilgan
boshqarish mexanizmi.
1. Innovasion faoliyatni moliyalashtirishning
quyidagi shakllari mavjud:
2.
Korxonaning oʻz mablagʻlari hisobidan
moliyalashtirish;
3. Bank kreditlari orqali moliyalashtirish;
4. Venchur moliyalashtirish;
5. Lizing;
6. Forfeyting;
7. Aralash moliyalashtirish va boshqalar.
Umuman olganda, innovasion loyihalarni
moliyalashtirish tizimi moliyalashtirish manbalari va
moliyalashtirishning tashkiliy shakllarini oʻz ichiga
oladi.
2-Chizma. Muallif tomonidan ishlangan
Quyidagilar innovasion faoliyatning asosiy shakllari
boʻlib hisoblanadi:
● ilmiy
-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari
(NIOKR);
● texnologik ishlar, ishlab chiqarishni va sanoat
sinovlarini oʻtkazishni tayyorlash;
● Patentlar, lisenziyalar va nou
-xaular olish;
● Innovasion faoliyatni amalga oshirish borasidagi
investision faoliyat.
Innovasion
loyihalarni
davlat
tomonidan
moliyalashtirish shakli asosan davlat byudjetini tashkil
etuvchi Respublika va mahalliy byudjetlar mablagʻlari
evaziga amalga oshiriladi. Bu jarayonda asosiy e'tibor
milliy iqtisodiyot tarmoqlarining strategik ahamiyatiga
qaratiladi. Ustuvor ahamiyatga molik tarmoqlardagi
innovasion loyihalarni moliyalashtirish orqali xalqaro
maydondagi raqobatbardoshlik ta'minlanishi koʻzda
tutiladi. Byudjet mablagʻlarining innovasion loyihalarga
ajratilishi quyidagi shakllarda amalga oshiriladi:
● davlat maqsadli dasturlarini amalga oshirish doirasida;
● istiqbolli innovasion loyihalarni tanlov orqali tanlab
olish asosida.
Korxonaning oʻz mablagʻlari hisobiga innovasion
faoliyatni moliyalashtirish birmuncha murakkab masala
hisoblanadi. Odatda kichik biznes tarkibiga kiritiluvchi
xoʻjalik yurituvchi sub'ektlarning innovasion faoliyat
bilan shugʻullanish uchun etarli darajada mablagʻlari
boʻlmaydi. Aksariyat hollarda innovasion faoliyatni olib
borish yirik korxonalar, ya'ni aksiyadorlik jamiyati
shaklidagi korxonalarda uchraydi. Aksiyadorlik jamiyati
shaklidagi korxonada yirik hajmdagi moliyaviy
mablagʻlarni jamlay olish va uni
aynan innovasion
faoliyatga yoʻnaltirish imkoniyati oshadi. Shu bilan
birga, bu shakldagi korxonalarda istiqbolli innovasion
loyihalarni moliyalashtirish uchun qoʻshimcha aksiyalar
emissiyasini amalga oshirish imkoniyatlari mavjud. Bu
yoʻl bilan kredit re
surslaridan foydalanish jarayonida
yuzaga keluvchi iqtisodiy xarajatlar birmuncha tejab
qolinadi.
Qimmatli
qogʻozlarning
qoʻshimcha
emissiyasi miqdorini aniqlash uchun quyidagi
koʻrsatkichlar e'tiborga olinadi:
● innovasion loyihani amalga oshirish uchun moliyaviy
resurslar hajmi;
● kapital va dividend miqdorining kutilayotgan oʻsish
hajmi;
● aksiyalarning joylashtirilishi natijasida emitent
tomonidan olinishi kutilayotgan pul tushumlari hajmi.
Innovasion faoliyatni moliyalashtirish boʻyicha jahon
tajribasi shuni koʻrsatadiki, tijorat banklari tomonidan
innovasion faoliyatni moliyalashtirishda asosiy e'tibor
loyihaning oʻz
-
oʻzini qoplash muddatlariga qaratiladi.
Aksariyat hollarda tijorat banklari innovasion loyihaning
oʻzini oʻzi qoplay olish muddatlari, uning toʻliq amalga
oshirilishi muddatlaridan ozroq muddatga moʻljallangan
loyihalarni moliyalashtirishdan manfaatdor boʻladilar.
Bank kreditlari uchun foiz stavkalari kredit muddati,
hajmi, loyihaning tavakkalchilik darajasi, qarz
oluvchining moliyaviy holati va boshqa jihatlarni
e'tiborga olgan holda belgilanadi. Xorijiy davlatlarda
investision banklar tomonidan foiz stavkasini
belgilashda mavjud bazis stavkalaridan foydalaniladi
(LIBOR, LIBID va FIBOR).
Innovasion
loyihalarni
venchur
asosida
moliyalashtirishning dastlabki bosqichlardanoq yuqori
tavakkalchilik
xatari
mavjud
boʻlib,
investisiyalashtirilgan jarayonlarning yakuniy natijalari
amalga
oshirilgandan
keyin
ijobiy
samaraga
erishilmagan taqdirda mol
iyalashtirilgan mablagʻlardan
ajralib qolish holati kuzatilishi mumkin. Venchur
kapitalining investorlari barcha mas'uliyat va moliyaviy
xatarlarni tadbirkor bilan teng sheriklikda oʻz
zimmalariga oladilar. Venchurli investisiyalar odatda 5-
7 yil davomida
faoliyat koʻrsatadi. Innovasion loyihani
amalga oshirishni moliyaviy mablagʻlar bilan
ta'minlashning quyidagi bosqichlari farqlanadi:
1) fondni (jamgʻarmani) yaratish;
2) kelishuvlarni amalga oshirish (shartnomalarni
imzolash);
3) investisiyalash;
4) investisiyalashdan keyingi boshqaruv;
5) biznesdan chiqish jarayonini boshqarish2.
Moliyaviy lizing mulkni, bevosita moliyaviy ijara
ob'ektini kelishilgan shartnomaga binoan oʻn ikki oydan
ortiq muddatga egalik qilish va foydalanish huquqini
berishda yuzaga keladigan ijaraviy munosabatlardir.
Moliyaviy lizing quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
● moliyaviy lizing shartnomasining muddati tugagach,
moliyaviy ijara ob'ekti ijaraga oluvchining mulki boʻlib
oʻtishi;
● moliyaviy lizing shartnomasining muddati moliyaviy
lizing ob'ekti xizmat muddatining 80 foizidan ortiq
boʻlishi yoki moliyaviy lizing ob'ektining moliyaviy
lizing shartnomasi tugaganidan keyingi qoldiq qiymati
uning boshlangʻich qiymatining 20 foizidan kamrogʻini
tashkil qilishi;
● moliyaviy lizing shartnomasining muddati tugagach,
ijaraga oluvchi moliyaviy lizing ob'ektini ushbu huquq
sotilish kunidagi bozor qiymatidan ancha past narxda
sotib olish huquqiga ega ekanligi va bunda lizing
muddatining boshida ushbu huquqning sotilishiga
asoslangan ishonchning mavjud boʻlishi;
● moliyaviy ijara shartnomasi amal qiladigan davr
uchun ijara toʻlovlarining diskontlangan joriy qiymati
moliyaviy ijara ob'ektini ijaraga berish paytidagi joriy
qiymatining 90 foizidan ortiq boʻlishi.
Moliyaviy lizing bir tomondan yuqori qiymatli asbob-
uskunalarni koʻp sonli foydalanuvchilarga taqdim etish
imkoniyatini, ikkinchi tomondan lizing oluvchilarning
muayyan
davrda
yirik
hajmdagi
xarajatlarini
kamaytirish imkonini beradi.
Forfeyting tijorat kreditining bank kreditiga aylanishi
bilan bogʻliq operasiya hisoblanadi. Bu operasiyaning
mohiyati
quyidagilarda
ifodalanadi:
forfeyting
operasiyalarida ishlatiladigan moliyaviy vositalar
banklardagi an'anaviy savdo veksellari hisob-kitoblari
kabi qoʻllaniladi. Farqi shundaki, veksel egasi yagona
import qiluvchi sifatida forfeytingda tavakkalchilik bilan
bogʻliq boʻladi. Oddiy hisob
-kitobda esa veksel
qonunchiligiga binoan koʻpgina hollarda qarzdorlik
javobgarligi eksport qiluvchining xaridorni kreditlashni
uzaytirishiga imkon beradi. Bankning forfeyting
operasiyalari boʻyicha tavakkalchilikni oʻz zimmasiga
olishi investorlarning oʻz mablagʻlarini uzoq muddatga
qoʻshimcha joylashtirishga qiziqishlarini oshiradi.
Forfeyting operasiyalarida ishtirok etuvchi banklar
uchun evrovalyuta bozori moliyaviy vositalar bozori
boʻlib hisoblanadi. Forfeyting boʻyicha kreditlash
muddatlari odatda 1 yildan 7 yilgacha boʻlgan davrni
tashkil etadi.
Foydalangan adabiyotlar.
1. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning 2019 yil 28 dekabrdagi Oliy Majlisga
taqdim etgan Murojaatnomasi.
2.
Ildyakov
A.V.
Problemi
finansirovaniya
innovasionnoy deyatelnosti predpriyatiya. Sovremennie
issledovaniya sosialnix problem. №1(09),2012g
3. Yankovskiy K.P., Muxar I.F. Uchebnik. Organizasiya
investisionnoy i innovasionnoy deyatelnosti.
–
SPb:
Piter, 2012.
Internet resurslari:
1.www.biznes-daily.uz
2.www.stat.uz
3.www.iqtisodiyot.uz
