BO‘LAJAK PEDAGOGLARNI ZAMONAVIY KREATIV
FIKRLASHGA OID KOMPETENSIYASINI RIVOJLANTIRIShGA
YO‘NALTIRILGAN TA’LIM TEXNOLOGIYALARI
Smetova Jumabiyke Hamidullaevna
Toshkent amaliy fanlar universiteti
Pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
e-mail:
https://doi.org/10.5281/zenodo.10466973
ANNOTATSIYA;
Maqolada bo‘lajak pedagoglarni zamonaviy kreativ fikrlashga oid kompetensiyasini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan ta’lim texnologiyalari, interfaol metodlar va ta’limiy o‘yinlardan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish va talabalarni ijodiy izlanish va mantiqiy fikrlash doiralarini kengaytirishga yordam
beradigan fikrlar bayon qilingan.
Kalit so‘zlar:
interfaol usullar, texnikaviy, axborotli,kreativ fikrlash, kompetensiya, texnologiya, mantiqiy fikr,
ijodiy izlanish.
KIRISH
Ta’lim sohasida bo‘layotgan izchil
harakatlar qator qaror va qonunlar bu -o‘quvchi,
talabalarimizni zamon talablariga mos bo‘lib
ulg‘ayishlari, chuqur bilim egallashlari kreativlik
salohiyatini
shakllantirishlari
uchundir.Ta’lim
sohasida
faoliyat
yuritayotgan
pedagoglarda
kreativ
fikrlash
dars
jarayonida
eski
texnologiyalarni bir chetga surib zamonaviy
metodlardan foydalanib, zamonaviy texnologiyalar
bilan yangiliklar qilib, bir xil shaklda dars
o‘tmasdan har xil uslubda dars o‘tish, tashabbuskor
fikrlar bilan dars jarayonida hammani qiziqishini
oshirib, dars ta’sirini yuqoriga ko‘taradi. Insondagi
kreativlik
hususiyati
uning
aql,
tafakkur,
tushuncha, dunyoqarashi, fikrlash, his-tuyg‘u,
zehinning o‘tkirligi kabi jarayonlarda o‘z aksini
topadi. Kreativlik - muayyan faoliyat turlarida
namoyon bo‘ladi. Kreativ insonni oladigan
bo‘lsak, unda uning iqtidori rivojlangan bo‘ladi.
Pedogogning kreativ sifatlari:
bolalarni o‘quv faoliyatini, ijobiy sifatlarini
rivojlantirish. Shu bilan birga mustaqil ravishda
tarbiyani, bilimlarni o‘zlashtirishga yo‘naltiradi.
Kreativ fikrlash uchun pedogoglar talabalik
davrlaridan kasbiy faoliyatni rivojlantirib borishlari
kerak. O‘zini ustida ko‘p ishlashi, o‘zini ijodiy
faoliyatga yo‘naltirishi, muammoli vaziyatlarni
tahlil qilishlari lozim.
Ta’lim texnologiyalari
zamonaviy
maktab yoki universitet o‘qituvchisi uchun zarur
vositalar to‘plamidir. Ular kasbiy mahoratni
oshirish va jamiyat ta’lim tizimi oldiga qo‘ygan
maqsadlarga erishish – yosh avlodni mustaqil
hayotga va fuqarolik kasbiy faoliyatiga tayyorlash,
yuqori darajadagi shaxsiy etuklikka ega, har
qanday muammolarni hal qilishda insonparvarlik
qadriyatlariga yo‘naltirilgan, o‘z yutuqlarini
tanqidiy baholash va taqdim etishga qodir.
Ta’kidlaganimizdek, kompetensiyaga asoslangan
yondashuv sharoitida ta’lim jarayonining mohiyati
u yoki bu kompetentsiyani shakllantirishga olib
kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatni yaratish va
harakatlarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Biroq,
vaziyat talaba uchun hayotiy muhim bo‘lishi kerak,
noaniqlik potentsialini, imkoniyatlarni tanlashni
o‘z ichiga olishi va uning madaniy va ijtimoiy
tajribasi bilan rezonanslashishi kerak. Savolning
bunday shakllantirilishi bilan faqat atrof-muhit
parametrlarini, shaxs paydo bo‘ladigan va
rivojlanadigan faoliyat holatini belgilash (yaratish)
mumkin.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA
METODOLOGIYASI
Talabada asosiy kompetensiyalar majmuasini
samarali rivojlantirish uchun o‘rganilayotgan
kurslarning turli bo‘limlari o‘rtasida ham, turli
fanlar o‘rtasida ham keng aloqalarni o‘rnatish
muhim
ahamiyatga
ega.
Kompetentsiyaga
asoslangan yondashuv bilimlarni sintez qilishga,
bilim ob'ektlarining umumiyligini anglash va
ochishga moyillikni nazarda tutadi, ya’ni
talabalarga fanlararo umumlashtirishga erishish va
dunyoning umumiy modelini qurishga yondashish
imkonini beradigan o‘quv fanlari integratsiyasi
tushuniladi. Fanlararo aloqalar o‘quvchilar bilimini
tizimlashtiradi
va
chuqurlashtiradi,
ularning
mustaqil bilish faoliyati ko‘nikma va malakalarini
rivojlantiradi,
bilimlarni
ta’limning
yuqori
bosqichlariga o‘tkazadi [1].
Kompetentsiyaga
asoslangan
yondashuvning mohiyati ta’limning o‘rganish
qobiliyati, o‘z taqdirini o‘zi belgilash (o‘z taqdirini
o‘zi belgilash), o‘z-o‘zini namoyon qilish,
sotsializatsiya va individual rivojlanish kabi
maqsadlarga ustuvor yo‘naltirilganligidan iborat.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun instrumental
vositalarni
tanlash
yangi
meta-ta’lim
konstruktsiyalari
bilan
belgilanadi:
kompetensiyalar, kompetensiyalar va meta-sifatlar,
ya’ni ta’lim jarayonining o‘ziga xos kognitiv-
axborot
va
uslubiy-texnologik
mazmuni
shakllanayotgan shaxs sifatining mohiyati -
kompetentsiya bilan belgilanadi.
E.F.Zeerning
ta’kidlashicha,
kompetensiyaga asoslangan yondashuvni amalga
oshirishda markaziy o‘rin bir qator rivojlanayotgan
texnologiyalarga tegishli, xususan:
- kognitiv yo‘naltirilgan (dialogik o‘qitish usullari,
seminar-munozaralar, muammoli ta’lim, kognitiv
ko‘rsatmalar, kognitiv xaritalar, instrumental-
mantiqiy trening, refleksiya mashg‘ulotlari va
boshqalar);
-
faoliyatga
yo‘naltirilgan
(loyiha
usuli,
simulyatsiya-o‘yinni
modellashtirish, tashkiliy
faoliyat o‘yinlari, kontekstli o‘rganish va
boshqalar);
- shaxsga yo‘naltirilgan (interfaol va simulyatsiya
o‘yinlari,
rivojlanish
treningi,
rivojlanish
psixodiagnostikasi va boshqalar).
Yangi
texnologiyalarni
shakllantirish
quyidagilarda amalga oshirilishi kerak:
- fundamental tadqiqotlar orqali imkoniyatlarni
aniqlash;
- amaliy tadqiqotlar orqali samaradorlikni aniqlash;
- hujjatlar, dasturiy va uslubiy vositalarni ishlab
chiqish;
- o‘qituvchilar malakasini oshirish;
- o‘qitish bosqichlarini ajratib ko‘rsatish va
ularning har biri uchun diagnostika maqsadlarini
aniqlash tayyorlash bosqichlari.
MUHOKAMA
Yangi
pedagogik
texnologiyalardan
tanqidiy fikrlash texnologiyasiga to‘qtalib o‘tamiz.
Tanqidiy
fikrlash
deganda
nima
tushuniladi? Tanqidiy fikrlash - bu har qanday
bayonotga tanqidiy munosabatda bo‘lishga, hech
narsani dalilsiz qabul qilmaslikka, balki ayni
paytda yangi g‘oyalar va usullarga ochiq bo‘lishga
yordam beradigan fikrlash turidir. Tanqidiy
fikrlash - tanlash erkinligi, prognoz sifati va o‘z
qarorlari uchun javobgarlikning zarur shartidir.
Demak, tanqidiy fikrlash mohiyatan o‘ziga xos
tavtologiya, sifatli fikrlashning sinonimidir. Bu
kontseptsiyadan ko‘ra ko‘proq ism, lekin aynan
shu nom ostida bir qator xalqaro loyihalar bilan biz
quyida taqdim etadigan texnologik texnikalar
hayotimizga kirib keldi.
“Tanqidiy
fikrlash
texnologiyasi”
ning
konstruktiv asosi o‘quv jarayonini tashkil etishning
uch bosqichi asosiy modelidir:
-
Esda saqlash bosqichida o‘rganilayotgan
narsa haqidagi mavjud bilim va g‘oyalar
xotirada “esga olinadi”, yangilanadi
shaxsiy qiziqish shakllanadi, muayyan
mavzuni ko‘rib chiqish maqsadlari
aniqlanadi.
-
Mulohaza
(reflektsiya)
bosqichi
o‘quvchilarning
yangi
bilimlarni
mustahkamlashi va yangi tushunchalarni
kiritish maqsadida o‘zlarining birlamchi
g‘oyalarini faol qayta qurishlari bilan
tavsiflanadi.
NATIJA
Ushbu model doirasida ishlash jarayonida
talabalar axborotni birlashtirishning turli usullarini
o‘zlashtiradilar, turli tajribalar, g‘oyalar va
g‘oyalarni tushunish asosida o‘z fikrlarini ishlab
chiqishni o‘rganadilar, xulosalar va dalillarning
mantiqiy zanjirlarini quradilar, o‘z fikrlarini aniq
ifodalaydilar, boshqalarga nisbatan ishonchli va
to‘g‘ri.
Tanqidiy
fikrlashni
rivojlantirish
texnologiyasining uch bosqichining funktsiyalari
Motivatsion (yangi ma’lumotlar bilan
ishlash uchun motivatsiya, mavzuga qiziqish
uyg‘otish).
Axborot
(mavzu
bo‘yicha
mavjud
bilimlarni yuzaga chiqarish.
Muloqot (nizosiz fikr almashish)
Tanqidiy
fikrlashni
rivojlantirishning
asosiy metodologik usullari:
1.
“Klaster” texnikasi
2.
Jadval
3.
Ta’limiy aqliy hujum
4.
Zigzag, zigzag -2
5.
“Insert” texnikasi
6.
Insho
7.
“G‘oyalar savati” texnikasi.
8.
“Sinkvinlarni kompilyatsiya qilish”
texnikasi.
9.
Test savoli usuli.
10.
“Bilaman../Bilmoqchiman.../Bildim...
” texnikasi.
11.
Suv ustidagi doiralar
12.
Rol o‘ynash loyihasi
13.
Ha - yo‘q.
14.
“To‘xtab o‘qish” texnikasi.
15.
“O‘zaro so‘rov” qabuli
16.
“Chagallangan mantiqiy zanjirlar”
texnikasi
17.
“O‘zaro munozara” qabuli
O‘quv jarayonida yangi texnologiyalarni
qo‘llash
orqali
an’anaviy
darsdan
uzoqlashish
o’quv
muhitining
monotonligini va o’quv jarayonining bir
xilligini yo‘q qiladi, o‘quvchilarning
faoliyat turlarini o‘zgartirish uchun sharoit
yaratadi va tamoyillarni amalga oshirishga
imkon beradi. Mavzu mazmuni, dars
maqsadlari,
talabalarning
tayyorgarlik
darajasi, ularning ta’lim ehtiyojlarini
qondirish qobiliyati va o’quvchilarning
yosh toifasiga qarab texnologiyani tanlash
tavsiya etiladi.
Ko‘pincha
pedagogik
texnologiya
quyidagicha ta’riflanadi:
• Texnikalar majmui - pedagogik
faoliyatning
chuqur
jarayonlarining
xususiyatlarini, ularning o‘zaro ta’siri
xususiyatlarini aks ettiruvchi, boshqaruvi
o‘qitish va tarbiya jarayonining zarur
samaradorligini ta’minlaydigan pedagogik
bilim sohasi.
• Ijtimoiy tajribani uzatish shakllari,
usullari,
texnikasi
va
vositalari,
shuningdek, ushbu jarayonning texnik
jihozlari majmui;
• O‘qituvchining aniq faoliyati bilan
bog’liq
va
qo‘yilgan
maqsadlarga
erishishga qaratilgan muayyan harakatlar,
operatsiyalar ketma-ketligi yoki ta’lim-
idrok jarayonini tashkil etish usullari
majmui (texnologik zanjir).
Kreativ
muhitda
pedagog
bo‘lajak
o‘qituvchilar diqqat-e’tiborini jalb etish maqsadida
biror bir yangilikdan foydalanadi. Qiziquvchanlik
va shubhani uyg‘otuvchi ma’lumot, bo‘lajak
o‘qituvchilarni o‘ziga jalb etib, ularda o‘qishga
bo‘lgan intilishni kuchaytiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
[1].Yo‘ldashev J. Usmonov S. “Zamonaviy pedagogik
texnologiyalarni amaliyotga joriy qilish”. T. “Fan va
texnologiya”, 2008.
[2].Qurbonov Sh, Sayidhalilov E.“Talim sifatini
boshqarish”.T.“Turon-istiqbol”, 2008.
[3].Mavlonova R. Rahmonqulova N. Boshlang‘ich
ta’limda pedagogika, innovatsiya integratsiya.T. 2006.
[4].Yo‘ldashev J.“Pedagogik innovatsiyalarni hayotga
tadbiq etishning asoslari” T.2012.
[8].Ларина В.П., Ходырева Е.А., Окунев А.А.
Лекции на занятиях творческой лаборатории
«Современные педагогические технологии».- Киров:
1999 – 2002.
[9].Громова О.К. «Критическое мышление – как это
по-русски?» Технология творчества. //БШ № 12,
2001
[10].Axmedova M.E. Pedagogika nazariyasi va tarixi (
O‘quv qo‘llanma) – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2011.
[5].Axmedova M.E. G.Niyozov. Pedagogika nazariyasi
va tarixidan seminar mashg’ulotlar ( O‘quv qo‘llanma)
– T.: Noshir, 2011.
[6].Axmedova M.E. Modul-kredit tizimida mustaqil
topshiriqlar
tuzishning
ilmiy-nazariy
asoslari
(tilshunoslik fanlari misolida).
Monografiya. “Tibbiyot
nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 173
bet.
[7].Axmedova M.E. Pedagogika. Darslik
.
“Tibbiyot
nashriyoti matbaa uyi”, MCHJ. Toshkent - 2022. 223
bet.
