1
Ta’limda individuallashtirish gʻoyasining rivojlanish genezisi.
Xudayberdiyeva Janona
Toshkent amaliy fanlar universiteti, , Gavhar Ko’chasi 1, Toshkent 100149, Uzbekiston.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467003
Annotatsiyasi:
Ta’lim tizimi zimmasiga yuklatilayotgan zamonaviy talablar uni rivojlantirishda istiqbolli yoʻnalish sifatida
individuallashtirishning ahamiyatini tobora oshirib bormoqda. Chunki, individuallashtirish ta’lim
amaliyotining bosh vazifalaridan biri boʻlgan inson kapitalini rivojlantirish, faoliyatini ongli tushunish va
oʻz salohiyatini namoyon qilishi uchun zaruriy sharoitlarni yaratishga imkon beradi..
Kalit so'zlar:
Ta’lim,,kreativlik, faoliyat, muloqot, pedagog,ta’lim-tarbiya, genez, tahlil
Kirish
Ta’lim tizimi zimmasiga yuklatilayotgan
zamonaviy talablar uni rivojlantirishda istiqbolli
yoʻnalish sifatida individuallashtirishning ahamiyatini
tobora oshirib bormoqda. Chunki, individuallashtirish
ta’lim amaliyotining bosh vazifalaridan biri boʻlgan
inson
kapitalini
rivojlantirish,
faoliyatini
ongli
tushunish va oʻz salohiyatini namoyon qilishi uchun
zaruriy sharoitlarni yaratishga imkon beradi. Shunga
mutanosib
ravishda,
pedagogika
nazariyasi
va
amaliyotida ham individuallashtirish gʻoyasining paydo
boʻlishi ta’lim jarayonida shaxsning individual
xususiyatlari, imkoniyatlari, qiziqishlari, qobilyaitini
inobatga olish va shu asosda oʻqitish usullarini tanlash
zaruriyatining vujudga kelishi bilan bogʻliq.
Tadqiqotchilar
tomonidan
ta’limni
individuallashtirish gʻoyasi bilan bogʻliq turlicha
qarashlar
ilgari
surilgan.
Jumladan,
pedagogik
bilimning (unga individuallashtirish ham daxldor)
rivojlanishini oʻrganishda uning mohiyatini gʻoya
shaklida tushunish tayanch nuqtani bildirishi bilan
bogʻliq qarashlar shular jumlasidandir. Mazkur
yondashuv tarafdorlaridan biri Ye.I.Ivanovning qayd
etishicha: “...gʻoya umumlashtirishning eng yuqori
shakli boʻlib, unda sintez qilingan nazariy bilimlar va
oʻrganilayotgan obyekt haqidagi fikrlar birlashtiriladi,
shuningdek, moʻljallar va uni amalga oshirish usullari
belgilanadi” [2 ; 39-b.]. Demak, ilmiy gʻoyalar mavjud
bilimlarni rivojlantirish, sintezlash, nazariya va
amaliyotni birlashtirish, avvalgi tajribalarni oʻrganish,
tahlil qilish asosida tizimga aylantirish orqali vujudga
keladi. Ushbu holat tadqiqotchining keyingi fikrlarida
ham dalillanadi, ya’ni “...gʻoyani aniqlash ilmiy
bilimlarning butun tizimini aniqlash, uning shakllanish
va rivojlanish jarayoni demakdir” [2 ; 39-b.]. Mazkur
yondashuv G.B.Kornetov tadqiqotlarida ham qoʻllab-
quvvatlanadi va ilmiy gʻoyani shakllanttirishning
tarixiy
shartlarini
aniqlash
nuqtayi
nazaridan
quyidagicha rivojlantiriladi “...ilmiy gʻoyalar ta’lim va
tarbiyada tarixiy tajribani inobatga olish imkonini
beradi hamda zamonaviy pedagogik jarayonning paydo
boʻlishini tushuntiradi. U pedagogik muammolarga
yoʻnaltirilgan koordinatalar va vositalarni taqdim etadi,
ularning
vujudga
kelish
sabablarini
tushunish,
yechimini topish va bartaraf etishga doir tajribalardan
foydalanishga imkon beradi” [3; 76-b.].
ADABIYOTLAR
TAHLILI
VA
METODOLOGIYA.
Ta’limni individuallashtirish va individual
yondashuvning shakllanish jarayonlarini oʻrganishga
doir bir qator tarixiy-pedagogik tadqiqotlar olib
borilgan.
Jumladan,
Z.A.Kargina,
N.V.Gerdo,
M.V.Klarin
[ilinsim],
K.Ye.Sumnitelniy,
I.L.Chernyakova,
L.S.Slavina,
Ye.S.Rabunskiy,
I.E.Unt,
I.M.Cheredov,
I.A.Zimnyaya,
V.A.Slobodchikov,
Ye.I.Isayev,
A.P.Tryapisina,
A.V.Xutorskoy va yana bir qator olimlar tomonidan
individuallashtirishning tarixiy rivojlanish bosqichlari,
turli mamlakatlarda shakllanish davrlari, ijtimoiy-
madaniy ta’sir holatlari, xususiyatlari hamda modellari
tadqiq qilingan.
Yuqorida koʻrsatilgan tadqiqotchilarning ilmiy
izlanishlari, xulosalari, ilgari surgan farazlari tahlili
asosida individual ta’lim gʻoyasi shakllanishini
muammoli-xronologik usulda bayon qilamiz, chunki bu
yondashuv
rivojlanish
jarayonini
ketma-ket,
tartiblashgan holda koʻrib chiqishga sharoit yaratadi.
Ta’limni
individuallashtirish
gʻoyasi
pedagogik bilimlarni shakllantirishning umumiy ilmiy
mantigʻida
mos
ravishda
rivojlanganligi
I.L.Chernyakova tomonidan oʻrganilgan [chern]. Uning
izlanishlarini tahlillash va umumlashtirish asnosida
individuallashtirish
gʻoyasining
shakllanish
va
rivojlanish bosqichlarini quyidagicha pogʻonalash
mumkin (1.1-rasm):
-
nazariyagacha boʻlgan bosqich – falsafiy
bilimlar doirasida inson individualligini tushunishning
shakllanishi bilan ifodalanadi;
-
klassik ratsionallik bosqichi – oʻqitishning
yetakchi tamoyillaridan biri sifatida oʻquvchilarning
individual xususiyatlarini inobatga olinishi bilan
2
ifodalanadi;
-
noklassik ratsionallik bosqichi – ta’limni
individuallashtirishning pedagogikaga oid boʻlgan turli
nazariyalari
va
amaliyotining
yaratilishi
bilan
ifodalanadi;
-
postneklassik
ratsionallik
bosqichi
–
ta’limni individuallashtirish muammosining zamonaviy
antropologik va gumanitar bilimlar nuqtayi nazaridan
yechimlarini izlash bilan ifodalanadi.
Ta’limda individuallashtirish gʻoyasining
shakllanish va rivojlanish bosqichlari
Ma’lumki, Qadimgi Sharq mamlakatlari
pedagogik tafakkurning vatani hisoblanadi. Bunday
qarashni ta’limga individual yondashuv gʻoyalariga
ham bogʻlash mumkin. Chunki, tarixiy manbalarga [1;
24-b.] koʻra eramizdan avvalgi birinchi ming yilliklar
oʻrtalarida Hindistonda ustoz-shogirdlik gʻoyasi, ya’ni
individual yondashuv mavjud boʻlgan. Bunday
munosabatlar
Qadimgi
Sharqning
boshqa
mamlakatlarida ham ustuvorlik kasb etgan. Ularda
ta’lim individual boʻlib, guruhda turli yoshdagi va har
xil tayyorgarlik darajasiga ega talabalar boʻlishiga
qaramay, jarayonning boshlanishidayoq har birining
qobiliyati, ishtiyoqi, mehnatga munosabati, moddiy
imkoniyatlari inobatga olingan. O’qituvchilarga ham
shogirdlarini oʻz farzandiday ardoqlash, ularni bilimini
yashirmaslik, ma’nan va jismonan kamol toptirish
talabi qoʻyilgan.
Qadimgi Xitoy falsafasida ilgari surilgan
ta’lim me’yorlari va tamoyillari ham oʻquvchiga
individual yondashuvning muhimligiga katta ahamiyat
qaratilganligiga ishora qiladi. B.M.Bim-Bad [4 ;34-b.]
mazkur gʻoyalarni Konfutsiy ta’limotiga bogʻlaydi
hamda oʻqituvchiga yuqori talablar qoʻyilganligi, oʻzini
doimiy
barkamollashtirib
borgan,
“donolikni
anglash”ga erishgan hamda muayyan qobiliyatlarga ega
boʻlgan insongina unga loyiqligi kabi talablar
mavjudligi bilan asoslaydi.
Rus olimasi T.V.Burlakovaning koʻrsatishicha
[1;94-b.] “individuallashtirish” atamasi antik davr
faylasuflari tomonidan qoʻllanilgan. Tushuncha dastlab
Levkipp va Demokritning asarlarida borliqni falsafiy
tushunishning asosi sifatida qaralgan. Ularning fikricha
individuallashtirish muammosini obyektiv dunyo va
makon bilan bogʻliq holda koʻrib chiqish va inson
shaxsini uning tarkibiy qismi sifatida qarash lozim.
Arastu shaxsni borliqni bir qismi sifatida belgilab,
individuallashtirish tamoyili gʻoyalarga emas, balki
materiyaning oʻziga asoslanadi, u amorf va passiv
boʻlib, faqat individual narsalar orqali oʻzining aniq
haqiqatini topa oladi, degan nuqtayi nazarini bildiradi.
Aflotun esa, undan farqli ravishda borliqning oʻrnini
mutlaqlashtiradi va narsalar oʻzining individualligi
tufayli emas, balki ularning empirik mavjudligiga ega
boʻladi deb hisoblagan. Shu bilan birgalikda oʻqitishda
“kasb erkinligi (shaxsiy moyilliklar)”ni ta’minlash,
oʻquvchilarni rivojlantirish, ta’lim modellarini passiv
idrok etishdan koʻra mustaqil yechimlarni faol izlashga
yoʻnaltirish zarurligini ham qayd etadi. Suqrot ta’lim
inson va uning ruhi haqidagi bilimdan kelib chiqishi
yoki asoslanishi kerakligini ta’kidlagan. U har bir
oʻquvchini
shaxsi
oʻz-oʻzini
axloqan
takomillashtirishga bogʻliq ravishda ta’lim insonni
kamolotga olib keladigan, ichki tuygʻusiga asoslangan,
bilimlarini qalban qayta ishlashga yoʻnaltirilgan
jarayon deb hisoblaydi.
Tadqiqotchi izlanishlarini davom ettirar ekan,
inson individualligi muammosi kech antik davr
falsafasida ham dolzarb boʻlib, turli maktablar
tomonidan individuallikni oʻz-oʻzini qadrlash va
shaxsning avtonomligi, individuallashuvni esa uning
“men”i bilan bogʻlanishini aniqlaydi. Mark Fabius
Kvintillian tomonidan oʻquvchining oʻziga xos
xususiyatlari, kuchli tomonlari va individualligiga
e’tibor berish kabi tamoyillari ilgari surilgan. U maktab
mashgʻulotlarini har bir oʻquvchining manfaatlari,
ularning ichki va tashqi rivojlanish davri, darajasiga
qarab individual yondashuvni inobatga olgan holda
tashkil etish, bir xil chora-tadbirlarni barcha talabalarga
nisbatan qoʻllamaslik lozimligini uqtiradi. Seneka oʻz
oʻquvchilarining
qalbiga
toʻgʻridan-toʻgʻri
yoʻl
topishga intilayotgan oʻqituvchi dars boshlanishidan
avval u bilan yaqindan tanishish, doʻstlik taklif qilish
va shu asosda toʻgʻri ta’sir qila olish mumkinligini
aytgan. Uningcha, oʻqituvchining tarbiyaviy ishi ikki
unsurdan: ya’ni har bir oʻquvchi bilan individual
darslar hamda oʻqituvchi uchun xotirjamlik va
muvozanat fonidagi darslar tizimidan tashkil topadi.
O’rta Osiyolik buyuk mutafakkirlarning
(Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Burhoniddin
Zarnujiy, Ahmad Yugnakiy, Umar Xayyom, Alisher
Navoiy) oʻrta asrlar davrida shaxs, uni tarbiyalash,
oʻqitish, har tomonlama rivojlantirish, kamolotga
yetkazishga
doir
pedagogik
qarashlari
ham
insonparvarlik gʻoyalarini mazmunan boyitish asnosida
ta’lim
oluvchilarning
xislatlari,
imkoniyatlarini
inobatga olinishi zarurligini ham ilgari suradi. Ularning
asarlarida insonning imkoniyatlariga ishonch bildirish,
aql darajasini hisobga olish, shaxsiy xislatlariga
tayanish, mustaqil fikrlash faoliyatini tashkil qilish,
ijodiy faollik, tugʻma iste’dodi va qobiliyatini
rivojlantirish, har bir oʻquvchiga alohida yondashuv
tamoyillariga jiddiy ahamiyat qaratilishi lozimligi
ta’kidlangan.
Yuqorida keltirilgan tahlillar qadimgi dunyo
olimlari va ularning falsafiy qarashlari ta’limni
individuallashtirish unsurlarining paydo boʻlishi va
rivojlanishiga
zamin
yaratganligini
koʻrsatadi.
Shuningdek, pedagogik faoliyat olib borish, uning
shakllari va uslublari, individual yondashuvni amalga
oshirish uchun shartlar belgilana boshlangan. Oqibatda
qadimgi dunyo faylasuflari, olimlari, oʻqituvchilarining
3
ilgari surgan gʻoyalari keyingi davrlar ta’limi va
madaniyatini shakllanishiga jiddiy ta’sir koʻrsatgan.
Klassik ratsionallik bosqichi, ya’ni XVIII-XIX
asrlarda ta’limni individuallashtirish muammosi
bolaning yetuklik, yosh, etnik kelib chiqishi bilan
bogʻliq boʻlgan individual xususiyatlarini hisobga olish
zarurati bilan ifodalanadi. Koʻrsatilgan davrning atoqli
pedagoglari Ya.A.Komenskiy, I.G.Pestalossi, D.Lokk,
J.J.Russo, K.D.Ushinskiylarning asarlarida oʻqitishning
eng muhim tamoyillaridan biri boʻlgan individual
yondashuv tamoyili ilgari surilgan. Uning bosh gʻoyasi
tabiatga muvofiqlik, oʻquvchining ichki dunyosiga
asoslanishni bildiradi. Mazkur sohada izlanishlar olib
borgan tadqiqotchi N.V.Gerdoning fikricha bu davrga
“...oʻqituvchining shaxsiy mahoratiga qarab individual
yondashuvning intuitiv qoʻllanilishi; oʻquvchilarning
individual xususiyatlari haqida ma’lumotlarning
yetishmasligi;
individuallashtirish
oʻquvchilar
qiziqishiga koʻra paydo boʻlishi” xos edi [4 ; 31-b.].
Ya.A.Komenskiy tabiatga moslik tamoyilini
didaktik tizimni qurishning asosi hamda insonni
tarbiyalashning
bosh
qadriyati,
maqsadi
va
muvaffaqiyat mezoni deb hisoblaydi. Uningcha,
tabiatga muvofiqlik borliqning universal qonuni sifatida
“...oʻt,
daraxtlar,
hayvonlar
turli
xil
tabiiy
xususiyatlarga ega boʻlgandaridek, odamlarda ham
xuddi shunday tabiiy qobiliyatlar mavjud. Ularning har
biriga alohida munosabatda boʻlishi talab etiladi,
barchasini
yagona
maqsadda
biri
xil
ishlatib
boʻlmaydi... Qobiliyating seni yetaklamagan joyda
ularni shu tarafga itarib yuborma” [2 ; 81-b.] shaklida
namoyon boʻladi. Demak, tabiatga muvofiqlik tamoyili
oʻquvchilarning turli xil xususiyatlariga koʻra
pedagogik
jarayonning
borishi
va
natijalarini
belgilaydi. Ya’ni, ta’lim jarayoni tabiiy boʻlishi, inson
tabiatining obyektiv qonuniyatlariga mos holda
qurilgan boʻlishi kerak.
Tabiatga muvofiqlik tamoyili I.G.Pestalossi
asarlarida yanada toʻldiriladi. U quyidagi fikrlarni
keltiradi: “...har qanday ilmiy mavzuning bosh maqsadi
inson tabiatini eng yuqori darajada rivojlantirish orqali
tubdan yaxshilashdir. Ilm-fanni rivojlantirish emas,
balki uni inson tabiati orqali rivojlantirish muqaddas
vazifadir. Ya’ni, inson tabiatini ilmiy obyektlarga emas,
balki ilmiy obyektlarni inson tabiatiga moslashtirish
kerak” [ 3; 216-b.]. I.G.Pestalossining ta’kidlashicha,
barcha bilimlar tafakkurdan kelib chiqishi va unga
qaytishga qodir boʻlishi kerak. Tafakkur oʻquvchining
oʻziga taalluqli boʻlganligi uchun fikrlashga aylanadi va
ijodiy tarbiyalashga xizmat qiladi.
Mazkur tamoyil D.Lokkning qarashlarida
oʻquvchining tabiatini chuqur oʻrganish va unga
individual yondashuv axloqiy tarbiya tamoyillari
sifatida koʻrsatiladi. Tadqiqotchi ta’limning asosiy
maqsadini jamiyatga eng yaxshi moslasha oladigan
yangi avlodni yaratishda, deb biladi. Shuningdek,
oʻquvchining tabiiy imkoniyatlarini takomillashtirish
maqsadida ularni jiddiy oʻrganishni taklif qiladi, aks
holda tarbiya “mevasiz mehnat”ga olib kelishi mumkin,
deb hisoblaydi. Uningcha: “...har bir insonning qalbiga
ma’lum bir tamgʻa qoʻyilganki, uning tashqi qiyofasini
biroz tuzatish mumkin boʻlsada, butunlay oʻzgartirish
dargumon.
Shuning
uchun,
bolalar
bilan
shugʻullanadigan ixtiyoriy kishi turli sinovlar
yordamida ularning tabiati va qobiliyatlarini chuqur
oʻrganishi, qaysi yoʻnalishda osonlikcha oʻqishi, u
qanday natijalar berishi, moyilliklari nimadaligi,
qanday yoʻllar bilan yaxshilash mumkinligini
kuzatishlari va aniqlashlari zarur” [3; 104-b.].
Tabiatga
muvofiqlik
tamoyili
J.J.Russo
tadqiqotlarida bolaning oʻzi tomonidan idrok etilgan
hissiy dunyoni tasvirlash gʻoyasi bilan toʻldirildi hamda
tafakkur va aqliy jarayonlarning zaruriy shart sifatida
muloqot koʻrsatildi. U ta’lim maqsadi insonning
erkinlik huquqi asosida belgilanishi va himoya qilinishi
kerak, deb hisoblaydi. Shuning uchun ta’lim bepul
boʻlishi va tabiatga muvofiqlik tamoyiliga asoslanishi,
bolaning qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olgan
holda shaxsiyatini hurmat qilish lozimligi gʻoyasini
ilgari
suradi.
J.J.Russo
oʻquv
jarayonining
harakatlantiruvchi kuchini qiziqishda, deb biladi va oʻzi
oʻtkazayotgan mashgʻulotlarda majburiy dastur,
tizimlilikdan voz kechadi [bimbad].
Shu
davrning
yana
bir
namoyondasi
A.Disterveg “...pedagogikaning bosh vazifasi insonni
tarbiyalash” ekanligini ta’kidlaydi va uni bolaning
shaxsini hisobga olish, tabiiy xususiyatlariga mos
ravishda shakllantirilishi, milliy oʻziga xoslik va
umuminsoniy qadriyatlarga muvofiq boʻlishi lozimligi
kabi qismlarga boʻladi [4; 197-b.]. Uning
fikricha,
shaxsning
oʻzi
tomonidan
amalga
oshiriladigan harakatlar va intilishlarsiz ruhiy quvvat va
qobiliyatlarni rivojlantirish mumkin emas, ta’lim
tashqi, ichki va ijtimoiy manbalarni inobatga olgan
holda shakllanadigan rivojlantiruvchi va tarbiyaviy
xossaga ega, tabiiy va madaniy muvofiqlik tamoyillari
uzviy bogʻliqlikka ega.
NATIJALAR.
Demak,
klassik
ratsionallik
bosqichi
namoyondalari ta’limni individuallashtirish gʻoyalarida
tabiatga muvofiqlik tamoyilini mustahakamladilar.
Mumtoz ta’lim mazmuni va shaklida roʻy bergan
mazkur yondashuvni individuallashtirish mohiyatiga
yangicha qarash sifatida qabul qilish mumkin.
Ta’limni
individuallashtirishga
boʻlgan
navbatdagi, ya’ni noklassik ratsionallik bosqichi XIX
asr oxiri va XX asr boshlarida sodir boʻldi. Bu davr
Yevropa mamlakatlari va AQSh kabi davlatlarda
jamiyatdagi ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy oʻzgarishlar va
ilmiy-texnologik kashfiyotlar shiddati bilan ajralib
turadi. Bu esa ijtimoiy faol, erkin va ijodiy fikrlaydigan
shaxsga boʻlgan ehtiyoj hamda yangi an’ana, tartib-
taomillar shakllanishiga turtki berdi. Natijada, bolalik
muammosi bilan faol shugʻullanuvchi, uni faol, oʻz-
4
oʻzini boshqara oladigan, muloqotchanlik asosida
yaxlit, koʻp qirrali qabul qilishga yoʻnaltirilgan
islohotlar pedagogikasi vujudga kela boshladi. Koʻplab
yetuk pedagoglar, olimlar ishlarida “kimga, nimani
oʻqitayapmiz, zamonaviy bolalik qanday koʻrinishga
ega?” kabi savollarga javob izlana boshladi. Izlanishlar
jarayonida oʻquvchilarning mustaqil bilim olish
faoliyatini tashkil qilish, uning individual qobiliyati,
qiziqishlari, tashabbuslari, tabiiy faolligi, mas’uliyat
hissi, yakka va jamoaviy faoliyatini rivojlantirishga
doir yangi, samarali pedagogik gʻoyalar maydonga
keldi. Pedagogika tarixi bilan shugʻullangan bir qator
olimlar
bu
jarayonni
quyidagicha
izohlaydilar:
“...islohotlar
pedagogikasida
turli
sohalarning
kesishishi nuqtasida haqiqiy maktabni tashkil qilish,
muloqot muhitini yaratish bolaning aqliy va ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirishga ta’sir koʻrsatishi tan
olinadi” [5; 217-b.]
Bir guruh tadqiqotchilarning [bimbad; burlak]
fikricha bu davr pedagogik nazariyalar, gʻoyalarning
xilma-xilligi,
qarama-qarshiliklar,
ba’zan yaxlit,
ba’zida qutbli yoʻnalishlar, reaksion va progressiv
izlanishlar birligini ifodalagan, oʻz-oʻzini anglash va
fikrlashning
yuksalishi,
tabiatga
muvofiqlik
tamoyilining ta’lim jarayoni asosiga aylanishi, ya’ni
diqqat markazida inson muammosining turishi bilan
xarakterlanadi.
MUHOKAMA.
Nazariy gʻoyalarni pedagogik amaliyotga
kiritish uchun AQSh va Yevropa mamlakatlaridagi
ommaviy
maktablarda
oʻquv
jarayoniga
individuallashtirish unsurlarini joriy etishga doir keng
koʻlamli tajribalar boshlandi. Tajribalar bir nechta,
ya’ni oʻquv va kognitiv faoliyatning individual tartibini
tashkil etish, oʻquv faoliyatining individuallashtirilgan
tartibini jamoaviy ish bilan uygʻunlashtirish, maxsus
yaratilgan oʻquv materiallari asosida individual ishlarni
olib borish yoʻnalishlarida oʻtkazildi. Jarayonda
individual ta’limning turli modellarini amaliyotga joriy
qilish, oʻquvchilarning qobiliyati va tayyorgarlik
darajasiga koʻra guruhlash, ularning mustaqil
faoliyatiga urgʻu berish, oʻqituvchining yordami,
aralashuvini cheklash, turli darajali topshiriqlar berish
orqali nazorat va baholashning samarali vositalaridan
foydalanishga e’tibor qaratildi.
Islohotlar pedagogikasining yana bir, sun’iy-
antropologik oqimi vakillari bolaning individual
rivojlanishini harakatlantiruvchi kuchlari muammosini
va bu jarayonga pedagogik aralashuvning rolini
oʻrgandilar. Ular muvaffaqiyatlar negizini ta’lim
jarayonida har bir insonning erkin, individual
rivojlanishi
uchun
mumkin
qadar
koʻproq
imkoniyatlarni ta’minlash, oʻz-oʻzini tarbiyalash
konsepsiyasida koʻrdilar va uning asosini shaxsning
faoliyati va ijodkorligida, deb bildilar.
Taniqli olim J.Dyui pedagogik jarayonda ikki
tomonlama natija beruvchi obyektiv va subyektiv
yondashuvlarni ishlab chiqishga muvaffaq boʻldi.
Uning izdoshlaridan boʻlgan E.Parkxerst, V.Kilpatrik,
E.Kollins va boshqalar tomonidan bolalarning tugʻma
qobiliyatlari va va ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda
shaxsiy tajribasini qayta qurishda, deb bildilar va
amaliyotga asoslangan oʻqitish ususlini ishlab chiqdilar.
M.Makmillan
va
M.Montessorining
izlanishlari
natijasida pedagogikada bolaning individual rivojlanish
davrlari tabiati, miqdor va sifat jihatidan oʻziga xos
oʻzaro ta’sirlarga sezgirligini bildiruvchi senzitivlik
gʻoyalari paydo boʻldi.
Umumiy holatda bu bosqichdagi nazariyalar
tahlili sun’iy-antropologik oqim qarashlari shaxs
kamolotida ma’naviy tamoyilning oʻrni, ta’lim
jarayonida oʻqitiuvchining mutlaqligidan voz kechish,
individuallikka yoʻnaltirish bilan tavsiflanishi, tabiatga
muvofiqlik yoʻnalishi tarafdorlari esa pedagogikadagi
individuallikni ta’lim san’ati, bola shaxsini tarbiyalash
va kamol toptirishda tashqi va ichki omillarning
tengligi sifatida qaralishi, tajribaviy pedagogika
yaratuvchilari
oʻquvchining
xatti-harakatlarini
oʻrganishda laboratoriya kuzatuvlariga asoslanilishi,
pedagogik muammolarni hal etishda yosh psixologiyasi
va fiziologiyasi xususiyatlaridan foydalanilishi, shaxsga
yoʻnaltirilgan ta’limni ilgari suruvchilar pedagogik
jarayonni talaba shaxsiga bosim oʻtkazish, qat’iy
tartibga solishni istisno qilgan holda u va murabbiyning
oʻzaro ta’siri
sifatida
koʻrilishi,
qadriyatlarga
asoslangan holda mukammal shaxsni shakllantirishga
yoʻnaltirilishiga urgʻu berilishini koʻrsatadi. Bu
qarashlarni
birlashtirsak,
ta’lim
oʻquvchining
manfaatlariga asoslanishi, individualliginng inobatga
olinishi, shaxsining har tomonlama kamol topishi
uchun qulay sharoitlar yaratilishi, bosim oʻtkazishdan
voz kechilishi, oʻrganish ularga quvonch baxsh etishi,
bilimlarni egallashda ichki motivlarni uygʻotishga
qaratilganligini guvohi boʻlamiz.
Shu asnoda, oʻquvchilarning individual
xususiyatlari, qobiliyati, imkoniyatlari va qiziqishlarini
oʻrganish asosida ta’lim jarayonini tashkil etishga
boʻlgan e’tibor AQSh va Yevropa mamlakatlaridan
boshqa
davlatlarga
ham
yoyila
bordi.
I.L.Chernyakovaning
keltirishicha
rossiyalik
tadqiqotchi N.V.Petrovskiy ta’limni individuallashtirish
gʻoyalarining tarqalishi yuzasidan quyidagilarni
bildiradi: “...pedagogik texnikani individuallashtirish
tamoyili shubhasiz zamonaviy ta’limda asosiy oʻrinni
egallaydi. Yuqori iqtidorga ega boʻlgan va qobiliyatsiz
oʻquvchilarni bir guruhga aralashtirib oʻqitish ularning
ikkalasiga ham zarar keltiradi. Sinfda barchani oʻrtacha
oʻquvchiga tenglashtirish pedagogik nuqtayi nazardan
jamiyat va oʻquvchining manfaati uchun juda xavfli
usuldir. ...oʻquvchilar manfaati doimo oʻqituvchining
diqqat markazida boʻlishi, har qanday muvaffaqiyatli
yoki muvaffaqiyatsizlik holatlari aniq asoslari bilan
tushuntirilish zarur” [5; 20-b.].
Mazkur fikrlarni XIX-XX asrlar boshidagi
5
davr ta’limni individuallashtirish gʻoyalarini toʻplash
va boyitishga katta hissa qoʻshganligini ta’kidlagan
N.V.Gerdo toʻldiradi: “...bu davr quyidagilar bilan
tavsiflanadi:
-
pedagogika
va
psixologiyaning
rivojlanishi;
-
talabalarning
individual
xususiyatlari
haqidagi amaliy bilimlarning kengayishi;
-
maktablarni
tabaqalash,
talabalarning
qobiliyatlariga tayanishning ustunligi;
-
oʻqitishni individuallashtirish zarurligini
asoslash uchun psixologik ususllardan foydalanish;
-
oʻqitishni
individuallashtirishning
tajribadan oʻtkazilgan shakllarini amaliyotga keng joriy
etish;
-
loyihalash metodiga tayanish;
-
talabalar
mustaqil
bilim
olishlari
ahamiyatini oshirish;
-
mobil guruhlar tarkibiga turli yoshdagi va
tayyorgarlik darajasidagi talabalarni biriktirish” [; 31-
b.].
Shuningdek,
ushbu
bosqichning
muhim
natijalaridan biri individuallashtirish muammosini
tushunish, oʻquvchilarning individualligini, shaxsiyatini
inobatga olish, ta’lim jarayonida ularning oʻziga xos
xususiyatlarini oʻrganish, oʻzini namoyon qilishi va
rivojlanishi uchun zaruriy sharoitlar yaratish va
kengaytirishga qaratilganligi boʻldi.
Amalga
oshirilgan
ishlarga
qaramasdan,
ta’limni individuallashtirish gʻoyalari rivojlanishining
noklassik ratsionallik bosqichi tugallanmasdan qoldi va
natijada bir qator pedagogik muammolarning vujudga
kelishiga sabab boʻldi. Bu muammolar pedagogika fani
va
amaliyotida
“individual
yondashuv”,
“individuallashtirish”,
“individual
xususiyatlarni
inobatga olish” kabi tushunchalarini koʻp qirrali hamda
noaniq talqin qilinishi bilan bogʻliq edi. Shuningdek,
amaliyotchi
oʻqituvchilar
tomonidan
oʻqitishni
individuallashtirishni
cheklash,
oʻquvchilarni
oʻzlashtirish darajalariga koʻra tabaqalashni unga
tenglashtirish, bolalarning individual xususiyatlarini
inobatga olishga doir ilmiy izlanishlarning yetarli
emasligi
ham
mazkur
yondashuvning
katta
masshtablarda tarqalmasligiga sabab boʻldi. Oqibatda
oʻtgan asrning 1930-1950-yillari oraligʻida ta’limni
individuallashtirish muammosiga boʻlgan qiziqish biroz
susaydi.
AQSh
va
Yevropa
mamlakatlarida
individuallashtirishni joriy etish bilan bogʻliq tajribaviy
ishlar qisqartirildi, ayrim davlatlarda esa mafkuraviy
nuqtayi nazardan rad etildi.
XX asrning oʻrtalaridan boshlab ta’limni
individuallashtirish muammolari yana dolzarblasha
boshladi. Bu jarayon nafaqat xorij pedagogikasida balki
mamlakatimizda ham sekinlik bilan amaliyotga kirtila
boshlanganligi
bilan
ahamiyatlidir.
Bu
davrda
individuallashtirish gʻoyalarining dolzarblashishiga
xorijda, jumladan, AQShda ta’lim tizimlariga
dasturlashtirilgan, modulli, talabaga yoʻnaltirilgan
oʻqitish yondashuvlarining kiritilishi turtki bergan
boʻlsa, mamlakatimiz pedagogik muhitida oʻquv va
kognitiv faoliyatni faollashtirish, talabalarning mustaqil
ishlarini tashkil etish usullarini topishga boʻlgan
qiziqish
natijasida
oʻquvchilarning
individual
qiziqishlarini
hisobga
olish
muammosi
ehtiyoj
tugʻdirdi.
Bu
davr
“ta’limni
individuallashtirish”
tushunchasining “individual yondashuv”, “ta’limni
tabaqalashtirish”
tushunchalari
bilan
birgalikda
oʻrganilganligi bilan oʻziga xosdir. Bunday qarash bilan
Rossiyalik pedagog-olimlar tomonidan bir qator
tadqiqotlar oʻtkazildi. Ulardan, Ye.S.Rabunskiy []
oʻquvchilarning oʻquv faoliyati, oʻquv mustaqilligi va
kognitiv
qiziqish
darajasi,
yoʻnalishlari
kabi
xususiyatlaridan kelib chiqadigan tipologiyasi asosida
uyga vazifalarni individuallashtirish, L.S.Slavina []
maktab oʻquvchilarining ta’lim faoliyatiga boʻlgan
salbiy
munosabatlarini
individuallashtirish
bilan
oʻzgartirish orqali oʻzlashtirish muammolarini hal
qilish,
I.Ye.Unt
[5]
talabalar
mustaqil
ishini
individuallashtirish
muammolarini
ularning
tayyorgarlik
darajalariga
qarab
oʻrganish,
I.M.Cheredov
oʻqitishning
sinf-dars
tizimida
tabaqalashtirish
imkoniyatlarini
aniqlashga
doir
izlanishlar olib borishgan. Shu asnoda ta’limni
individuallashtirish haqidagi nazariy va metodik
bilimlar jadallik bilan toʻplana boshladi. Xorijiy
mamalakatlardagi yondashuvlar bilan taqqoslagan
N.V.Gerdo [4;32-b.] oʻz tahlillari asosida quyidagi
natijalarga erishilganligini qayd etadi:
-
ta’lim jarayonlarini individuallashtirishni
pedagogika
va
psixologiya
fanlari
kesishuvida
oʻrganish;
-
oʻquvchilarning individual xususiyatlari
haqidagi nazariy bilimlarning oʻsishi;
-
oʻquvchilarning
uzluksiz
ta’limga
tayyorlash va muvaffaqiyatsizliklarni bartaraf etishga
yordam
berish
uchun
oʻquv
jarayonini
individuallashtirish zarurati;
-
oʻquvchilarning individual xususiyatlari
tipologiyasi hamda tabaqalashgan pedagogik ta’sir
imkoniyatlarini aniqlash.
Kuzatishlar falsafa, psixologiya va pedagogika
fanlarida insonning individualligi muammosini tadqiq
qilishga qiziqishning tobora kuchayib borayotganligini
koʻrsatdi. V.I.Ginesinskiyning koʻrsatishicha bu
jarayonning leytmotivi boʻlib: “...muayyan shaxs
individualligining unikalligi oʻzining hech kimnikiga
oʻxshamaydigan, takrorlanmaydigan sifatlari yigʻindisi
emas, balki oʻz hayot yoʻlini tanlash erkinligini amalga
oshirish oʻlchami va mahsulotidagi individualligini” [1;
61-b.] isbotlashga qaratilganligi bilan belgilanadi.
Inson
shaxsining
individualligi
haqidagi
zamonaviy falsafiy va psixologik bilimlar asosida
pedagogika fanida ta’limni individuallashtirishning
6
pedagogik bilimlarning insonparvarlik yoʻnalishini
ochib beruvchi, shaxsga, bolaga, bolalikka e’tiborni
markazlashtiruvchi
antropologik
konsepsiyasi
(Sh.A.Amonashvili,
B.M.Bim-Bad,
G.B.Kornetov,
A.I.Piskunov va boshqalar) ishlab chiqilmoqda. O’quv
jarayonida shaxsni ta’lim faoliyati maqsadi va omili
sifatida belgilovchi shaxs yoʻnaltirilgan oʻqitish
gʻoyalari ham faol rivojlanib bormoqda. Pedagogika
nazariyasi
va
amaliyotida
individuallashtirish
muammosi shaxsga yoʻnaltirilgan ta’lim sharoitida
talabaning shaxsiy va kasbiy oʻz oʻrnini aniqlashi,
takomillashuvi
(I.A.Zimnyaya,
V.A.Slobodchikov,
A.P.Tryapisina, A.V.Xutorskoy va boshqalar) bilan
bogʻliq holda oʻrgnanishning rivojlanishi hamda
“individual ta’lim trayektoriyasi”, “individual ta’lim
yoʻnalishi”,
“individual
ta’lim
dasturi”
kabi
tushunchalarning paydo boʻlishi va amaliyotga
kirishida oʻz ifodasini topa boshladi. Yuqorida nazarda
tutilgan
izlanishlarda
ta’lim
jarayonini
individuallashtirishda
nafaqat
oʻquvchilarning
individual xususiyatlari, qiziqishlari va imkoniyatlarini
inobatga olishga, balki ularning shaxsiy ta’lim
faoliyaitining faol subyekti sifatida harakat qilishi
uchun yetarli sharotlar yaratilishi zarurligi tadqiq
qilindi.
Xulosa
oʻrnida aytish mumkinki, ta’limni
individuallashtirish tushunchasining retrospektiv tahlili
mazkur yondashuvning pedagogika fani va amaliyotida
an’anaviy va uzoq tarixga borib taqalishini koʻrsatdi.
Pedagogika nazariyasi va tarixiga doir oʻtkazilgan
tadqiqotlar
tahlili
ta’limda
individuallashtirish
konsepsiyasining qadimgi, antik, oʻrta va hozirgi
davrdagi tadrijiy taraqqiyotini tushunish orqali uning
rivojlanish trayektoriyasini aniqlashga imkon berdi.
Shuningdek,
zamonaviy
sharoitlarda
ta’limni
individuallashtirishning rivojlanishiga doir tahlillarni
umumlashtirish, konsepsiyasini takomillashtirish, uning
tarkibiy
qismlarini
mavjud
vazifalarga
muvofiqlashtirish
uchun
yetarlicha
ilmiy-nazariy
asoslar paydo boʻlganligini ham qayd etish joiz boʻladi.
Shu bilan birgalikda ta’kidlashimiz mumkinki,
rivojlangan
xorijiy
davlatlar
pedagogikasidagi
individuallashtirish sohasiga doir bilimlarning sezilarli
darajada kengayib borayotganligi, yangi tajribalar bilan
boyitilayotganligi, ta’limning fundamental tushunchasi
sifatida qaralayotganligi hamda barqarorlikka ega
ekanligi natijasida erishilgan muvaffaqiyatlarni milliy
pedagogikamizga singdirish mamlakatimizda ta’lim
maqsadlariga erishish va sifatini ta’minlash uchun
mustahkam zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati
[1]
Андреева И.Н., Буторина Т.С., Васильева З.И.
История образования и педагогической мысли за
рубежом и в России: учебное пособие – М.:
Академия, 2001. – 416 с.
[2]
Бим-Бад Б.М. Очерки по истории и теории педагогики. –
М.: Изд-во УРАО, 2003. – 272 с.
[3]
Бурлакова Т.В. Индивидуализация профессиональной
подготовки студентов в современном педагогическом вузе:
дисс... док. пед. наук. – Ярославль, 2012. – 372 с.
[4]
Гердо Н.В. История и тенденции развития идей
дифференциации и индивидуализации обучения // Вестник
ЧГПУ им. И. Я. Яковлева. – 2012. – № 1 (73). Ч. 1. – С.30-
33.
[5]
Дистервег
А.
О
природосообразности
и
культуросообразности в обучении // Народное образование.
– 1998. – №7-8. – С. 193-197.
