TADBIRKORLIK SUBYEKTLARI BANKROTLIGINI OLDINI
OLISHNING HUQUQIY MASALALARI
Xudaybergenov Bexzod Baxtiyorovich
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti, Toshkent shahri, Mustaqillik ko
ʻ
chasi, 54-uy
(xudaybergenovbexzod@gmail.com)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10467827
Tayanch soʻzlar
: bankrotlik, kreditor, qarzdor, toʻlovga qobiliyatsizlik, sanatsiya, moratoriy
Annotatsiya
: Ushbu maqolada toʻlovga qobiliyatsizlik qarzdorning kreditorlar talablarini qanoatlantira olmasligi, qaysi
holatlarda ishi qoʻzgʻatilishi, toʻlovga qobiliyatsizlikning zaruriy belgilari sifatida majburiyatning (qarzning)
belgilangan miqdordan ortib ketishi va majburiyatning (qarzning) tegishli muddatlarda bajarilmaslik holatlari
ilmiy-huquqiy jihatdan asoslantirib berilgan. Mazkur maqolada tadbirkorlik subyektlari bankrotligini oldini
olishga qaratilgan ilmiy xulosalar ishlab chiqilgan.
1 KIRISH
Davlat iqtisodiyotiga ishlab chiqarishi past, zarar
koʻrib ishlayotgan korxonalarni bankrot deb topish
ijobiy taʼsir koʻrsatadi. Biroq turli obyektiv
sabablarga koʻra kreditorlar talablarini qanoatlantira
olmayotgan, oʻzining toʻlov qobiliyatini vaqtincha
yoʻqotgan korxonalar ham mavjud va odatda bunday
korxonalar bankrot deb topilmasdan sanatsiya
qilinadi.
Sanatsiya (lot. sanatio – davolanish, qarzdor
tashkilotlarni
sogʻlomlashtirish)
–
qarzdor
tashkilotlarga davlat yoki boshqa tashkilotlar
tomonidan moliyaviy yordam berishi boʻlib, qarzdor
tashkilotlarning jamoalari qarz beruvchilar va
qarzdor tashkilotlar sanatsiyada qatnashish huquqiga
ega
1
.
Iqtisodchi olimlar tomonidan qarzdorni sanatsiya
qilishga doir bir qator prinsiplar ishlab chiqilgan: oʻz
vaqtida va tezkorlik bilan qarzlarni qaytarish, chora-
tadbirlarning oshkoraligi, qarzdor toʻlov qobiliyatini
tiklashda xodimlarning faol ishtiroki, xodimlar,
menejerlar, taʼsischilar, kreditorlar, investorlar,
davlat tashkilotlari manfaatlarini himoya qilish
kabilar
2
. Ushbu prinsiplarga rioya qilish kreditorlar
talablarini qanoatlantirishda va qarzdorning iqtisodiy
holati tiklanishida ijobiy samara beradi.
Sanatsiya
chora-tadbirlarini
tanlash
va
oʻtkazishda quyidagi iqtisodiy jihatlarni inobatga
olish lozim:
– qarzdor ishlab chiqargan mahsulotga (ish
bajarish va xizmat koʻrsatishiga) boʻlgan talab va
uning bozor salohiyati;
– qarzdorning ichki zaxiralari;
– qarzdorlik miqdori va uni bartaraf qilish
muddati;
– kreditorlarning toifalari va ularning talablarini
qanoatlashtirish tartibi va boshqalar.
Ayrim iqtisodchi olimlar sogʻlomlashtirishning
30 ga yaqin turi mavjudligini taʼkidlashadi
3
.
M.V. Telyukina qarzdor faoliyatini oʻrgangan
holda uning moliyaviy ahvolini tiklash uchun
iqtisodiy holatni bashorat qilish, sogʻlomlashtirish
tadbirlarini amalga oshirish, ishlab chiqarishni qayta
ixtisoslashtirish,
qarzdor
boshqaruv
tizimini
takomillashtirish lozimligini taʼkidlaydi
4
.
G.A. Pliyevning sudgacha sanatsiya qarzdor
toʻlov qobiliyatini tiklashning iqtisodiy choralarini
koʻproq qamrab olishini, uning tarkibiga ayrim
huquqiy
vositalar
kiritilganligini
yozadi
5
.
Darhaqiqat, korxonalar faoliyatida ishlab chiqarish
jarayonlari muhim oʻrin tutadi, odatda iqtisodiy
choralar samara bermaganda, huquqiy yoki tashkiliy
sogʻlomlashtirish tadbirlariga murojaat qilinadi.
Iqtisodchi olim A.M. Korotchenkov sanatsiyani
iqtisodiy kategoriya sifatida baholaydi va uni qisqa
muddatlarda qarzdor korxonaning toʻlov qobiliyati,
rentabelligi
va
raqobatbardoshligini
tiklashga
qaratilgan texnik, ishlab chiqarish, moliyaviy,
iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy choralar tizimi ekanligini
bildiradi
6
. Shubhasiz, tadbirkorlik faoliyatining
keng taraqqiy etishi, ishlab chiqarishda inqiroz paydo
boʻlishi natijasida koʻplab iqtisodiy kategoriyalar
singari sanatsiya ham qonun hujjatlariga kirib keldi.
2
MATERIALLAR VA
METODLAR
Milliy huquqiy asoslar va xorijiy davlatlar
qonunchiligini tahlil qilgan holda sanatsiya chora-
tadbirlarini toʻrt yoʻnalishga ajratish mumkin.
Birinchi yoʻnalish
– iqtisodiy sogʻlomlashtirish
hisoblanib, u oʻz ichiga bevosita iqtisodiy
mexanizmlar bilan bogʻliq boʻlgan norentabel ishlab
chiqarishni yopish, ishlab chiqarishlarni qayta
ixtisoslashtirish kabi choralarni qamrab oladi.
Ikkinchi yoʻnalish
– tashkiliy sogʻlomlashtirish
boʻlib,
unda
qarzdorning
boshqaruvchilari
almashtiriladi yoki tadbirkorlik faoliyati toʻxtatib
turiladi yoxud sud boshqaruvchining funksiyalari
kengaytiriladi.
Uchinchi yoʻnalish
– bevosita huquqiy
vositalardan foydalanishni talab qiladi, yaʼni qarzdor
toʻlov qobiliyatini tiklash debitorlik qarzdorliklarni
undirish, bitimlarni va harakatlarni haqiqiy emas deb
topish, qarzdor tomonidan tuzilgan shartnomalar
ijrosini davom ettirish, qarzdor talabidan boshqa
shaxs foydasiga voz kechish, boshqa shaxslar
(taʼminotchi) yordamida qarzlarni bartaraf qilish,
qarzdor ustav fondini koʻpaytirish (qoʻshimcha
aksiyalarini joylashtirish) kabilardan iborat boʻlishi
mumkin. Kreditorlar talablarini qanoatlantirish
maqsadida mol-mulkni saqlash va uning hajmini
oshirish lozimdir. Uning asosiy vositalaridan biri
qarzdorning kontragentlaridan debitorlik qarzlarni
undirishdir
7
.
Toʻrtinchi yoʻnalish
– qarzlarni qayta tashkil etish
(restrukturizatsiya)
choralari.
Bunda
faoliyat
koʻrsatayotgan tijoratchi tashkilotni qismlarga
ajratgan holda tugatib yubormaslik uchun maʼlum bir
qiymatga ega biznes yangi mulkdorga topshiriladi
yoki sotiladi yoxud korxonaning tashkiliy-huquqiy
shakli
oʻzgartiriladi.
Yaʼni
restrukturizatsiya
quyidagi chora-tadbirlarni qamrab olishi mumkin:
– qarzdorning biznesini (korxonasini) qisman
yoki toʻliq sotish yoxud boshqa yuridik shaxsga
oʻtkazish.
Potensial
xaridor
uchun
mulkiy
kompleksning
oʻzi
emas,
balki
faoliyat
koʻrsatayotgan mulkiy kompleks koʻproq ahamiyatga
ega boʻladi. Toʻlovga qobiliyatsizlik toʻgʻrisidagi
qonunning 126-moddasida qarzdor korxonasini
mulkiy majmua qilib sotish mumkinligi koʻrsatilgan.
Korxona (biznes) sotilayotganda qarzdor yuridik
shaxsga tegishli tadbirkorlik uchun moʻljallangan
barcha mol-mulklari, xususan, yer uchastkalari,
inshootlari, binolari, inventari, uskunalari, mahsuloti,
xomashyosi, huquqlari (talab qilish), bundan tashqari
qarzdor yuridik shaxsning xususiy alomatlarni
ifodalovchi vositalari (tovar belgilari, firma nomi,
xizmat koʻrsatish belgilari), uning ishlari, xizmatlari
va tovarlari boshqa shaxslarga oʻtkaziladi. Ammo bu
mexanizmdan lozim darajada foydalanilmayapti. B.
Shvexr fikricha, ushbu choralar Germaniyada
toʻlovga qobiliyatsizlik rejasi doirasida, AQSHda esa
qayta tashkil etish tartib-taomili tarkibida amalga
oshiriladi
8
. Demak, biznesni mulkiy majmua
sifatida sotish sanatsiya rejasida aks etishi lozim;
– qarzdor mol-mulkini toʻliq yoki bir qismini
sotish.
Toʻlovga
qobiliyatsizlik
toʻgʻrisidagi
qonunning 111-moddasida qarzdor mol-mulkining
bir qismini sotish mumkinligi koʻrsatilgan boʻlib,
unga
muvofiq
qarzdorning
mol-mulki
inventarizatsiya qilinadi, baholanadi va undan soʻng
auksionda sotiladi. Buyuk Britaniya, Hindistonda
mol-mulkni sotish jarayonlari uchun maxsus pre-
pack administration va administrative receivership
tartib-taomillari qoʻllanadi
9
.
Mamlakatimizda
bozor
iqtisodiyotini
takomillashtirish yoʻlida tadbirkorlik faolitini har
tomonlama
qoʻllab-quvvatlashga
eʼtibor
qaratilmoqda. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
tartibga solishga qaratilgan normativ-hujjatlar sifati
oshirildi,
tadbirkorlik
faoliyatini
boshlashga
toʻsqinlik qiluvchi holatlarga chek qoʻyildi, ularni
nazorat qilishlar qisqartirildi, homiylikka jalb qilish,
umuman ularning erkigini taʼminlash uchun barcha
sharoitlar yaratilmoqda
10
. Qarzdor korxonaning
bankrot boʻlishidan bir tomondan kreditorlar zarar
koʻrsa, ikkinchi tomondan mahsulot ishlab chiqarish
yoki
xizmat
koʻrsatish
toʻxtaydi,
soliqlar
undirilmaydi, hodimlar bilan tuzilgan mehnat
shartnomalari bekor boʻladi, uchinchi tomondan, agar
u ishlab chiqarish salohiyati yuqori korxona
hisoblansa, davlat iqtisodiyotiga salbiy taʼsir
koʻrsatadi. Bankrot deb topilgan barcha qarzdorlar
toʻlovga qobiliyatsiz hisoblansa, toʻlovga qobiliyatsiz
qarzdorlarning barchasi ham bankrot deb topilmasligi
mumkin
11
.
Shu
oʻrinda,
tadbirkorlik
subyektlarining
bankrotligi tadbirkorlik faoliyatining davomi sifatida
qarzdorning toʻlov qobiliyatining yoʻqolishi va
natijada kreditorlar talablarini qanoatlantirish uchun
amalga oshiriladigan sud taomillarini oʻz ichiga oladi.
Yakka tadbirkorning qarzdorligi eng kam oylik ish
haqining 20 baravarini tashkil etsa, kreditorlar
(majburiy toʻlovlar boʻyicha soliq organi, pul
majburiyatlari boʻyicha turli korxona va tashkilotlar),
prokuror, vakolatli organ va qarzdor iqtisodiy sudga
ariza berish huquqiga ega boʻladi. Qonunga asosan
qarzdor yuridik shaxsning toʻlovga qobiliyatsizlik
toʻgʻrisidagi ish koʻrilayotganda kuzatuv, sud
sanatsiyasi, tashqi boshqaruv, tugatishga doir ish
yuritish, kelishuv bitimi taomillari, yakka tartibdagi
tadbirkorning toʻlovga qobiliyatsizlik toʻgʻrisidagi
ish koʻrilayotganda tugatishga doir ish yuritish,
kelishuv bitimi taomillari qoʻllaniladi.
Oʻzbekiston
Respublikasining
qonunchiligi
nisbatan kreditorlar talablarini
qanoatlantirish,
qarzdorni tugatish, uning mol-mulkini kreditorlarga
taqsimlashga
yoʻnaltirilgan
desak,
notoʻgʻri
boʻlmaydi. Quyida umumiy tartibdagi toʻlovga
qobiliyatsizlik ishlari koʻrilayotganda tadbirkorlik
faoliyatiga toʻsiq boʻlayotgan holatlarni va ularni
bartaraf qilishga qaratilgan fikr-mulohazalarni bayon
qilamiz:
Qarzdorni bakrot deb topish haqida iqtisodiy
sudga ariza beriladi. Aslida, toʻlovga qobiliyatsizlik
toʻgʻrisidagi ishni qoʻzgʻatish boʻlishi lozim. Bu
holat protsessual jarayonlarga, sud tomonidan
keyingi qoʻllaniladigan bankrotlik taomillariga hech
qanday taʼsiri boʻlmasada, mazmun jihatdan arizada
ishni qoʻzgʻatish soʻralishi lozim. Chunki, sud
bankrotlik toʻgʻrisidagi ishni qoʻgʻatish haqida va
kuzatuvni tayinlash haqida ajrim chiqaradi. Ariza va
ajrim bir-biriga moslashadi. Shuningdek, kuzatuv
davrida qarzdorni bakrot deb topish va tugatish yoki
sogʻlomlashtirish masalasi kreditor yigʻilishida
muhokama qilinishini inobatga olsak, qarzdorni
bankrot deb topish keyingi protsessual jarayonlarda
hal qilinadi.
Iqtisodiy sud tomonidan qarzdorni bankrot deb
topish va tugatishga doir ish yuritish haqida hal qiluv
qarori qabul qilinadi. Sud sanatsiyasi, tashqi
boshqaruv taomillarini qoʻllash haqida esa ajrim
chiqariladi. Bizga maʼlumki, hal qiluv qarori
iqtisodiy protsessining soʻnggi bosqichini belgilab
beruvchi, nisbatan yuqoriroq yuridik kuchga ega
hujjat
hisoblanadi.
Ushbu
holat
ham
qonunchiligimizning qarzdorni tugatishga xizmat
qilishini koʻrsatmoqda. Sud sanatsiyasi, tashqi
boshqaruv, tugatishga doir ish yuritish haqida sud
ajrimi chiqarilishi, tugatishga doir ish yuritishdan
keyin qarzdorni davlat roʻxatidan chiqarish haqida
hal qiluv qarori qabul qilinishi, qarzdorning toʻlov
qobiliyati tiklanishi natijasida ish yuritish tugatilishi
lozim
12
. Ushbu qoidalarning qonunchilikka
kiritilishi qarzdor va kreditorlarda, umuman toʻlovga
qobiliyatsizlik protsessi ishtirokchilarida qarzdorning
toʻlov qobiliyatini tiklash alohida ahamiyatga egaligi
toʻgʻrisida tasavvurlarning kengayishiga olib keladi.
Yuqoridagi ikkita xulosadan kelib chiqib,
bankrotlik toʻgʻrisidagi qonunchilikdan “bankrot deb
topish” atamasini chiqarib tashlash tavsiya qilinadi.
Tugatishga doir yuritish taomilining oʻzi qarzdorning
mol-mulkini auksion savdolariga qoʻyish, undan
tushgan pul mablagʻlarini kreditorlar talablarini
qanoatlantirishga yetarli boʻladi.
Qonunda alohida toifadagi yuridik shaxslarning
bankrotligi bilan bogʻliq qoidalar keltirilgan boʻlib,
alohida toifa sifatida shaharni tashkil etuvchi
korxona,
bank,
qimmatli
qogʻozlar
bozori
professional ishtirokchilari, sugʻurtalovchi, qishloq
xoʻjaligi korxonalari koʻrsatilgan. Ularning oʻziga
xos hususiyatlarining mavjudligi alohida toifaga
kiritishga sabab boʻlgan. Masalan, bank, qimmatli
qogʻozlar
bozori
professional
ishtirokchilari,
sugʻurtalovchilarning asosiy kreditor yoki debitorlari
mijozlar hisoblanadi. Mijozlarning har biri bilan
hisob-kitob qilishning murakkabdir. Shaharni tashkil
etuvchi korxonaning hodimlar sonining koʻpligi,
qishloq xoʻjaligi korxonalida yerning davlatga
tegishliligi alohida yondoshuvni talab qiladi. Ayrim
rivojlangan davlatlarda ushbu yuridik shaxslar va
ularning kreditorlari huquqlarini himoya qilish
maqsadida alohida qonunlar qabul qilingan. Masalan,
“Kredit tashkilotlarining bankrotligi”, “Qishloq
xoʻjaligi korxonalarining bankrotligi” va hokazo.
Bizning Qonunda banklar bankrotligi bilan bogʻliq
deyarli norma mavjud emas. Balki, amaliyotda
banklar bankrotligini uchratish qiyindir. Biroq, qonun
kelajakda
paydo
boʻlishi
mumkin
boʻlgan
munosabatlarni ham tartibga solishi lozim.
Qarzdorni
sogʻlomlashtirishga
qaratilgan
taomillar qonun bilan sud sanatsiyasi va tashqi
boshqaruv koʻrsatilgan. Tashqi boshqaruvda qarzdor
yuridik shaxsga nisbatan uning toʻlov qobiliyatini
tiklash maqsadida qarzdorning ishlarini boshqarish
vakolatlari tashqi boshqaruvchiga oʻtkaziladi, sud
sanatsiyasida
bu
vakolat
sanatsiya
qiluvchi
boshqaruvchiga oʻtkazilmaydi. Bizga maʼlumki,
bankrotlik ishi qoʻzgʻatilgandan keyin barcha
masalalar kreditorlar yigʻilishida muhokama qilinadi.
Jumladan, qarzdorning toʻlov qobiliyatini tiklash
masalasi, kreditorlar talablarini qondirish tartibi,
qarzdor rahbar organlarini saqlab qolish yoki
qolmaslik va hokazo. Shunga koʻra, tashqi boshqaruv
va sud sanatsiyasi alohida boʻlmasligi, yagona taomil
sifatida birlashishi maqsadga muvofiq
13
.
Bu oʻz navbatida Qonun normalarini qisqartirish,
protsessual jarayonlarni soddalashtirish imkonini
beradi. Kuzatuvdan keyingi qarzdorning toʻlov
qobiliyatini tiklashga qaratilgan taomil qanday
nomlanadi, degan savol paydo boʻlishi tabiiy.
“Reabilitatsiya” atamasi nisbatan Amerika, Yevropa
va Uzoq Sharq davlatlari qonunchiligida keng
qoʻllaniladi,
Oʻzbekistonda
koʻproq
jinoyat-
protsessual qonunchiligida koʻproq uchratish
mumkin. Boshqaruvning bir shakli sifatida tashqi
boshqaruv (
external management
) korporatsiyalarda
ichki boshqaruv oʻz samarasini bermagach,
taʼsischilar
tomonidan
vaqtinchalik
tashqi
boshqaruvchi tayinlanadi. Sanatsiya (lot. sanatio –
davolanish, qarzdor tashkilotlarni sogʻlomlashtirish)
– davlat yoki boshqa tashkilotlar tomonidan qarzdor
tashkilotning toʻlov qobiliyatini tiklash; qarzdor
tashkilotning jamoalari, qarz beruvchilar va qarzdor
tashkilotlar sanatsiyada qatnashish huquqiga ega.
Tashqi
boshqaruvning
maqsadi
korxonaning
korporativ boshqaruvini toʻgʻri yoʻlga qoʻyishdan
iborat boʻlsa, sanatsiya qarzdorning toʻlov
qobiliyatini tiklashga qaratilgan taomildir. Shunga
koʻra, “sud sanatsiyasi” atamasi mantiqan toʻgʻri
boʻladi;
Bankrotlik jarayonida muddatlar masalasiga
alohida eʼtibor qaratish lozim. Kuzatuv muddati
bayon qilinmagan. Tugatishga doir yuritishning
muddati bir yil belgilangan boʻlsada, uzaytirish
mumkin, qachongacha uzaytirish mumkinligi noaniq.
Tashqi boshqaruv va sud sanatsiyasining muddati
jami oʻttiz olti oydan oshmasligi lozim deyilgan
boʻlsada, qaysi biri qancha muddat boʻlishi aniq
koʻrsatilmagan. Shuningdek, eng asosiysi, bankrotlik
taomillarining umumiy muddatini aniq belgilash
maqsadga muvofiq. Fikrimizcha, ushbu muddatlarni
belgilash uchun, birinchi navbatda, chet el
investitsiyasi
ishtirokidagi
korxonalarning
bankrotligi, chet eldagi kreditorlik qarzlarni undirish
tartibini qonun bilan tartibga solish lozim.
Shuni alohida taʼkidlash oʻrinliki, sudgacha
sanatsiya oʻtkazish va yetishmayotgan kapitalni
bartaraf qilish kreditorlarning toʻlovga qobiliyatsiz
qarzdorga nisbatan ishonchining mavjudligi yoki
yoʻqligiga bogʻliq. Bu kapital miqdorini kreditorlar
kamaytirishi mumkin yoki qarzdan butunlay voz
kechishi mumkin. Kreditorlarning ishonchi mavjud
boʻlganda, yetishmayotgan kapital miqdori minimal
darajaga tushadi va bunday ishonch boʻlmasa,
maxsus tartiblar belgilanadi.
Kreditorlarning ishonchi mavjudligi sharoitida
qarzdorning toʻlov qobiliyatini tiklashni huquqiy
tartibga solishning oʻziga xos xususiyatlari haqida
toʻxtaladigan boʻlsa, birinchidan, kreditorlarning
toʻlovga qobiliyatsiz qarzdorga boʻlgan ishonchining
mavjudligi – qarzni toʻlashning kechikishida
namoyon boʻladi. Bu esa pul majburiyatlarini bajarish
shartlarini keyinga qoldirishga imkon beradi.
Ikkinchidan, kreditorlarning ishonchi mavjudligi
sharoitida kapitalning yetishmaslik holati fuqarolik
huquqining umumiy normalari asosida bitimlar tuzish
orqali
bartaraf
qilish
mumkin.
Bu
yerda
kreditorlarning
ishonchi
ham,
kapital
yetishmovchiligini yengishga qaratilgan harakatlar
ham oddiy fuqarolik-huquqiy bitimlarda (qarzni
kechiktirish yoki boʻlib-boʻlib toʻlash, kredit yoki
qarz shartnomasi, toʻlovni kechiktirish sharti bilan
mahsulot yetkazib berish shartnomasi, predmeti
ishlab chiqarishda foydalanilmayotgan narsalarning
oldi-sotdi shartnomasi va boshqalar) aks etadi.
Demak, kreditorlarning ishonchi
mavjudligida
sudgacha sanatsiyani qoʻllashga doir munosabatlar
fuqarolik huquqining umumiy normalari bilan
tartibga solinadi, maxsus qoidalar ishlab chiqishga
zarurat yoʻq.
Kreditorlar
tomonidan
qarzdorga
nisbatan
ishonch mavjud boʻlmasa, qarzdor toʻlov qobiliyatini
tiklash ikki holatda amalga oshirilishi mumkin:
birinchisi, qarzdorga yetishmayotgan kapital
toʻliq jalb qilinadi va juda qisqa muddatlarda qarzdor
sanatsiya qilinadi. Bu yerda yetishmayotgan kapitalni
jalb qilishdan kelib chiqadigan munosabatlarga
kreditorlarning ishonchi sharoitida toʻlov qobiliyatini
tiklash
munosabatlariga
oʻxshash
fuqarolik
huquqining umumiy normalari qoʻllanadi;
ikkinchisi, qarzdor ishlab chiqarish faoliyatini
davom ettirish uchun uchinchi shaxslar tomonidan
taʼminot taqdim qilinadi va uzoq muddat davomida
ushbu taʼminot qarzdorni sanatsiya qilishning
“himoyachisi” boʻlib turadi. Biroq ushbu vaziyatda
toʻlov qobiliyatini tiklashga toʻsiqlar va xavflar
boʻlmaydi, deyish qiyin. Chunki kreditorlar oʻzaro
kelishuvga
erishilmaganligi
uchun
sudgacha
sanatsiya davrida kreditorlar oʻz talablarini
qondirishni soʻrab qarzdorga murojaat qilishi tabiiy.
Amaldagi
qonunchilik
toʻlovga
qobiliyatsiz
qarzdorning kapitalini majburiy undiruvdan himoya
qilinishini taʼminlamagan. Natijada taʼminot asosida
sudgacha sanatsiya qoʻllangan toʻlovga qobiliyatsiz
qarzdorga nisbatan kreditorlar oʻz talablarini
qoʻyishga va nizoni ikki tomonlama hal qilish uchun
harakat qilaveradi. Ushbu vaziyatni samarali hal
qilish uchun davlatlar moratoriy institutiga murojaat
qiladi.
Moratoriy instituti sudgacha toʻlov qobiliyatini
tiklash paytida toʻlovga qobiliyatsiz qarzdorning
kapitalini kreditorlardan himoya qilishning huquqiy
mexanizmidir. Uni qoʻllash kreditorlarning ishonchi
boʻlmagan taqdirda kreditorlarning talablarini
qondirish uchun moʻljallangan pul mablagʻlarini
majburiyatlarni bajarmasdan tadbirkorlik faoliyatiga
yoʻnaltirishga imkon beradi.
Umuman olganda, moratoriyni taraflar oʻzlari
kelishgan holda bitim orqali rasmiylashtirishlari ham
mumkin.
Standstill
agreements
– moratoriy
toʻgʻrisidagi bitim boʻlib, u qaysidir harakatni
toʻxtatishga qaratilgan
14
.
Standstill agreement
qarzdorning toʻlov qobiliyatini tiklash maqsadida
kreditorlarning talablarini qondirishni vaqtinchalik
toʻxtatib
qoʻyadi.
Ayrim
olimlar standstill
agreementni qarzdor toʻlov qobiliyatini tiklash
jarayonida eng dastlabki bitim deb hisoblashadi.
Ammo kreditorlarning oʻz talablarini qisqa
muddatlarda undirib olishga harakat qilishi oʻzaro
moratoriy kelishuvini tuzishga toʻsqinlik qiladi.
Bundan tashqari, sud hokimiyati tomonidan
individual moratoriy va ijro etuvchi hokimiyat
tomonidan ommaviy moratoriy berilishi mumkin.
Lekin ikki moratoriyni ham birlashtirib turuvchi
mezon – qarzdorning toʻlovga qobiliyatsizligidir.
Qarzdorning
yordam
muhtojligini,
inqiroz
holatida ekanligini aynan toʻlovga qobiliyatsizlik
belgilari orqali aniqlash mumkin. Shunday holatlar
borki, davlat iqtisodiyotiga bevosita taʼsir qiluvchi
ayrim korxonalarning qarzi moratoriy eʼlon qilish
orqali davlat tomonidan kechiktiriladi. Masalan,
kredit tashkilotlariga ijro etuvchi hokimiyat
tomonidan moratoriy berish maqsadga muvofiq
deb hisoblanadi. Shuning uchun umumiy qoidalar
bilan bir qatorda, istisno holatlar sifatida
qarzdorlarning ayrim toifalariga moratoriy berish
huquqi davlat organi tomonidan amalga oshirilishi
qonunda nazarda tutilishi mumkin.
CONCLUSIONS
Yuqoridagilarga tayanib xulosa qilish mumkinki,
iqtisodiy va huquqiy kategoriya sifatida sanatsiya –
qarzdor
bankrotligining
oldini
olish,
uni
sogʻlomlashtirishga
qaratilgan
texnik,
ishlab
chiqarish, moliyaviy, iqtisodiy, tashkiliy-huquqiy
chora-tadbirlar tizimidir. Kreditorlarning ishonchi
mavjudligida sudgacha sanatsiyani qoʻllashga doir
munosabatlar
fuqarolik
huquqining
umumiy
normalari bilan tartibga solinadi. Kreditorlar
tomonidan qarzdorga nisbatan ishonch mavjud
boʻlmasa, qarzdor ishlab chiqarish faoliyatini davom
ettirish uchun uchinchi shaxslar tomonidan taʼminot
jalb qilinadi, kreditorlar qarzdorga yakka tartibda
murojaat qilmasligi va penya, jarimalarni toʻxtatib
qoʻyish uchun moratoriy qoʻllanadi.
Qarzdorga
moratoriy
joriy
qilinganda
kreditorlar tomonidan toʻlovga qobiliyatsizlik
ishini qoʻzgʻatish haqida sudga murojaat qilish
mumkin emasligi toʻgʻrisidagi qoida sudgacha
sanatsiyani uzluksiz va toʻsiqlarsiz oʻtkazishga
imkon beradi.
EPMIRIK BAZA
Ushbu maqolani tayyorlashda Oʻzbekiston
Respublikasining Fuqarolik kodeksi (1995, 1996),
Soliq kodeksi (2019), Iqtisodiy protsessual
kodeksi
(2018),
Jinoyat
kodeksi
(1994),
Oʻzbekiston
Respublikasining
“Toʻlovga
qobiliyatsizlik toʻgʻrisida”gi Qonuni (2022)
(keyingi oʻrinlarda Toʻlovga qobiliyatsizlik
toʻgʻrisidagi qonun), Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining “Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish
tizimini
va
kapital
bozorini
tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi
(2019) Farmoni, Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining “2022-2026-yillarga moʻljallangan
Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi
toʻgʻrisida”gi (2022) Farmoni, Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentining “Jahon banki va
Xalqaro
moliya
korporatsiyasining “Biznes
yuritish”
yillik
hisobotida
Oʻzbekiston
Respublikasining reytingini yanada yaxshilash
chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi (2018) qarori,
Oʻzbekiston
Respublikasi
Prezidentining
“Bankrotlik taomillarini yanada soddalashtirish va
sud
boshqaruvchilari
faoliyatini
tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi
(2019) qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “Sud boshqaruvchilari faoliyatini
tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori
(2019) va mavzuga oid boshqa qonun hujjatlarida
belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu
dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat
qiladi.
ADABIYOTLAR
[1]
Ўзбекистон юридик энциклопедияси / Нашр учун
масъул Р.А.Муҳитдинов ва бошқ.; масъул
муҳаррир Н.Тойчиев. – Т.: Адолат, 2010. – Б. 394.
[2]
Антикризисное управление. Учеб. пособие /
В.Д.Дорофеев и др. – Пенза: Изд-во. Пензенского
института
экономического
развития
и
антикризисного управления. 2006. – С. 174.
[3]
Дондуков А.Н., Рябцева Н.Б., Юн Г.Б.
Антикризисное управление и ресруктуризация
предприятий в Российской Федерации. – М., 2001.
– С. 91–99.
[4]
Телюкина
М.В.
Способы
предупреждения
банкротства юридического лица // Адвокат. 1999.
№ 9. – С 17-21.
[5]
Плиев Г.А. Гражданско-правовой механизм
предупреждения несостоятельности (банкротства)
юридического лица: дис. ... канд. юрид. наук. – М.:
– С. 137.
[6]
Коротченков А.М. Санация предприятия в
отрасли. Учебное пособие. – М.: Проспект, 2015.
– С. 20.
[7]
Полевая
К.Д.
Передача
дебиторский
задолженности должника по договорам уступки
права требования (цессии) как способ выведения
активов в деле о банкротстве // Юрист. 2017. №4. –
С. 14.
[8]
Schwehr B. Corporate rehabilitation proceedings in
the United States and Germany // International
Insolvency Review. – 2003. № 1. – P. 11–35.
[9]
Walton P. Pre-packin’ in the UK // International
Insolvency review. Vol. 18. 2009. – P. 85–108.
[10]
Худайбергенов, Бехзод Бахтиёрович. "ВОПРОСЫ
ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ СУДЕБНОЙ
САНАЦИИ КАК ПРОЦЕДУРЫ БАНКРОТСТВА
В
РЕСПУБЛИКЕ
УЗБЕКИСТАН."
Журнал
Правовых исследований ISSN
2181 (2017): 9130.
[11]
Худайбергенов, Б. Б. (2020). ИНСТИТУТ
НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ КАК ИНСТИТУТ
ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ САНАЦИИ И
БАНКРОТСТВА.
Вестник
Ошского
государственного университета
, (1-3), 260-264.
[12]
Худайбергенов,
Б.
Б.
"РАЗВИТИЕ
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА О БАНКРОТСТВЕ В
РЕСПУБЛИКЕ
УЗБЕКИСТАН."
Herald
pedagogiki. Nauka i Praktyka
1.5 (2021).
[13]
Худайбергенов, Б. Б. (2020). ПРАВОВЫЕ
АСПЕКТЫ
ВЫЯВЛЕНИЯ
ПРИЗНАКОВ
НЕПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ: CASH FLOW И
BALANCE SHEET.
Review of law sciences
, (4).
[14]
Шинкаренко
А.
Банкротство
или
реструктуризация долга? // Корпоративный юрист.
2009. № 3. – С.25.
