406
ONA TILI DARSLARINI TASHKIL ETISHNING INNOVATSION USULLARI
VA ULARNING AHAMIYATI
Rashidov Saydulla To'lqinjono'vich
O’zbekiston Jurnalistika va Ommaviy Komunikatsitalar Universiteti
teleradio jurnalistikasi 1-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10565862
Annotatsiya. Ushbu maqolada ona tili darslarida foydalanishga tavsiya etiladigan
interfaol metodlar va ularning mazmuni xususidagi fikrlar keltirilgan.
Kalit so'zlar: innovatsion texnologiya, metod, texnologiya, interfaol, bayon qilish, suhbat,
muammoli vaziyat.
INNOVATIVE METHODS OF ORGANIZING MOTHER LANGUAGE LESSONS
AND THEIR SIGNIFICANCE
Abstract. This article presents the interactive methods recommended for use in mother
tongue classes and their content.
Key words: innovative technology, method, technology, interactive, presentation,
conversation, problem situation.
ИННОВАЦИОННЫЕ МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ УРОКОВ РОЖДНОГО
ЯЗЫКА И ИХ ЗНАЧЕНИЕ
Аннотация. В статье представлены интерактивные методы, рекомендуемые к
использованию на занятиях по родному языку, и их содержание.
Ключевые слова: инновационная технология, метод, технология, интерактив,
презентация, беседа, проблемная ситуация.
Mustaqillik sharofati bilan respublikamizda yangilanish, rivojlanish davri boshlanib,
ijtimoiy hayotimiz umumjahon andozalariga mos taraqqiyot yo'nalishlariga jadal sur'atlar bilan
kirib bormoqda. "XXI asr yoshlarini har tomonlama rivojlangan, yetuk dunyoviy fikr yuritadigan,
bilimli barkamol shaxslarni jahon ta'lim standartlariga mos ravishda tarbiyalash dolzarb
vazifalardan biridir" [1]. Yangi asr o'qituvchisini tayyorlashda uning pedagogik psixologik
jihatdan chuqur bilimga egaligi, intellektual salohiyatning yuksak darajadaligi, innovatsion ta'lim
texnologiyalari, ta'limning interfaol usullari va ilg'or samarali metodlariga oid ijodiy faollikni
oshirishning samarali usullaridan xabardor bo'lishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda barcha ta'lim muassasalarida o'qitish jarayonida interfaol usullardan
foydalanishga erishilmoqda. Bu esa interfaol ta'lim asosida tashkil etilayotgan pedagogik
407
jarayonlarning mazmun-mohiyatini to'liq tushunib yetishga va ularni samarali, qiziqarli, sifatli
bo'lishini ta'minlashga ko'maklashadi. Interfaol usullaridagi darslar o'quvchini ijodiy fikrlashga,
olingan axborotlarni faollikda hal etishga, fikrni erkin bayon etishga, tashabbuskorlikka,
guruhlarda masalalar yechimini topishga, hamkorlikda ish yuritishga, fikrni yozma ravishda bayon
etishga chorlaydi. Interfaollik bu o'zaro ikki kishi faolligi, ya'ni bunda o'quv-biluv jarayoni o'zaro
suhbat tariqasida dialog shaklida (kompyuter yordamida) yoki o'quvchining o'zaro muloqotiga
asosan kichadi. [2]. Interfaol ta'lim asosini interfaol metodlar tashkil etadi. Talim jarayonida
o'quvchilar hamda o'qituvchi o'rtasida hamkorlikni qaror toptirish, faollikni oshirish, ta'lim
oluvchilar tomonidan bilimlami samarali o'zlashtirish, ularda shaxsiy sifatlarni rivojlantirishga
xizmat qiladigan metodlar interfaol metodlar sanaladi.
Ona tili darslarida zamonaviy usullardan foydalanish o'quvchilarning mustaqil fikrlash
qobilyatini shakllantirish hamda mavzuni o'zlashtirishda yaxshi samara beradi. Ona tilini
o'qitishda o'qituvchi bilan o'quvchining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish shakllari, metodlari
va usullari ta'lim tizimining takomillashuvi bilan bog'liq holda rivojlanib, yangilanib bormoqda.
XX asrning oxirgi yillariga qadar o'qitish metodlari sifatida tushuntirish bayon metodi,
suhbat metodi, analiz - sintez metodi, mustaqil ish metodi, induktiv va deduktiv metodlar ona tili
ta'limi darslarini tashkil etishda ko'proq qo'llanilib kelinmoqda. Bayon qilish metodi ona tili
darslarida qo'llangan asosiy metodlardan biri bo'lgan. Bunda o'qituvchi bayon qilishdan oldin
o'quvchilarning o'rganilayotgan mavzu yuzasidan bilimlarini aniqlab olgan.
Bu o'quvchilarni o'qituvchi bayonini kuzatib, tinglab borishga, faol bo'lishga undagan.
O'qituvchining bayoni, ya'ni bayon qilish metodida grammatik mavzuning xususiyatidan kelib
chiqib, o'qituvchi ma'lumotlarni o'z so'zlari bilan bayon qilib bergan. Bunda o'qituvchi zimmasiga
o'rganilayotgan grammatik mavzuning muhim o'rinlarini aniq, lo'nda, misollar tahlili bilan izchil
bayon qilib berish vazifasi yuklangan. Boshlang'ich sinflarda bayon qilish metodi o'quvchilarning
yoshi va eslab qolish holatidan keiib chiqqan holda 3-5 daqiqaga mo'ljallangan. Suhbat metodi
boshlang'ich sinflarda ona tilini o'qitishda keng qo'llaniladigan va shu bosqich o'quvchilari
tabiatiga mos metod sanaladi.
Suhbat metodi savo - ljavob metodi deb ham yuritiladi. Suhbat metodi o'qituvchidan
mavzuning xususiyatini o'zida aks ettirgan o'quv materialini topishni, grammatik mavzuning
muhim belgilarini aniqlash, ularning o'xshash va farqli jihatlarini ajratish, o'xshash va farqli
jihatlariga qarab guruhlash, umumlashtirishga, xulosa chiqarishga yo'naltirilgan savollar tuzishni,
ularni o'quvchilarga izchil berib borishni talab etadi. Boshlang'ich sinflarda suhbat metodining
muammoli o'qitish metodi sifatida qo'llanilishi ta'limda o'quvchilarni faollashtirishga katta ta'sir
408
ko'rsatadi. Muammoli o'qitish metodiga amerikalik pedagog va psixolog Dyun 1894-yilda asos
solgan. Bu metodning maqsadi ilmiy tushunchalarni o'zlashtirishga yordam berishgina emas, balki
o'quvchilarning bilish qobiliyatini ham rivojlantirish, ijodiy qobiliyatlarini o'stirish hamdir. Bunda
suhbat davomida o'qituvchining topshirig'i bilan o`quvchining oldiga biror muammo qo'yiladi va
darsda muammoli vaziyat yaratiladi.
Bu muammoni o'quvchi oldin egallagan bilimlari asosida hal etadi. Boshlang'ich sinf
o'quvchilarining hayotiy tajribalari kamligi sababli o'qituvchi muammoni hal qilishga
yordamlashuvchi savollar beradi. Muammoni o'quvchi hal qila olmasa, uni o'qituvchining hal
qilishiga to'g'ri keladi. Shuning uchun boshlang'ich sinfda muammoli o'qitish metodi yarim
izlanishli muammoli metod deb ham yuritiladi. Masalan, muammoli o'qitish metodini leksik
semantik va grammatik mashqlarni tashkil etishda ham qo'llash mumkin. Bu metoddan I sinfdan
boshlab foydalanish mumkin.
Boshlang'ich sinf ona tili darslarida mustaqil ish metodi asosan o'rganilgan mavzuni
mustahkamlash qismida mashqlar ishlash jarayonida qo'llaniladi. O'quvchilar o'qituvchining
topshirig'i bilan mustaqil ishlarni og'zaki yoki yozma shaklda bajaradilar. Topshiriq qiyin va ko'p
vaqtni olmasligi, o'quvchilar kuchi yetadigan qilib, muayyan vaqt ichida bajarishga mo'ljallangan
bo'lishi kerak. Mustaqil ishlash uchun topshiriq Isinfdan boshlab beriladi va u asta-sekin
murakkablashtirilib boriladi. I sinfdan Yozgan so'zlaringizni lug'atdan tekshiring", Rasmga qarab
sabzavot nomlarini alifbo tartibida yozing",,,Rasmni kuzating.
Unda tasvirlangan narsalarni aniqlang va ularning nomini yozing" kabi topshiriqlar
beriladi. Analizsintez metodi savod o'rgatish darslariga rustuzem maktablari va tatar
o'qituvchilarining faoliyati orqali kirib kelgan. Ona tili ta'limi jarayoniga analiz tahlil grammatik
hodisaning muhim belgilarini aniqlash maqsadida, o'rganilgangrammatik tushunchaning yangi
qirralarini ochish va mustahkamlash maqsadida tatbiq etiladi. Fonetik, leksik, morfologik va
sintaktik tahlil shu metodning amalda namoyon bo'lishidir. Sintez qismlarga bo'lib o'rganilgan
grammatik materialni yaxshilashdir.
Masalan, ot, sifat, fe'l, son kabi so'z turkumlari o'rganilayotganda ularga oid so'zlar berilib,
ular ishtirokida gap tuzish, aralash berilgan so'zlardan gap tuzish, aralash berilgan gaplarni
voqealar rivoji asosida tartiblashtirib matn tuzish, mazmunan tahlil qilingan rasm asosida
hikoyacha tuzish kabi ishlarda sintez metodi namoyon bo'ladi. Analiz - sintez metodida ham
o'quvchilarni faollashtirish o'qituvchining o'quvchilarga beradigan savol va topshiriqlariga, ishni
tashkil etish shakllariga bog'liq bo'ladi.
409
Induksiya metodida o'quvchilar o'qituvchi tavsiya etgan til dalillarini kuzatadi, tahlil qiladi
va shu asosda xulosa va ta'riflar keltirib chiqaradi. Deduksiya metodida o'quvchi tayyor qoida ta'rif
bilan tanishadi va uning mohiyatini til dalillari asosida ochadi. Bu metodlarning samarasi
o'qituvchining savol topshiriqlari mazmuni grammatik hodisaning muhim tomonlariga
yo'naltirilganligiga, izchilligiga, faoliyatni tashkil etish shakllariga, o'quv vositalari (darslik, turli
xarakterdagi lug'atlar, rasm, jadvallar, texnik vositalar)ga bog'liq bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda yuqoridagi barcha metodlarning muvaffaqiyati o'qituvchining
beradigan savol - topshiriqlariga bog'liq. Yo'l-yo'lakay duch kelgan savollar bilan kichik yoshdagi
o'quvchining anglash faoliyatini ishga solish kutilgan natijani bermaydi. So'nggi yillar davomida
ta'lim tizimiga an'anaviy metodlar bilan birga zamonaviy pedagogik texnologiya usullari kirib
keldi. Ulardan ona tili ta'limi jarayonida foydalanish bo'yicha yutuqlar qo'lga kiritilib kelinmoqda.
REFERENCES
1.
Mirziyoyev Sh. Niyati ulug' xalqning ishi ham ulug' va kelajagi farovon bo'ladi.
T.:"O'zbekiston", 2019.
2.
Yo'ldoshev J., Yo'ldosheva F., Yo'ldosheva G. Interfaol ta'lim sifat kafolati. -Toshkent,
2008.
3.
Rafiyev A., G'ulomova N. Ona tili va adabiyot (kasb-hunar kollejlari uchun darslik). T..
"Sharq", 2013.
4.
Erkaboyeva N. Q. Adabiyot fanidan savol-javoblar to'plami. T. "Navro'z" 2018.
5.
Golish L. V., Fayzullayeva D. M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va
rejalashtirish. T., "Iqtisodiyot", 2012.
6.
"Umumta'lim fanlari metodikasi" jurnali, 1-, 2-, 3-, 4-sonlar, 2018.
7.
"Til va adabiyot ta'limi" jurnali, 1-12 sonlar, 2018.
