410
O’ZBEK TILINI CHET TILI SIFATIDA O’QITISHDA AUDIOVIZUAL
MATERIALLARDAN FOYDALANISH
Keldiboyeva Parizoda Orif qizi
Payariq tumani 1-son Kasb hunar maktabi o’quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10565875
Annotatsiya. O’zbek tilini chet tili sifatida o'rgatishda audiovisual materiallardan
foydalanish an'anaviy ma'ruza uslubidan chiqib, interaktiv usulda dars o’tish metodlarini
qo’llashni taqozo etadi. Bu esa bugungi kunda xorijiy tillarni o'rganishda eng oson va samarali
usullardan sanaladi. Bu yondashuv o’quvchilarning bilim olish jarayonini soddalashtirish bilan
bir qatorda, ularga qiziqarli mashgʻulot ham bo'la oladi. Bu esa o’zbek tilini chet tili sifatida
o’qitishda tasvirni haqiqiy o’zbek talaffuzi orqali o'rganib sinxron tarjima qilish imkonini beradi.
Kalit so'zlar: O’zbek tili, audiovizual materiallar, yangilik dasturlari, maqolalar,
podkastlar, til o’tganish ko’nikmalari.
USE OF AUDIOVISUAL MATERIALS IN TEACHING UZBEK AS A FOREIGN
LANGUAGE
Abstract. The use of audiovisual materials in the teaching of Uzbek as a foreign language
requires the use of interactive teaching methods instead of the traditional lecture method. This is
one of the easiest and most effective ways to learn foreign languages today. In addition to
simplifying the process of learning for students, this approach can also be an interesting activity
for them. This makes it possible to learn Uzbek as a foreign language and perform simultaneous
translation by learning the real Uzbek pronunciation.
Keywords: Uzbek language, audiovisual materials, news programs, articles, podcasts,
language skills.
ИСПОЛЬЗОВАНИЕ АУДИОВИЗУАЛЬНЫХ МАТЕРИАЛОВ ПРИ ОБУЧЕНИИ
УЗБЕКСКОМУ ЯЗЫКУ КАК ИНОСТРАННОМУ
Аннотация. Использование аудиовизуальных материалов в преподавании
узбекского языка как иностранного требует использования интерактивных методов
обучения вместо традиционного лекционного метода. На сегодняшний день это один из
самых простых и эффективных способов изучения иностранных языков. Помимо
упрощения процесса обучения для студентов, такой подход также может стать для них
интересным занятием. Это дает возможность изучать узбекский язык как иностранный
и осуществлять синхронный перевод, изучая настоящее узбекское произношение.
411
Ключевые слова: узбекский язык, аудиовизуальные материалы, новостные
программы, статьи, подкасты, языковые навыки.
Keyingi yillarda O‘zbekistonning xalqaro hamkorlik aloqalari kengayib, xalqaro
maydonda obro‘-e’tibori tobora yuksalib borayotgani uchun dunyo xalqlarining o‘zbek tiliga
bo‘lgan qiziqishlari ham ortib bormoqda. Jahonning qator nufuzli oliy ta’lim muassasalarida
o‘zbek tili xorijiy til sifatida o‘qitish yo‘lga qo‘yilgan. Jumladan, o‘zbek tili Amerika Qo‘shma
Shtatlari, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Shvetsiya, Rossiya, Ukraina, Xitoy, Yaponiya,
Janubiy Koreya, Hindiston, Turkiya, Afg‘oniston, Ozarbayjon, Tojikiston, Qozog‘iston,
Turkmaniston, Qirg‘iziston kabi davlatlarning 60 ga yaqin universiteti va 100 dan ziyod maktabida
o‘rganilmoqda. O‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borayotgan chet ellik olim
va tadqiqotchilar soni yil sayin ko‘paymoqda.
Natijada, o‘zbek tili chet tili sifatida o‘qitiladigan xorijlik talabalarga o‘zbek tilida sifatli
ta’lim berish, ularning o‘zbek tilini tez va oson o‘zlashtirishlarini ta’minlash maqsadida o‘zbek
tilida ilmiy metodik bazani shakllantirish va uni boyitish zaruriyati paydo bo‘lmoqda. Bu esa ayni
vaqtda o‘zbek tilini o‘qitishdagi ustuvor masalalardan biriga aylandi va metodik ta’minot –
kontentlarni yaratishni shart qilib qo‘ydi. Biz yangi o‘ta rivojlangan texnologiyalar dunyosida
yashayapmiz.
Bugungi kunda sun’iy aqlga ega turli-uman yangidan yangi qurilmalar, texnik vositalar
yaratilmoqda. Ular nafaqat ishlab chiqarishga, balki xonadonlarimizga, hatto zamonaviy ta’lim
tizimiga ham jadallik bilan kirib kelmoqda. Ta’limning boshqaruv tizimi, ta’lim jarayonlari to‘liq
avtomatlashtirilmoqda –o‘qitishning yaxlit elektron tizimi yaratilmoqda. Dunyo ta’lim tizmida
zamonaviy texnika va texnologiyalar yordamida audio-video va media-axborot mahsulotlarini
yaratish va ulardan samarali foydalangan holda til o‘rgatish ham allaqachon kafolatli ta’limning
ajralmas qismiga aylanib ulgurdi. Darslarda audio-video va media-axborot materiallardan
foydalanish ta’limda audiovizual metod deb ham yuritiladi. Audiovizual (murakkab tarkibli)
metod ta’limning audiovizual vositalari (diafilmlar, o‘quv filmlari, kinofilmlar, animatsion filmlar,
videoroliklar, slaydlar, kliplar)dan va texnik vositalar (radio, televideniye va axborotning elektron
vositalari: kompyuter, planshet va smartfonlar)dan keng foydalanishni nazarda tutadi.
Audiovizual materiallardan til o‘rgatish darslarining istalgan bosqichlarida, nutqiy
faoliyatning barcha turlarini shakllantirishda, ayniqsa, nutqni eshitib tushunish va gapirishga
o‘rgatishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Shunisi xarakterliki, darslarda qo‘llanadigan
audiovizual materiallar, xususan, videolar tilni jonlikontekstda taqdim eta oladi. Darsni real dunyo
412
bilan bog‘lay oladi va tilni harakatdagi muloqot vaziyati bilan ko‘rsatadi. Bu esa talabalarning
arsenalida mavjud bo‘lgan til materiallarini boyitishga xizmat qiladi. Video materiallar talabalarga
nafaqat ona tilida so‘zlashuvchilarning jonli nutqini taqdim etadi, balki ular muloqotga kirishgan
til egalarining imo-ishoralarini va yuz ifodalarini ko‘radi, xullas, til o‘rganuvchilarni
o‘rganilayotgan til vaziyatiga olib kiradi.
Shuningdek, videolar til o‘rganishdagi madaniy to‘siqlarni yengib o‘tishga yordam beradi.
Yaratilajak darsda qo‘llanishi nazarda tutiladigan audio-video va media-axborot
materiallar o‘tilishi rejalashtirilgan darslarning mavzusi va mazmuniga mos kelishi, ulardan tizimli
va oqilona foydalanish texnikasini ishlab chiqish o‘ta muhimdir. Shundagina ular darsning uzviy
mazmuniy qismiga aylanadi va ularning samaradorligi yanada oshadi. Shuningdek, audiovizual
materiallarning samarasi til o‘rganuvchi o'quvchilarning kommunikativ madaniyati va intellektual
salohiyati qay darajada shakllantirilganiga ham qarab belgilanadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, odamlar mavhum va yangi tushunchalarni og'zaki va vizual
shaklda taqdim etilganda osonroq o'rganadilar. Boshqa tadqiqotlarga ko'ra, vizual axborot vositasi
odamlarga matnli axborot vositalariga qaraganda tushunarli bo'ladi va keyinchalik eslashga
yordam beradi. 2009-yilda o'tkazilgan Willingham tadqiqotida u o'z fikrini bildirish uchun oddiy
savolni so'raydi: "Nega talabalar televideniyedagi hamma narsani eslashadi va biz o'rgatgan
narsalarni unutishadi?" "Chunki vizual media o'quvchilarga tushuncha va g'oyalarni saqlab
qolishga yordam beradi",. - deb javob beradi amerikalik tadqiqotchi Willingham. Shuningdek,
filmlar, hujjatli filmlar, teleko'rsatuvlar va musiqa kabi bir tomonlama aloqa vositalarining
imkoniyatlarini kengaytiradigan o'quv muhitini yaratish uchun texnologiyaning hal qiluvchi rolini
qayd etadi. Audiovizual materiallardan nutqning to’rtala ko’nikma shakllarida ham foydalanish
mumkin.
Buning uchun me’yor va yosh-xususiyatlarini chegaralab, bilim darajasini ham aniqlab
olish muhimdir. Masalan, biz boshlang’ich sinf yoshidagi o’quvchilarga siyosiy yangiliklar
haqidagi videoni qo’yib ko’rsatolmaymiz. Shuningdek, universitet talabasini ham bolalar uchun
mo’ljallangan kichik ko’rsatuvlarni tomosha qilishga majburlay olmaymiz. Shunday ekan, har bir
audio-vizual materialni taqdim etishdan oldin uni kimga namoyish etmoqchi va qanday uslubda
yetkazmoqchi ekanligimizni belgilab olishimiz lozim. Tinglab tushunish (Listening skill)
ko’nikmasini rivojlantirish uchun biz o'quvchilar bilan audio materiallar, jumladan
radioeshittirishlardan, turli mavzulardagi podkastlar, estrada qo’shiqlari, monolog va dialoglardan
foydalanishimiz mumkin.
413
Bunda ular eshitish orqali raqamlarni, joy nomlarini, ismlarni, soat vaqtlarini topishlari
yoki bo’sh kataklarni, tushirib qoldirilgan so'zlar bilan gaplarni to'ldirishlari kerak bo'ladi. Ushbu
vazifalar til o’rganuvchilarning eshitib tushunish qobiliyatini rivojlantirish bilan bir qatorda,
ularning nutqiy ko’nikmasi, ya’ni so’zlashuv mahoratini ham oshirishga xizmat qiladi. O'zbek
tilida taqdim etiladigan matnlar orqali biz xorijliklarda o’qish mahorati (reading skill) ni
oshirishimiz, bunda ham media manbalaridan foydalanishimiz mumkin.
Jumladan, o’zbek tilidagi gazeta va jurnallar, masalan, “Xalq so’zi”, “Hurriyat” kabi qator
bosma nashrlarda berilayotgan, xabar, yangilik va maqolalarni o'qish, tahlil va tahrir qilish orqali
til oʻrganuvchilarning ham o'qish mahorati ortadi,ham o’zbek tilida fikrlash qobiliyati rivojlanadi.
Yozish mahorati (writing skill) ni oshirishda ham biz media mahsulotlariga tayansak bo'ladi.
O’quvchilarga turli kichik sahna asarlari uchun ssenariy tayyorlashni yoki gazeta uchun ularning
o'zlari maqola, xabar yoki yangiliklarni o’zbek tilida o'zlari yozishlari haqida topshiriq berish
mumkin.
Bundan tashqari, o’zbek tilidagi bir qancha bosma nashrlarni o’qib, tushungan mazmuni
bo’yicha kichik bayon yozishni topshirish ham yozuv ko’nikmasini rivojlantirishda samarali
bo’ladi. Internet nashrlari, ijtimoiy tarmoqlar haqida ham xuddi shunday fikr yuritsak to’g’ri
bo’ladi. Xorijlik o’quvchilar bajonidil You Tube tarmog’ida o’z videolarini, boshqa ijtimoiy
tarmoq va messenjerlarga ma’lumotlar joylashlari va bir-birlarining virtual sahifalariga shaxsiy
munosabatlarini yozishlari mumkin.
Bu esa albatta ularning yozuv ko’nikmasiniyanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Birgina
talab, yo’naltiruvchi o’qituvchi til o’rganuvchilarga har bir fikrni badiiylashtirilgan me’yorlar
asosida yozishlarini ta’kilashi lozim. Gapirish mahoratini rivojlantirishda ham medianing barcha
turlaridan bemalol foydalanish mumkin.
Misol uchun, filmlarni shunchaki tomosha qilish emas, balki, oʻzlarini aktyor va
aktrisalardek tutishlari, shuningdek, ular kabi rol ijro etib, ularning aksentini o'zlashtirgan holda
faollarni qaytarishlari kerak bo'ladi. Xulosa qilib aytganda, ommabop audio-vizual materiallar
(filmlar, musiqa, YouTube) til o’rganuvchi har bir shaxs uchun tanish vosita bo'lib, ular e'tiborni
jalb qilishga va muhokama qilinayotgan nazariyalar va tushunchalarga o’quvchilarning qiziqishini
saqlab qolishga yordam beradi.
Chunki ular nazariya va tushunchalarni amalda ko'rishlari mumkin. Majoziy ma'noda,
nazariya va tushunchalar ekrandan sakrab chiqadi. O’quvchilar o'zlari o'rganayotgan nazariyalar
va kontseptsiyalar yordamida vositalarni tahlil qilib, analitik ko'nikmalarini oshirishi mumkin.
Darsda ommaviy axborot vositalaridan foydalanish o'quvchilarga televizor ko'rayotganda, musiqa
414
tinglashda yoki do'stlari bilan kinoda bo'lganida tushunchalar va yangi misollarni ko'rish imkonini
beradi. Shu boisdan ham, o’zbek tilining chet tili sifatida o'qitilishida ommaviy axborot vositalari
materiallaridan foydalanish eng samaraliusullardan biri hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Tolipov M., Xudoyberganov Sh., Abduqodirov R. Hozirgi zamon darsining didaktikuslubiy
2.
masalalari. Toshkent, "Tafakkur", 1998 yil.
3.
Yangi pedagogik texnologiyalarning yo'nalishlari, muammolari va yechimlari.Toshkent,
1999 yil.
4.
B.To'xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyodova. O'zbek tili o'qitish metodikasi. Toshkent,2006 yil
