ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1252
O’ZBEKISTONDA DAVLAT VA DIN MUNOSABATLARI
Djabborov Shuhrat Baxtiyorovich
Aniq va Ijtimoiy Fanlar universiteti tarix yo’nalishi, 1-bosqich magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10608183
Annotatsiya. Mazkur maqolada O’zbekiston Respublikasida davlatning din bilan
munosabatlari mazmun-mohiyatini belgilovchi qator tamoyillar hamda O’zbekiston milliy
mafkurasida din va siyosatning o‘rni masalalariga alohida to’xtalib o’tilgan.
Kalit so’zlar: davlat va din munosabatlari, millif mafkura, asosiy tamoyillar, fuqarolar
e’tiqodi.
RELATIONS BETWEEN THE STATE AND RELIGION IN UZBEKISTAN
Abstract. In this article, a number of principles defining the essence of the relationship
between the state and religion in the Republic of Uzbekistan and the role of religion and politics
in the national ideology of Uzbekistan are discussed.
Key words: relations between the state and religion, national ideology, basic principles,
faith of citizens.
ОТНОШЕНИЯ ГОСУДАРСТВА И РЕЛИГИИ В УЗБЕКИСТАНЕ
Аннотация. В данной статье рассмотрен ряд принципов, определяющих сущность
взаимоотношений государства и религии в Республике Узбекистан, а также роль религии
и политики в национальной идеологии Узбекистана.
Ключевые слова: отношения государства и религии, национальная идеология,
основные принципы, вера граждан.
O’zbekiston respublikasida davlatning din bilan munosabatlari mazmun-moxiyatini
belgilovchi qator tamoyillarga quyidagilar kiradi:
•
dindorlarning diniy tuyg‘ularini xurmat qilish;
•
diniy e’tiqodni fuqarolarning yoki ular uyushmalarining xususiy ishi deb tan olish;
•
diniy qarashlarga amal qiluvchi fuqarolarning ham, ularga amal qilmaydigan fuqarolarning
ham xuquqlarini teng kafolatlash hamda ularni ta’qib qilishga yo‘l qo‘ymaslik;
•
ma’naviy tiklanish, umuminsoniy axloqiy qadriyatlarni qaror toptirish ishida turli diniy
uyushmalarning imkoniyatlaridan foydalanish uchun ular bilan muloqot qilish yo‘llarini izlash
zaruriyati;
•
dindan buzg‘unchilik maqsadlarida foydalanishga yo‘l qo‘yib bo‘lmasligini e’tirof etish.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishni ko‘zlagan davlatimizning dinga
munosabatini belgilovchi yuqoridagi mezon va tamoyillardan ikki asosiy xulosani chiqarish
mumkin.
Birinchidan,
O’zbekistonda din madaniy-mafkuraviy omillar umumiy silsilasiga kiruvchi
barcha milliy qadriyatlar qatorida teng xuquqli qadriyat sifatida tan olinadi.
Ikkinchidan,
sof diniy extiyojlarni qondirishdan tashqari xar qanday g‘arazli maqsadga
erishish yo‘lida diniy omillardan foydalanish qat’iyan man etiladi.
Ekstremizm va fundamentalizmga qarshi kurashnint asosiy yo‘nalishi islom diniga emas,
balki islomning muqaddas aqidalarini niqob qilib olgan diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi
qaratilishi lozim. Biroq, ayrim xorijiy mamlakatlar matbuotidagi maqolalarda islom dini, siyosiy
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1253
islom, terrorizm va diniy ekstremizm bir biri bilan qorishtirib yuborilmoqda. Hatto ayrim davlat
arboblari (masalan, AQSh Prezidenti J. Bush) terrorizm bilan bevosita botiq bo‘lgan siyosiy
islomga xam beixtiyor islom dinining tarkibiy qismi, deb qarashmoqda. Vaholanki, terrorizm va
islom ekstremizmi islom dini bilan faqat konfessional jihatdan bog‘liqdir.
Islom dinini agressivlikda, terrorchilikda ayblash jaxon miqyosida islom nufuzining, islom
mavqeinint oshib borishidan talvasaga tushish, global iqtisodiy, siyosiy madaniy va demografik
jarayonlarda gegemonligini tarixan yo‘qotayotgan postindustrial jamiyatlarning siyosiy kuchlari
uchun xosdir.
O’zbekiston milliy mafkurasida din va siyosatning o‘rni.
O’zbek davlatchiligi tarixiga nazar solinsa, diniy bag‘rikenglik, vijdon va e’tiqod erkinligi
asosiy prinsip va davlat siyosati darajasiga ko‘tarib kelinganiga ishonch xosil qilamiz. Masalan,
Toshkent Islom universiteti islom xuquqi kafedrasi mudiri Abdulxakim Juz-joniyning yozishicha,
kushonlar davrida zarb qilingan tangalarning bir tomonida budda dini — davlat rasmiy dinining
ramzi bo‘lsa, ikkinchi tomonida boshqa bir dinning ramzi aks etgan. Islom dini kirib
kelganda Buxoroda turli din tarafdorlari bo‘lgan: budda, zardush-tiylik, nasroniylik, moniy va
shamanizm kabi. Barcha din tarafdorlari bir-birlari bilan axil, inoq yashaganlar.
Xorazmshoxlar davlatida bundan 1000 yil avval faoliyat ko‘rsatgan Ma’mun
akademiyasida yirik siymolar - Ibn Sino, Beruniy, Ibn Iroqlar qatorida ikkita mashxur xristian
olimlari — Abu Saxl Masixiy, Abul Xayr Xammor ijod qilishgan. Masixiy — bu xristian degani.
U Beruniyning Ibn Iroqdan keyingi ikkinchi ustozi bo‘ladi. Ular bir akademiyaning a’zosi
sifatida ko‘p yillar birga ishlashgan. Yoki Sultoniya cherkovi (Eron Ozarbayjoni) ruxoniysining
Amir Temur elchisi sifatida Yevropaga yuborilganligi diniy bag‘rikenglik o‘zbek xalqi
mentalitetida chuqur ildizga ega bo‘lganligidan dalolat beradi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoning tub xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi
mentaliteti negizida asosan, islom dini yotgani inkor etib bo‘lmas xaqiqatdir. Lekin, o‘rta asrlarda
umuman Markaziy Osiyo, xususan, o‘lkamiz musulmonlari uchun diniy firqachilik yot xodisa
bo‘lgan. Buning sababini mintaqamizda o‘ziga xos Movarounnaxr musulmon qonunchiligi — fiqx
maktabining (jumladan, xanafiylik mazxabining) yuksak rivojlangani, uning boshqa maktablar
ta’sirida emas, aksincha, u musulmon qonunshunosligining boshqa maktablariga o‘z ta’sirini
ko‘rsatib turgani bilan bog‘liq edi deyish mumkin. Shuning uchun xam musulmon dunyosi
Markaziy Osiyoga nisbatan ta’sir o‘tkazish mintaqasi emas, aksincha, diniy masalalarda xam
undan o‘rganishga munosib sarchashma sifatida qaragan.
Biroq, Rossiya istilosidan so‘ng, xususan, sovet davrida islom diniga nisbatan o‘tkazilgan
tazyiq natijasida eng saloxiyatli iloxiyotchi olimlar qirib tashlandi. Maxalliy xayot darajasida
saqlangan maxalliy islomga, asosan, diniy bilimlari sayoz, uzluksiz ta’qib ta’sirida o‘ta
radikallashgan shaxslar
„rahnamolik”
qila boshladilar.
Islomning Markaziy Osiyo ijtimoiy xayotidagi maqomining zaiflashib borishi bilan unga
tashqi musulmon dunyosining munosabati xam o‘zgarib bordi. Uzoq yillar davomida tashqi olam,
xususan, musulmon dunyosi uchun „yopiq” bo‘lib qolgan Markaziy Osiyoga diniy taassubga va
zo‘ravonlikka (ekstremizmga) moyil ajnabiy diniy tashkilotlarning qiziqishi ortib bordi.
O’zbekistan raxbariyati tomonidan mustaqillikning ilk bosqichida mazkur soxaga oid qator
chora-tadbirlarning amalga oshirilishi diniy ekstremizm va fundamentalizm yoyilishi dinamikasini
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1254
pasaytirishni ta’minladi. Ayni paytda xayotiy tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, unga butunlay barxam
berishga qaratilgan sa’y-harakatlar natijasi, ko‘rilayotgan ma’muriy jazo choralari bilan bir
qatorda, din xaqida chuqur bilimlarga ega bo‘lgan saloxiyatli mutaxassislarning mafkuraviy
xayotdagi faolligi bilan chambarchas bog‘liq.
Mazkur omil bizning anchagina zaif nuqtalarimizdan ekanligi dunyoviy taraqqiyot yo‘lini
tanlagan O’zbekiston oldida qator qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Ushbu muammoni xal etishga
diniy bilimlarni chuqur egallagan mutaxassislarni tayyorlash ishiga samarali xissa qo‘shayotgan
O’zbekistondagi mavjud madrasalar tizimiga Imom al-Buxoriy nomidagi Mir Arab madrasasi va
shu nomdagi Toshkent Islom ma’hadi boshchilik qilmoqda. Ular Qohira shahridagi Al-Azhar
dorilfununi va Iordaniya qirolligining Islom dorilfununi kabi yirik islomiy ilm markazlari bilan
aloqa bog‘laganlar.
O’zbekiston — dunyoviy davlat. Demak, dunyoviy davlatlarda amal qiladigan davlat va
din munosabatlari prinsiplari O’zbekistonda xam amal qiladi. Bu prinsiplar moxiyatini yanada
teranroq tushunish uchun BMTning „Inson xuquqlari umumjaxon Deklaratsiyasi", mamlakatimiz
Konstitutsiyasi va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1998 yilning 1 mayida yangi
taxrirda qabul qilingan 23 moddadan iborat „Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida"gi
qonun bilan batafsil tanishib chiqmoq lozim.
Vijdon erkinligi demokratiyaning tarkibiy qismidir. Shuning uchun xam BMTning 1948
yilda qabul qilingan „Inson xuquqlari umumjaxon Deklaratsiyasi"ning 18-moddasida
„har bir
inson... vijdon va din erkinligi xuquqiga egadir
" deb yozilgan.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 75-moddasida
„
Diniy tashkilotlar davlatdan
ajratilgan hamda qonun oldida tengdirlar. Davlat diniy tashkilotlarning faoliyatiga aralashmaydi.
Davlat qonunda belgilangan tartibda faoliyat ko‘rsatayotgan diniy tashkilotlar faoliyatining
erkinligini kafolatlaydi
”
deb belgilangan.
Dunyodagi dinlarning barchasi ezgulik g‘oyalariga asoslanadi, yaxshilik, tinchlik, do‘stlik
kabi fazilatlarga tayanadi. Odamlarni xalollik va poklik, mehr-shafqat va bag‘rikenglikka da’vat
etadi. Xozirgi zamonda bu g‘oya ezgulik yo‘lida nafaqat dindorlar, balki butun jamiyat
a’zolarining xamkorligini nazarda tutadi, tinchlik va barqarorlikni mustaxkamlashning muxim
sharti xisoblanadi.
Dunyoviy davlatda siyosat va din munosabatining huquqiy me’yorlari.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lidan borayotgan davlatimizning dinga
bo‘lgan munosabati nimalar bilan belgilanadi, degan savolga javob berishdan avval „dunyoviylik"
degan tushunchaning o‘zi nimani anglatishini aniqlashtirish lozim.
Dunyoviylik diniy e’tiqodning ijtimoiy-madaniy xayot va qolaversa, umummilliy
taraqqiyotdagi ahamiyatini inkor etadimi? Agar inkor etmasa, dinning xayotiy voqelikdagi rolini
u qanday tushunadi? Ana shu savollarga oydinlik kiritsakkina mustaqil O’zbekistonda dunyoviy
jamiyat qurish yo‘lida amalga oshirilayotgan sa’y-xarakatlarning, shuningdek siyosat, din va
mafkura o‘rtasidagi aloqaning, munosabatlarning tub moxiyati ravshanlashadi. Fikrimizcha,
taraqqiyotning dunyoviy yo‘li sobiq kommunistik mafkura „qoliplari"ga tushmasligi, ya’ni uning
daxriylik xamda diniylik emasligiga bog‘liq. Bundan dunyoviylik moxiyatan, zikr etilgan ikki
qarama-qarshi qutbning, ya’ni diniylik va daxriylikning oralig‘ida joylashgan ma’naviy-madaniy
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1255
xolat degan xulosaga kelish mumkin. Chunki, u diniylikni xam, daxriylikni xam inkor etmaydi,
ularning xar ikkalasini ob’ektiv ijtimoiy xodisa deb e’tirof etadi.
Bundan kelib chiqadigan mantiqiy xulosa shuki, dunyoviylik tushunchasi plyuralizm, ya’ni
xurfikrlilikka asoslanadi. Dunyoviy taraqqiyot yo‘lidan borayotgan mamlakatlardagi dinga
bo‘lgan munosabat demokratik plyuralizm, ya’ni xurfikrlilik tamoyiliga asoslangani tufayli ularda
din xayotdagi ijtimoiy-madaniy va ma’naviy-ruxiy muxit rang-barangligini ta’minlovchi xilma-
xil tarixiy qadriyatlar silsilasidagi teng xuquqli bo‘g‘in sifatida qabul qilingan.
Endi Oʻzbekistonda din va davlat oʻrtasidagi munosabatlar haqida toʻxtalib oʻtsak, XX
asrdagi Oʻzbekiston tarixida 80 yillardagi diniy vaziyat nihoyatda keskin tus olganligi
barchamizga ma'lum. 1991 yilga kelib, Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng, oʻzga
sohalar qatori diniy sohada ham ma'lum vaziyatni tartibga soluvchi instrumentlar yaratilishiga
ehtiyoj yuzaga keldi.
Bunga asosiy sabab sifatida, XX asr 90 yillarida avj olgan diniy tarqoqlik va turli
qarashdagi diniy oqimlarning ta'siri avj olishi deb aytish mumkin.
Shu maqsadlarni oʻzida ifoda etgan huquqiy asoslar sifatida OʻzR Konstitutsiyasining 61-
moddasida: “Diniy tashkilotlar va birlashmalar davlatdan ajratilgan hamda qonun oldida
tengdirlar. Davlat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi” deb belgilangan. Shu bilan
birga, Konstitutsiyaning 18, 31, 48 va 57 moddalarida ham davlat va din munosabatlarida
Oʻzbekiston siyosatining mazmunini ochib beradigan normalar aks etgan.
Dinning davlat ishlaridan ajratilganligi tamoyili davlat tomonidan diniy tashkilotlarning
ichki faoliyatiga aralashmaslikni anglatadi. Biroq bu diniy tashkilotlarning faoliyatiga qonunning
daxli yoʻq degani emas. Diniy tashkilotlarning a'zolari ayni paytda oʻz davlatining fuqarolari ham
hisoblanadi va ular Konstitusiyamizning 48-moddasiga koʻra: “… Konstitusiya va qonunlarga
rioya etishga, boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga
majburdirlar”. Mazkur moddada belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida 1992 yilda
Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Din ishlari boʻyicha qoʻmita tashkil etilgan. Tashkilot har bir
shaxsning vijdon va diniy e'tiqod erkinligi huquqi, fuqarolarning dinga boʻlgan munosabatidan
qat'iy nazar tengligini ta'minlash, shuningdek, diniy tashkilotlar faoliyati bilan bogʻliq
munosabatlarni tartibga solish sohasidagi vazifalarni hal etish vakolati berilgan davlat boshqaruvi
organi hisoblanadi.
Sohani tartibga soluvchi asosiy Qonun vazifasini “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
toʻgʻrisida”gi qonun hisoblanib, u bugungi kunga qadar 3 bora qabul qilingan. Buning asosiy
sabablaridan biri sifatida, unda ma'lum moddalar davlat-din oʻrtasidagi munosabatlarni toʻla ifoda
etmaganligidadir. Xususan, 1998-yil 1-mayda qabul qilingan Qonun 23 moddadan iborat boʻlgan
boʻlsa, 2021-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi qonun loyihasidagi moddalar soni 35 tani tashkil
etadi.
Soʻnggi qabul qilingan Qonun bevosita Global jalb etish instituti prezidenti J.Chen
(AQSh), BMT Inson huquqlari boʻyicha kengashining Din va e'tiqod erkinligi boʻyicha maxsus
ma'ruzachisi Ahmad Shahid va boshqa bir qancha ekspertlar tavsiyalari asosida qayta ishlab
chiqilgan. Buning natijasi sifatida Oʻzbekiston AQShning “Maxsus kuzatuv ostidagi davlatlar
roʻyxatidan chiqarilishi boʻldi”.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1256
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Oʻzbekistonda davlat va din munosabatlari xorij tajribasini
inobatga olgan holda oʻrnatilgan. Bundan tashqari, davlat diniy tashkilotlar faoliyatini
muvofiqlashtirib, turli dinlar va konfessiyalar oʻrtasida vositachi rolini oʻynaydi va ularning
bagʻrikenglik tamoyillariga rioya etishlarini nazorat qilib boradi. Bu borada davlatning roli
naqadar muhimligi bugunimiz aytib turibdi.
REFERENCES
1.
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. Т.: “Ўзбекистон”-2021. 464 Б.
2.
Бағрикенгик тамойиллари Декларацияси. // ЮНЕСКО Халқаро меъёрий ҳужжатлари.
Т.: Адолат, 2004.
3.
Синягина В. Будет уважать друг друга не только в Международнқм день
толерантности. // Новый век. №48. 24 ноября 2005 г.
4.
Очилдиев, А. Бағрикенглик – барқарорлик ва тараққиёт омили. – Тошкент: “Тошкент
ислом университети” нашриёт матбаа бирлашмаси, 2007. – 132 б.
5.
Глебкин, В.В. На пути к толерантному сознанию. – М.: Смысл, 2000. – С. 255.
6.
Мчедлова, М.П. Толерантность. – М.: Республика, 2004. – 416 с.
7.
Ҳасанбоев, Ў. Ўзбекистонда давлат ва дин муносабатлари: диний ташкилотлар,
оқимлар, мафкуравий курашнинг долзарб йўналишлари / Ў.Ҳасанбоев; масъул
муҳаррирлар К.Камилов, А.Мансуров. – Тошкент: Тошкент ислом университети,
2014. - 552 б.
