583
OLIY TA’LIMDA GENDER TENGLIGI TUSHUNCHASI
Xaydarova Sayyora Chinaliyevna
Guliston davlat universiteti
Pedagogika fakulteti o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10611510
Anontatsiya.
Mazkur maqolada gender tushunchasing fanga kirib kelishi, gender tenglik,
Oʻzbekiston Respublikasida ijtimoiy hayotda gender masalalari, dunyo miqyosida gender tenglik
munosabatlarining siyosiy-ijtimoiy holati tahlil qilingan. Shuningdek, oliy ta’lim tizimiga gender
yondashuvni tatbiq etishning o‘ziga xos jihatlari, oliy ta’lim olishida xotin-qizlar va erkaklar
uchun teng huquq hamda imkoniyatlar yaratilishi masalalari ilmiy nuqtai nazardan talqin etilgan.
Kalit so‘zlar:
gender tenglik, gender yondashuv, huquq, imkoniyat, kafolat, xotin-qizlar,
erkaklar, oliy ta’lim,talaba, tarbiya, maslahat kengashi, samarali mexanizm.
THE CONCEPT OF GENDER EQUALITY IN HIGHER EDUCATION
Abstract.
This article analyzes the introduction of the concept of gender into science,
gender equality, gender issues in social life in the Republic of Uzbekistan, and the political and
social situation of gender equality relations worldwide. Also, the specific aspects of the
implementation of the gender approach to the higher education system, the creation of equal rights
and opportunities for women and men in higher education are interpreted from a scientific point
of view.
Key words:
gender equality, gender approach, right, opportunity, guarantee, women, men,
higher education, student, education, advisory council, effective mechanism.
КОНЦЕПЦИЯ ГЕНДЕРНОГО РАВЕНСТВА В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ
Аннотация.
В данной статье анализируется внедрение понятия гендера в науку,
гендерное равенство, гендерные проблемы в общественной жизни в Республике
Узбекистан, а также политическая и социальная ситуация отношений гендерного
равенства во всем мире. Также с научной точки зрения интерпретируются конкретные
аспекты реализации гендерного подхода в системе высшего образования, создания равных
прав и возможностей для женщин и мужчин в сфере высшего образования.
Ключевые слова:
гендерное равенство, гендерный подход, право, возможность,
гарантия, женщины, мужчины, высшее образование, студент, образование,
консультативный совет, эффективный механизм.
584
Oʻzbekiston gender tengligi koʻrsatkichi roʻyxatida 2019-yildan boshlab qatnashishni
boshladi. 2019-yil holati boʻyicha Oʻzbekistonning gender tengligi koʻrsatkichi roʻyxatdagi 189
mamlakat ichida 62-oʻrinni egalladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik
jamgʻarmasi (UNFPA) ekspertlarining fikriga koʻra, Oʻzbekistondagi har 100 000 dan 29 ayol
gender tengsizlik tufayli vafot etishi va 15-19 yoshdagi har ming oʻspirin qiz uchun tugʻish
koʻrsatkichi 23,8 ni tashkil qiladi. Gender tengligi koʻrsatkichi roʻyxati boʻyicha 62-oʻrinda
Oʻzbekiston bilan bir qatorda Kosta-Rika va Urugvay ham 0,288 koʻrsatkichi bilan qayd etilgan.
Oʻrta Osiyo davlatlari oʻrtasida Qozogʻiston 44-chi, Qirgʻiziston 82-chi, Tojikiston 70-chi
oʻrinlarni egallashgan, Turkmanistonda esa bu roʻyxatda hech qanday maʼlumot koʻrsatilmagan
Oʻzbekistonda 2019-yil 2-sentabrda 562-sonli Oʻzbekiston Respublikasi „Xotin-qizlar va
erkaklar uchun teng huquq hamda imkoniyatlar kafolatlari toʻgʻrisida“gi Qonuni qabul
qilingan. Oʻzbekistonda Gender tenglik boʻyicha Komissiya 2019-yildan boshlab ish yuritib
keladi. Oliy Majlis Senati Raisi Tanzila Narbaeva Oʻzbekiston Respublikasi Gender tenglikni
taʼminlash masalalari boʻyicha komissiyasining raisi hisoblanadi.
Barcha madaniy-ijtimoiy hodisalar kabi gender ham vaqt bilan bog‘liq holda jarayonli
o‘zgaruvchan xarakterga ega. Gumanitar fanlar uchun gender umumiy ilmiy kategoriya sifatida
xizmat qiladi. Shuning uchun ham gender yondashuv prinsiplari barcha gumanitar sohalar kabi
pedagogikada ham birday qo‘llaniladi. Biroq gender prinsiplari pedagogikaning o‘ziga xos
jihatlari va metodlari bilan bog‘liq holda amal qiladi. Shuning uchun ham erkak va ayollar
orasidagi o‘zaro o‘xshashliklar va farqli jihatlar gender tadqiqotlarning asosiy predmeti
hisoblanadi. Bu tasavvurlar maskulinlik va feministik nazariyada o‘z ifodasini topgan.
Tadqiqotchilar ushbu dalillarni ijtimoiy ong maxsuli sifatida baholaydilar. Shu nuqtai nazardan
yondashganda gender tadqiqotlar muayyan tasavvurlar hamda shaxslararo munosabatlarni
o‘rganadi. Muayyan shaklga mansublik hamda shaxsiy ekspressiv modelga xos stereotiplar,
shaxsning xulq-atvori va bahosi, muayyan jinsga mansublikni ifodalovchi konstruksiyalar
shaxsning genderga oid qarashlarini boyitish nuqtai nazaridan ahamiyatlidir. Muayyan jamiyatga
mansub bo‘lgan gender tiplar haqidagi tasavvurlar aniq tarixiy davr uchun xosdir. Gender
stereotiplar shaxsning yoshligidan boshlab, ijtimoiylashish jarayonida shakllanadi. Bunda
jamiyatda qaror topgan madaniy xulq-atvor me’yorlari, shaxslararo madaniy munosabatlar, urf-
odatlar va muhit alohida ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiylashish mahsuli sifatida alohida ijtimoiy rollarni
o‘zlashtirish ko‘nikmalari namoyon bo‘ladi. Turli bosqichlarda ijtimoiylashish omili sifatida
kiyimlar, so‘z vositasida amalga oshirilgan murojaatlar, otaonalarning talablari, o‘yinchoqlar, xalq
585
og‘zaki ijodi va yozma badiiy adabiyot namunalari, radio, televideniya, kino, maktab ta’limi,
tengdoshlari va sinfdoshlarining fikrlari, ijtimoiy tarmoqlardagi axborotlarni ko‘rsatish mumkin.
Xovsted [4]ning ta’kidlashicha, gender rollardagi farqlar turli madaniyatlarda gender
rollarning farqlanishi orqali namoyon bo‘lib, ular muayyan madaniyatdagi maskulistik va
feministik darajalar orqali ifodalanadi. Maskulistik madaniyatdagi shaxslar yutuqlarga
erishishning yuqori motivasiyasiga ega bo‘ladilar. Ular hayot mazmunini ko‘plab ishlarni bajarish,
doim band bo‘lishda ko‘radilar. Feministik madaniyatga mansub shaxslar esa, oilaviy hayot bilan
ko‘proq band bo‘lib, o‘zlari bajaradigan rollarda tenglikka erishishni istaydilar. Buni Daniya,
Finlyandiya, Norvegiya, Shvesiya kabi davlatlarning fuqarolari misolida ko‘rish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida gender yondashuv asosida uzluksiz ta’lim muassasalarida
o‘qitish sifatini oshirish, xotin-qizlarning ijtimoiy faolligini rivojlantirish, kasbiy ta’limda gender
masalalari kabi yo‘nalishlarda tadqiqotlar (O.Musurmonova, N.Egamberdieva, R.Samarov,
U.Temirova va boshqalar) amalga oshirilgan. Mazkur tadqiqotlarda xotin-qizlarning ijtimoiy
faolligini oshirish masalalari geder yondashuv orqali tahlil etilgan, pedagogik ta’limda gender
yondashuv masalalari o‘rganilgan. Olimlarning fikricha, o‘qituvchilarni tayyorlashda gender
jihatlarni ishlab chiqish jarayoni va amalga oshirish tamoyillari ularni pirovard natijaga olib
keluvchi asosiy bosqich hisoblanadi.
Ta’lim olish orqali jamiyatda madaniy, siyosiy, etnik, diniy va gender xilma-xilliklarga
bag‘rikenglik g‘oyalari shakllanadi. Ko‘pincha ta’limdagi gender tengligi to‘g‘risidagi bahslar
gender prioritetni muhokama qilish bilan cheklanib qolinadi: masalan, agar yigit va qizlarga oliy
ma’lumot olishi uchun o‘qishga kirish imkoni berilgan bo‘lsa, demak ta’limdagi gender tenglik
ta’minlandi deb hisoblanadi. Biroq, ta’limda gender tengligini ta’minlash – bu gender prioritetni
ta’minlashdan ham kengroq bo‘lgan konsepsiyadir.
Ta’limdagi gender tengligini tahlil qilishda turli xil o‘lchovlarni ajratib olish mumkin.
YUNESKO gender tengligiga erishish bo‘yicha quyidagi Doiraviy dasturni qo‘llashni tavsiya
qiladi (Gender Equality Framework):
• ta’lim olishda tenglik deganda yigit va qizlarga rasmiy va norasmiy ta’limga kirish uchun
teng imkoniyatlar yaratish tushuniladi;
• o‘quv jarayonidagi tenglik yigit va qizlar o‘quv jarayonida adolatli baho va e’tibor olishi,
ya’ni ular o‘g‘il va qiz bolalarni o‘qitishning turli xil usullari bilan bog‘liq bo‘lgan maqbul
kelishmovchiliklarni inobatga olib tuzilgan bir xil o‘quv dasturlari orqali shug‘ullanishini nazarda
tutadi;
586
• ta’lim natijalaridagi tenglik yigit va qizlarning ta’lim natijalaridagi baholari ularning
individual iste’dodi va say-harakatlariga asoslanadi deganidir. Muvaffaqiyatga erishishning
adolatli imkoniyatlarini ta’minlash uchun ta’lim muddati, akademik malaka va diplomlari jinsiy
mansublikka qarab farqlanishi mumkin emas;
• tashqi natijalardagi tenglik bu ayol va erkakning maqomi ularning tovar va resurslarni
qo‘lga kiritishda, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va siyosiy faoliyatda ishtirok etish va foyda olishda
o‘z hissasini qo‘shishdagi qobiliyati tengligidir.
Hozirgi kunda xalqaro tajribada oliy ta’lim tizimida genderga oid ta’lim berishning ikki xil
yondoshuvi qo‘llanilmoqda: “Gender tizimi” tushunchasi turli tarkibiy qismlardan tashkil topgan
bo‘lib, turli mualliflar tomonidan har xil izohlanadi. Gender tizimi jinslararo munosabatlar
birligidir. Gender tizimi ommaviy va norasmiy sohalarning gender o‘lchovini taqozo etgani,
gender ierarxiyasi boshqa ijtimoiy ierarxiyalar tizimlari bilan solishtirish tufayli bu turdagi tahlilda
gender texnologiyalarini amalga oshiruvchi ijtimoiy institutlar rolini o‘rganishga katta e’tibor
qaratilmoqda. Gender munosabatlarining hukmronlik ma’nolari ko‘p jihatdan ana shunday
yondashuv rivojlanishi jarayonida namoyon bo‘ldi.
Zamonaviy sharoitda oliy ta’lim tizimida talaba-qizlarning jamiyatdagi siyosiy-ijtimoiy
ishtiroki dinamikasi, ilmiy salohiyatni egallashdagi faoliyati, mehnat bozorida bandlik darajasi,
nikoh munosabatlarida qadriyatli yondashuvlar haqidagi faoliyati tarixiy davrlar nazariyalari
bo‘yicha tavsiflanadi. Gender yondashuv va shaxsga qadriyatli yondashuv asosida talaba
qizlarning ijtimoiy faolligini rivojlantirish bugungi kunda ta’lim sohasi hamda yoshlar ma’naviy
saviyasini oshirishga xizmat qiladi.
Shunday ekan, ta’limda gender tenglikni amalga oshirish harakati o‘qituvchidan boshlanib,
uning kasbga tayyorlash bosqichidan, to uzluksiz malaka oshirish bosqichigacha, butun faoliyatini
qamrab olishi kerak. Shu bois, oliy ta’lim muassasalarida talabalarning kasbiy bilim va
ko‘nikmalardan tashqari, ularga muhim hayotiy ko‘nikmalarni, shu jumladan tahliliy va tanqidiy
fikrlash qobiliyatlarini, muammolarni hal qilish, moslashuvchanlik, shaxslararo muloqot
ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek mustaqil va hamkorlikda ishlashga o‘rgatish gender
kompetentlikni shakllantirish juda muhim hisoblanadi. Buning uchun oliy ta’lim tizimiga gender
yondashuvni tatbiq etish va uni boshqarishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish talab
etiladi.
587
REFERENCES
1.
O‘zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq hamda
imkoniyatlar kafolatlari to‘g‘risida”gi qonuni. – 2019 yil 2 sentyabrю
4494849 Xotin-qizlar teng huquq kafolatlari toʻgʻrisidagi OʻRQ-562 02.09.2019
2.
O.Jamoldinova, M.Mirsolieva, K.Risqulova. Pedagogik ta’limda gender yondashuvi
masalalari// Maktabgacha ta’limda davlat va nodavlat sektorni rivojlantirish: yangi shakllari
va ta’lim mazmuni mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari to‘plami. –
Toshkent, 2020. –B.( 99-10-bet, 189 b)
3.
Narbaeva T. O‘zbekistonda xotin-qizlarini ijtimoiy himoya qilishning innovatsion modeli.
Monografiya- T., 2020.
4.
4. Egamberdieva T.A., Siddiqov I.B. O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tizimida xotin-qizlar
ishtirokining zamonaviy omillari.O‘quv uslubiy qo‘llanma- F:, 2021
5.
Gender tenglik boʻyicha butunjahon statistikasi.
6.
Gender tengligi koʻrsatkichi roʻyxati (PDF).
