ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
641
MARKAZIY OSIYO SAK ARXEOLOGIK MADANIYATINING KELIB CHIQISH
MUAMMOLARI
Bobohusenov Akmal Ashurovich
Osiyo xalqaro universiteti tarix fani o’qituvchisi
Ganiyev Hasan Nuryog’diyevich
Osiyo xalqaro universiteti tarix yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10667306
Annotatsiya.
Qadimgi sak qabilalari yashagan hududlar va etnik kelib chiqishi, tarqalish
hududlari haqida maqolada ma’lumot olish mumkin. Sak qabilalarning mashg’ulotlari ijtimoiy
hayoti va uning keying davrlarda ta’siri haqida ma’lumot beradi.
Kalit so’zlar:
skif va savromat, dashtlari koʻchmanchilari, mahalliylashuvi, sanʼati
Tasmolin madaniyati, Sakatigraxauda, qabilalar ittifoqi, Etnogenez, kaliyorgan.
ORIGIN PROBLEMS OF SAK ARCHAEOLOGICAL CULTURE OF CENTRAL ASIA
Abstract.
In the article, you can get information about the areas where the ancient Sak
tribes lived, their ethnic origin, and distribution areas. The activities of the Sak tribes provide
information about their social life and its influence in later times.
Key words:
Scythian and Sauromat, steppe nomads, localization, art, Tasmoline culture,
Sakatigrahauda, union of tribes, Ethnogenesis, Kaliyurgan.
ПРОБЛЕМЫ ПРОИСХОЖДЕНИЯ САКСКОЙ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ
КУЛЬТУРЫ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ
Аннотация.
В статье можно получить информацию о местах проживания
древних сакских племен, их этническом происхождении и ареалах распространения.
Деятельность сакских племен дает сведения об их общественной жизни и ее влиянии в
более позднее время
.
Ключевые слова:
Скифы и савроматы, кочевники степей, локализация, искусство
Тасмолинской культуры, Сакатиграхауда, союз племен, Этногенез, Калиюрган.
Qadimgi madaniyatlarning kelib chiqishi xalqlar etnogenezidagi eng murakkab
muammolardan biridir. Ushbu muammoni bilishda artefaktlar va tadqiqotlarning etishmasligi
tabiiy-iqlim sharoitlarining etarli darajada tarixiy talqin qilinmaganligi bilan bog'liq. Garchi koʻp
oʻn yillar davomida (XX asrning 30-yillaridan boshlab) Qozogʻiston va Markaziy
Osiyohududida ekspeditsion tadqiqotlar olib borilib, sak qabilalarining tarixini, kelib chiqishi
bilan bogʻliq muammolarni oʻrganishga katta hissa qoʻshgan boʻlsa-da. saklar madaniyati,
xronologiyasi, mahalliylashuvi, sanʼati hali ham dolzarbligicha qolmoqda.
Miloddan avvalgi VII-asrnning ikkinchi yarmidan boshlab O’zbekiston, Qozogʻiston va
Qirgʻiziston hududida saklar konfederatsiyasi tarkibiga kirgan qabilalar yetakchi rol oʻynay
boshladi. Ularning katta hududga ko'chirilishi yangi o'ziga xos madaniyatning paydo bo'lishiga
olib keldi. Uchta yirik iqtisodiy va madaniy zonalar: Sirdaryo havzasi va unga tutash Janubiy
Qozogʻiston, Yettisuv, Markaziy Qozogʻiston viloyatlari tashkil topdi. Sak qabilalarining
madaniyati skif va savromat madaniyati bilan koʻp umumiyliklarga ega. Bu qabilalarning bilim
darajasi bir xil emas. Sharqiy Yevropa uchun ilk temir davri madaniyatlarini birinchi
davrlashtirish Shimoliy Qora dengiz mintaqasidagi skif yodgorliklari asosida ishlab chiqilgan.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
642
Kelajakda sharqiy ko'chmanchilarning arxeologik madaniyati allaqachon skif yodgorliklari bilan
bog'liq edi.
Saklarning kelib chiqishiga oid dastlabki asarlar yozma manbalar asosida vujudga kelgan
va saklarning oʻtroqlashuvi va siyosiy tarixi masalalariga bagʻishlangan. Arxeologik
materiallarning to'planishi bilan ma'lum bo'ldiki, saklar madaniyatining genezisi masalasi
tarqalish mintaqalaridagi geografik va iqlim sharoitlari bilan chambarchas bog'liq holda ko'rib
chiqilishi kerak.
Miloddan avvalgi VI asrning ikkinchi yarmida (540—530— 522 yillar davomida) O‘rta
Osiyo viloyatlari Axmoniylar-hukmronligi ostiga tushib qoladi. Ular O‘rta Osiyoda ikki yuz
yilcha hukmronlik qilganlar. Erondagi qadimgi Persepol shahridan baqtriyaliklar, xorazmliklar,
sug‘dlar va saklarning o‘yib ishlangan rasmlari topilgan (Doro I va Kserks podsholar saroy
devordaridagi bo‘rtma rasmlarda turli xalqlarning xiroj keltirishi manzarasi tasvirlangan). Bu
rasmlar O‘rta Osiyoda yashagan xalqlarning o‘ziga xos qurollari, kiyim-boshlari va qiyofasini
ko‘rsatib turadi.
Etnogenezni o'rganishda kelib chiqish va tarixiy-madaniy rivojlanishning ikkita
tushunchasi qo'llaniladi. Bular avtoxton va migratsiya. XX asr 70-yillarga qadar ushbu
muammoning asosiy rivojlanishi Markaziy Osiyo va Qozogʻistonda sak qadimiylarining kelib
chiqishi haqidagi avtoxton tushunchasiga tayangan. Muammoni har tomonlama o'rganishning
boshlanishi 30-yillarning oxirlarida qo'yilgan va A.N. Bernshtam, S.I. Rudenko, S.A. Tepluxova,
A.I. Terenojkina, M.P. Gryaznova, S.P. Tolstova, S.S. Chernikova va boshqalar nomlari bilan
bog'liq.
1
Shu bilan birga, Orolboʻyi hududi, shuningdek, Yettisuv hududi saklar dunyosidagi
yagona hudud boʻlib, u yerda moddiy madaniyatda bronza davrining arxaik xususiyatlari eng
barqaror saqlanib qolgan (dafn marosimi, qabr asboblari joylashuvi). , tor bo'yinli idishlarni,
bronza asboblar va qurollarning turlarini hosil qiladi). Balki bu mintaqaning yot ta'sirlardan
nisbiy izolyatsiya qilinganligi bilan bog'liqdir.
2
1963 yilda Yettisuvning qadimgi aholisining moddiy madaniyatini oʻrganishga
bagʻishlangan umumlashtiruvchi asar nashr etildi. Unda katta hajmdagi materiallar
tizimlashtirildi, madaniyat tarixini davrlashtirishga oydinlik kiritildi, iqtisodiyot, ijtimoiy tuzum
masalalari oʻrganildi, shuningdek. bu xalqlarning kelib chiqishi. Arxeologik material asosida
muallif K.A. Akishev, sak madaniyatining kelib chiqishi haqida savollar tug'diradi, uning paydo
bo'lishi, uning fikricha, Andronovo davriga to'g'ri keladi va Andronovo madaniyatining markaziy
va sharqiy markazlaridan shimoliy qabilalar harakatining ikki bosqichi bilan bog'liq. Janubi va
janubi-sharqida (Janubiy Qozogʻiston, O’zbekiston, Shimoliy Qirgʻiziston) bronza davrining
oxirida Andronovchilarning janubga koʻchishining sabablaridan biri chorva mollarini boqish
uchun zarur boʻlgan yangi yerlarni oʻzlashtirish edi. Bu davrda Andronov jamoasi aholisining
xoʻjalik tarkibida oʻzgarishlar roʻy berdi. Chorvachilikdan yaylov va koʻchmanchi
chorvachilikka oʻtish va yangi moddiy madaniyatining vujudga kelishi Andronovo madaniyati
Кызласов Л.Р.
Уюкский курган Аржан и вопросы происхождения сакской культуры // СА-2. 1977. С.
71-77.
2
Кызласов Л.Р.
Уюкский курган Аржан и вопросы происхождения сакской культуры // СА-2. 1977. С.
71-77.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
643
negizida Karasuk, Mayemir va Tagar, keyinchalik Paziriq, Dandibay-Begazin, Zamarev
madaniyatlari vujudga kelgan. Bu madaniyatlarning yaqinligi, predmetlarning oʻxshash
shakllarining tarqalishi, yaqin yoki bir xil odat va marosimlarning mavjudligini, amaliy sanʼatda
esa bir uslub – “hayvon” ekanligini tushuntiradi
3
.
Tasmolin madaniyati tadqiqotchisi M.K. Qodirboyev saklar madaniyatining kelib
chiqishi haqida gapirar ekan, unda skiflar davridagi cho’l madaniyatlarining sharqiy o’chog’iga
xos xususiyatlar mavjudligini, ularning kelib chiqishi Andronovo asosiga asoslanganligini
ta’kidladi.
Quyi Sirdaryoning sak tipidagi qabriston materiallarini hisobga olib, O.A. Vishnevskaya
va M.A. Itina dafn inshootlari va marosimlarni tahlil qilar ekan, Orol saklari va bronza davri
aholisi davomiylik xususiyatlarini qayd etgan. Lekin, shu bilan birga, Orol saklari saklar
dunyosining g'arbiy chegarasining aholisi bo'lib, boshqa sak qabilalaridan ajralib turardi. Bu
O'rta Osiyo qishloq xo'jaligi vohalari aholisi bilan doimiy aloqalar natijasi bo'lib, masalan,
Shimoliy Tagisken maqbaralarining eng qadimgi namunadagi to'rtburchak xom g'ishtdan
qurilgan xususiyatlarida va elementlarning mavjudligida ifodalangan. qabr buyumlarida
Markaziy va Yaqin Osiyodan kelib chiqqan.
REFERENCES
1.
Акишев К.А., Акишев А.К.
Проблема хронологии раннего этапа сакской культуры //
Археологические памятники Казахстана. А.: Наука, 1978.
2.
Бернштам А.Н.
Некоторые итоги археологических работ в Семиречье //КСИИМК.
Вып. 13. 1946.
3.
Грязнов М.П.
Царский курган раннескифского времени. Л.: Наука, 1980.
4.
Кызласов Л.Р.
Уюкский курган Аржан и вопросы происхождения сакской
культуры // СА-2. 1977. С. 71-77.
5.
Akmal, B., & Ismat, N. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING JOYLASHUVI VA MODDIY MADANIYATI.
Innovations
in Technology and Science Education
,
2
(8), 73-80.
6.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
7.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE
TOMBS OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International
Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(11),
24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
8.
Ashurovich, B. A. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48-53.
3
Бернштам А.Н.
Некоторые итоги археологических работ в Семиречье //КСИИМК. Вып.
13. 1946. С. 112;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
644
9.
Akmal, B. (2023). ANTIK VA ILK O ‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-
QO‘RG‘ONLARI
MODDIY
MADANIYATI.
ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
35
(3), 65-70.
10.
Bobohusenov,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 298-302.
11.
Akmal, B. (2023). QADIMGI BAQTRIYA MADANIYATI VA YODGORLIKLARI
TIPOLOGIYASI.
TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(7),
100-102.
12.
Akmal, B. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING DAVRIY
TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
29
(1),
142-146.
13.
Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY GANCH VA LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 303-308.
14.
Akmal B. (2024). THE GREAT WALL OF THE EARLY MIDDLE AGES -
KANPIRAK WALL. Modern Science and Research, 3(1), 694–698. Retrieved from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28381
15.
Bobojonova, D. (2023). MAHMUD KASHGARI'S WORK" DEVONU LUG'OTIT
TURK" IS AN IMPORTANT SCIENTIFIC HERITAGE.
Modern Science and
Research
,
2
(12), 742-748.
16.
Bobojonova Dilnoza Okhunjonovna. (2023). Mahmud Kashgari’s Work "Devonu
Lug’otit Turk" is an Important Scientific Heritage.
American Journal of Language,
Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769)
,
1
(10), 538–543. Retrieved from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2169
17.
Oxunjonovna, B. D. (2023). MAHMUD QOSHG'ARIYNING “DEVONU LUGOTIT
TURK” DAGI SHAKLINI HAM, MAZMUNINI HAM SAQLAGAN IDIOMALAR
TAHLILI.
18.
Okhunjonovna, B. D. (2023). Mahmud Kashgari's Work" Devonu Lug'otit Turk" is an
Important Scientific Heritage.
American Journal of Language, Literacy and Learning in
STEM Education (2993-2769)
,
1
(10), 538-543.
19.
Muxamedovna, G. M. (2023). KREATIV YONDASHUV ASOSIDA DIDAKTIK
MATERIALLAR YARATISH MEXANIZMLARI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
21
(3), 12-14.
20.
Gadayeva, M. (2023). THE UNIQUE SIGNIFICANCE OF MASTERING SOCIAL
SCIENCES DURING THE DEVELOPMENT OF THE NEW UZBEKISTAN.
Modern
Science
and
Research
,
2
(10),
459–464.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25292
21.
Gadayeva, M. (2023). THE UNIQUE SIGNIFICANCE OF MASTERING SOCIAL
SCIENCES DURING THE DEVELOPMENT OF THE NEW UZBEKISTAN.
Modern
Science
and
Research
,
2
(10),
459–464.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/25292
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
645
22.
Gadayeva
Mohigul
Muxamedovna.
(2023).
HISTORY
OF
PATRIOTIC
WOMEN.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 69–75.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-12
23.
Bafoeva, R. (2023). The concept of family in English, Russian and Uzbek
proverbs.
American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769)
,
1
(10),
651–654.
Retrieved
from
https://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2279
24.
Toshpo’latova, S. (2023). MS ANDREYEV-SCIENTIFIC CAREER.
Modern Science
and Research
,
2
(12), 801-807.
25.
Toshpolatova Shakhnoza Shuhratovna. (2023). ETHNOLOGICAL ANALYSIS OF
NATIONAL COSTUMES AND RITUALS OF TAJIKS IN THE WORKS OF M. S.
ANDREYEV.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 42–47.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue12-08
26.
Shakhnoza Shuhratovna, T. (2023). M. S. ANDREYEV’S WAY OF LIFE.
American
Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education (2993-2769)
,
1
(10),
655–659. Retrieved from http://grnjournal.us/index.php/STEM/article/view/2280
