ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
646
SHAYBONIYLAR DAVRIDA BUXORO XONLIGIDA HARBIY ISLOHOTLARNING
DAVLAT HAYOTIDA TUTGAN O’RNI
Muyiddinov Bekali
Buxoro viloyati Osiyo xalqaro universiteti Tarix fani o’qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10668887
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Buxoro xonligida hukmronlik qilgan dastlabki sulola
Shayboniylar hukmronligi davrida harbiy jihatdan olib borgan islohotlariga kengroq va tahliliy
jihatdan to’xtalib o’tiladi.
Tayanch so’zlar:
Shayboniylar, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdullaxon II, qo’shin,
xon, jangovor qism, barong’or (o’ng qanot), javong’or (so’l), zambarak, bargoh, shahar, jevachi.
THE ROLE OF MILITARY REFORMS IN THE BUKHARA KHANATE IN THE LIFE
OF THE STATE UNDER THE SHAYBANIDS
Abstract.
this article touches more broadly and analytically on the reforms that the early
dynasty, which ruled in the Bukharan Khanate, carried out militarily during the reign of the
Shaybanids.
Key words:
Shaybani, Zahiriddin Muhammad Babur, Abdullahan II, Army, Khan, War-
Part, barong’or (right wing), javong’or (left), zambarak, bargoh, city, jevachi.
РОЛЬ ВОЕННОЙ РЕФОРМЫ В БУХАРСКОМ ХАНСТВЕ ПРИ ШЕЙБАНИДАХ В
ЖИЗНИ ГОСУДАРСТВА
Аннотация.
В этой статье Более подробно и аналитически будут рассмотрены
реформы, которые Первая династия, правившая в Бухарском ханстве, провела в военном
отношении во время правления Шейбанидов.
Ключевые слова:
Шейбаниды, Захириддин Мухаммад Бабур, абдуллахан II, армия,
Хан, боевая часть, баронгор (правый фланг), джавангор (левый), пушка, баргох, город,
джевачи.
Shayboniylar davrida Buxoro xonligida harbiy islohotlarning davlat hayotida tutgan
o’rni
Shayboniylar davlatida qo’shin to’plash, qo’shin ta’minoti, uning tarkibi, qo’shinni jangga
tayyorlash, qurol-aslahalar, harbiy va qorovullik xizmatini o’tash, harbiy harakatlami olib borish
asosan Chingizxon va Amir Temur qo’shinlarining harbiy tuzilmasi va tizimiga asoslangan.
Qo’shinda himoya vositasi sifatida qalqon (sipar), hamda temir simdan mayda qilib to’qilib, usti
ipak va baxmal mato bilan yopilgan sovut (jovshan) yoki jiba (jeva) - temir yoki po’latdan
ishlangan maxsus kiyim kabilardan foydalanilgan
1
.
Abdullaxon II davrida Usmoniylar davlati va Rossiyadan pilta miltiq va zambaraklar ham
keltirila boshlangan. Qo’shinning asosiy jangovar qismini suvoriylar tashkil etardi. Manbalarda
kamon o’qi o’tmasligi uchun otlar ustiga maxsus yopinchiq - gejm (kejim) yopilganligi haqidagi
ma’lumotlar mavjud.
Hofiz Tanish Buxoriy Abdullaxon qo’shinida Farangistondan olib kelingan pilta miltiqlar,
farangi javshan (sovut) hamda zambaraklar borilgi haqida yozadi. Shuningdek, bu davrda
1
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000, 148-b
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
647
Usmoniylar davlati bilan harbiy sohada ham ma’lum aloqalar o’rnatilgan edi. Masalan, Navro’z
Ahmadxon (Baroqxon) o’z qarorgohiga 300 nafar turk yanicharlarini xizmatga olgan.
Shayboniylar qo’shinining oliy bosh qo’mondoni xonning o’zi hisoblangan
2
. Alohida bo’linmalar
- o’ng qanot, so’l qanot, qalb, qorovul va hirovullarga xonning o’g’illari, qarindoshlari yoki jangda
sinalgan, tajribali va dovyurak nuyonlar (yoki sultonlar) boshliq qilib tayinlangan. Ilgarigi
davrlarda bo’lgani kabi Shayboniylar qo’shini ham o’n minglik (tuman), minglik, yuzlik, o’nlik
bo’linmalarga bo’lingan. Shayboniylar qo’shini asosan qalb (qavl) deb ataluvchi markaziy qism,
barong’or (o’ng qanot) va javong’or (so’l qanot) qismlaridan va hirovul (qo’shinning orqa
qismi)dan tashkil topgan
3
. Manbalarda qo’shinning qanotlariga boshchilik qilgan sarkarda o’g’lon
deb ham eslatiladi. Qo’shin oldida manglay deb ataluvchi harbiy qism yarim doira shaklida saf
tortib borgan. Uning oldida esa tez harakatlanuvchi kichik jangovor qism - ilg’or bo’lgan.
Qo’shin tarkibida tug’chi qism, ya’ni, bayroq ostida zaxirada turuvchi (tug’ni qo’riqlovchi)
20-30 ming kishilik jangovar harbiy bo’linma hamda xabargiri - dushman to’g’risida ma’lumot
keltiruvchi (razvedka) maxsus bo’linmalar ham bor edi.
Harbiy yurish vaqtida qo’shinning oziq-ovqat zaxirasini aholining qo’lida bo’lgan ortiqcha
oziq-ovqatni musodara qilish yo’li bilan to’latib turgan. Bunday tarzda oziq-ovqat to’plash
yurtovul (yurt ovlamoq) deb atalgan. Bunda xon sultonlardan birining boshchiligida yo’l
yoqasidagi qishloqlarga maxsus harbiy qism yuborar va bu qism aholidan oziq-ovqat va
chorvalarni to’plab kelar edi
4
. Harbiy yurishlar paytida xon uchun rasmiy qabul marosimlari
o’tkaziladigan joy - bargoh deb atalgan. Qo’shinni yig’ish va yurishga tayyorlash, ularning
maoshini to’lash hamda boshqa tashkiliy ishlar bilan maxsus amaldor-tavochi shug’ullangan.
Lashkar to’plash ishi jarchi deb ataladigan amaldorlarga ham topshirib turilgan. Qo’shinni qurol-
yarog’ bilan ta’minlashga ma’sul bo’lgan amaldor jevachi boiib, u xonning qurol-aslahalariga ham
javobgar bo’lgan
5
. Xon va qo’shin boshliqlarining alohida topshiriqlarini bajaruvchi shaxslar
yasovul (Abdullaxon II davrida - muboshir) deb atalgan.
Xonning shaxsi va saroyni qo’riqlovchilar qo’rchi, xon bayrogini ko’tarib yuruvchilar
yalovbardor deb nomlangan.
Abdullaxon II davrida qo’shinga zambaraklar joriy etilgan bo’lib, qo’shinda to’pchiboshi
mansabi paydo bo’ladi. Harbiylar ustidan qattiq nazorat o’rnatilgan bo’lib, ular sodir etgan jinoyat
va jazo turlari maxsus harbiy sudyalar – qozi askar hamda muftiy askar tomonidan kо’rib
chiqilgan
6
. Zahiriddin Muhammad Bobur shayboniylarning to’lg’ama – dushman qanotlarini
aylanib o’tib, orqadan hujum qilish deb atalgan jang usulini maqtab yozadi. Ibn Ro’zbehon
shayboniylarning jang oldidan juda tez to’plana olishi, birdamlik va hamjihatlik bilan jang qilishini
o’z asarlarida alohida ta’kidlab o’tadi.
2
Muhammad Solih. Shayboniynoma. - Toshkent: Adabiyot va san’at, 1989, 258-b
3
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. - Toshkent: Yulduzcha, 1990, 274-b
4
Muhammad Haydar Mirzo. Tarixi Rashidiy. - Toshkent: Sharq, 2010, 174-b
5
История Узбекистана (XVI - первая половина XIX в.). Коллектив авторов. Отв. ред. Алимова Д.А. Ташкент:
Фан, 2012, 364-b
6
Zayniddin Vasifiy. Badoye ul-vaqoye. - Toshkent, 1979, 362-b
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
648
REFERENCES
1.
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. - Toshkent: Sharq, 2000
2.
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. - Toshkent: Yulduzcha, 1990
3.
Zayniddin Vasifiy. Badoye ul-vaqoye. - Toshkent, 1979
4.
История Узбекистана (XVI - первая половина XIX в.). Коллектив
авторов. Отв. ред. Алимова Д.А. - Ташкент: Фан, 2012
5.
Muhammad Solih. Shayboniynoma. - Toshkent: Adabiyot va san’at, 1989
6.
Muhammad Haydar Mirzo. Tarixi Rashidiy. - Toshkent: Sharq, 2010.
7.
Akmal, B., & Ismat, N. (2023). BAQTRIYANING BRONZA DAVRI ARXEOLOGIYA
YODGORLIKLARINING JOYLASHUVI VA MODDIY MADANIYATI.
Innovations
in Technology and Science Education
,
2
(8), 73-80.
8.
Bobohusenov Akmal. (2023). BUXORO VOHSINING ANTIK DAVRI SHISHA
BUYUMLARI.
TADQIQOTLAR
,
25
(2),
208–211.
Retrieved
from
http://tadqiqotlar.uz/index.php/new/article/view/307
9.
Bobohusenov Akmal Ashurovich. (2023). THE MATERIAL CULTURE OF THE
TOMBS OF THE ANCIENT AND EARLY MEDIEVAL PERIOD.
International Journal
Of
History
And
Political
Sciences
,
3
(11),
24–29.
https://doi.org/10.37547/ijhps/Volume03Issue11-06
10.
Ashurovich, B. A. (2023). VARAKHSHA MURAL GANCH AND CLAY
PAINTINGS.
International Journal Of History And Political Sciences
,
3
(12), 48-53.
11.
Akmal, B. (2023). ANTIK VA ILK O ‘RTA ASRLAR DAVRI MOZOR-QO ‘RG
‘ONLARI
MODDIY
MADANIYATI.
ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
35
(3), 65-70.
12.
Bobohusenov,
A.
(2023).
BUXORO
VOHASINING
ANTIK
DAVRI
YODGORLIKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 298-302.
13.
Akmal, B. (2023). QADIMGI BAQTRIYA MADANIYATI VA YODGORLIKLARI
TIPOLOGIYASI.
TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI
,
3
(7),
100-102.
14.
Akmal, B. (2023). BUXORO VOHASI QOYATOSH SURATLARINING DAVRIY
TASNIFI.
ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ
,
29
(1),
142-146.
15.
Bobohusenov, A. (2023). QADIMGI VARAXSHA DEVORIY GANCH VA LOY
BEZAKLARI.
SCHOLAR
,
1
(28), 303-308.
16.
Akmal B. (2024). THE GREAT WALL OF THE EARLY MIDDLE AGES - KANPIRAK
WALL.
Modern
Science
and
Research,
3(1),
694–698.
Retrieved
from
https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/28381
