ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1174
TAFAKKUR RIVOJLANISHNING OLIY SHAKLI
Qoraqalpoq davlat universiteti Amaliy psixologiya yoʻnalishi talabasi.
Ramanov Botirbek Parxad oʻgʻli
https://doi.org/10.5281/zenodo.10710803
Annotatsiya.
Bu maqola, tafakkurning insoniy ruhni o’zgartirish va rivojlantirishda
o’ynagan muhim rolini taʼriflashga bag’ishlangan. Tafakkur, insonni o’zining dunyoqarashini,
maqsadlarini va barqarorlikka olib keladigan tashqi jarayonlar haqida o’ylash, tushunish va
bahamjihatlashda katta o’rin egallaydi. Maqolada tafakkurning inson hayotiga olib keladigan
o’rni, uning maqsadlari va uning ruhoniyligini rivojlantirishdagi muhimligi, shuningdek, uning
erk va barqarorlikka erishishga yo’l qo’yishdagi roli taʼriflangan.
Kalit soʻzlar:
Aqliy faoliyat, idrok, sezgi, fikr, qalb, ruh, tasavvur, ongli xatti-harakat,
mustaqil tafakkur, spekulyativ.
THINKING IS THE HIGHEST FORM OF DEVELOPMENT
Abstract.
This article is dedicated to describing the important role that meditation plays
in the transformation and development of the human spirit. Thinking plays a large role in thinking,
understanding and reasoning about external processes that lead to a person’s worldview, goals
and stability. The article describes the role of thinking in human life, its goals and significance in
spiritual development, as well as its role in achieving freedom and stability.
Key words:
Mental activity, perception, intuition, thought, soul, spirit, imagination,
conscious behavior, independent thinking, speculative.
МЫШЛЕНИЕ – ВЫСШАЯ ФОРМА РАЗВИТИЯ.
Аннотация.
Данная статья посвящена описанию той важной роли, которую
медитация играет в трансформации и развитии человеческого духа. Мышление играет
большую роль в обдумывании, понимании и рассуждении о внешних процессах, которые
приводят к мировоззрению, целям и стабильности человека. В статье описывается роль
мышления в жизни человека, его цели и значение в духовном развитии, а также его роль в
достижении свободы и стабильности.
Ключевые слова:
Мыслительная деятельность, восприятие, интуиция, мысль,
душа, дух, воображение, сознательное поведение, самостоятельное мышление,
умозрительное.
Kirish
“Tafakkur- inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish
jarayoni hisoblanadi. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli,
shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok,
tasavvurlarga qaraganda voqelikni toʻla va aniq aks ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir.” Tafakkur,
islomiy konsept bo’lib, islom dini tarixida ahamiyatga ega bo’lgan ma’noga ega. Bu o’zaro
munosabatlar va dunyo mavzulari haqida o’z fikrlarini tushunish, o’rganish va bahamjihatlashning
amaliy jarayonidir.
Tafakkur, qalbni, ruhni va aqlni o’z ichiga olgan, odamning o’zining maqsad va mazmuni
haqida g’oyaviy o’ylar o’rganish va bahamjihatlash jarayonidir. Islomiy ma’rifatda, tafakkur,
odamni o’z maqom va vazifasiga oid g’oyalar bilan ta’minlash va o’zining dunyo qarash va
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1175
maqsadlarini aniqlashda juda muhim ahamiyatga ega. Tafakkur, qalb va ruhni shifobaxshligi, fikr
va tushunchalar sohasida boy bo’lish va o’zining insoniy yaratgich bilan munosabatlari orqali
yoritiladi. Islomda, tafakkur, odamning ruhiyatini yuqori darajada rivojlantirish va dunyo bilan
to’g’ri munosabatlarni saqlashda muhim ahamiyatga ega.Tafakkur, inson hayotida erk va
barqarorlikka erishish uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan amaldir. Bu jarayon, odamni o’zining
dunyoqarash, maqsadlari va barqarorlikka olib keladigan o’ylash va tushunishga yo’l qo’yadi.
Tafakkur, odamni o’zini o’z maqsadlari bilan ta’minlash, dunyo bilan to’g’ri
munosabatlarni saqlash va maqsadlarini tushunishda yordam beradi. Bu esa insonni ilmiy
bilimlarni oshirish, ma’naviy ravishda o’ziga yondashish va insoniy xususiyatlarni rivojlantirishda
katta rol o’ynaydi. Tafakkur, odamni maqsadli, manfaatli va barqaror hayot uchun ilhamlantiradi
va uning muvaffaqiyatiga yo’l qo’yadi. Tafakkur-inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv
fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining oʻzaro munosabatidan iborat. Tafakkur
jarayonida insonda fikr, mulohaza, gʻoya, faraz kabilar vujudga keladi va ular shaxsning ongida
tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong).
Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bogʻliq ravishda namoyon boʻladi. Fikrlash
faoliyati nutq shaklida namoyon boʻladi. Nutq aloqasi jarayonida insonning hissiy mushohada
doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson oʻzining
tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. Tafakkur
aqliy faoliyat, ongli xatti-harakatlar majmui boʻlib, tevarak atrof, ijtimoiy muhit hamda borliqni
bilish asosi, inson faoliyatini oqilona, samarali tashkil qilishning muhim sharti hisoblanadi. Kishi
fikrlash jarayonida oʻzi koʻrgan, idrok qilgan, sezgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning
toʻgʻriligi, aniqligi hamda borliqqa muntini anglaydi.
Tafakkur odam va olam sirlarini oʻrganishda hosil boʻlgan qarash, tushuncha va farazlar
majmui, u orqali inson xulosa hamda mulohazalarning qanchalik toʻgʻri yoki notoʻgʻriligini bilib
oladi. Bu jarayonda u mulohaza yuritib, mazkur jarayon va hodisalar oʻrtasidagi munosabatlarni,
oʻziga xos xususiyatlarni, ularni bir-biri bilan bogʻlab yoki ajratib turgan jihatlari hamda faoliyatini
oʻrganadi. Fikrlovchining ichki dunyosi qanchalik boy boʻlsa, uning fikrlash saviyasi ham, xatti-
harakati ham shunga yarasha boʻladi. Inson fikrining teranligi, tiniqligi, mantiqiyligi, erkinligi,
mustaqilligi, badiiyligi, ijodiyligi tafakkurning sifatlari hisoblanadi.
Inson dunyoni tafakkurning aynan shu shakllari orqali anglaydi, uni oʻziga xos tarzda
tasvirlaydi, xulosalar chiqaradi. Ruhiyati uygʻoq, qalbi behalovat odam biror narsaga mehr
qoʻyadi, oʻzida yaratish, ijod qilish, kashfiyot ochishga ehtiyoj sezadi. Bu ehtiyoj esa uni harakatga
undaydi, maʼnaviy kamolot sari yetaklaydi. Inson tafakkuri turlariga xos xususiyatlarni tekshirish
va tahlil qilish natijasida mustaqil fikrlash inson oldida turgan muammolari, maqsad va vazifalari
belgilangan holda oʻz bilimi, dunyoqarashi va hayotiy tajribalariga tayanib, turli yoʻl va usul,
vositalari yordamida oʻzining intellektual imkoniyatlari darajasida mustaqil ravishda hal qilishdan
iborat boʻlgan aqliy faoliyatdir.
Kishi tafakkuri mustaqilligi belgilaridan biri – tashabbuskorlik boʻlib, u insonning oʻz
oldiga aniq maqsad, yaqqol vazifalar qoʻyish, ularni amalga oshirish yoʻlidagi muammolar
yechimini topish, nihoyasiga yetkazish uchun zarur boʻlgan usul va vositalarni oʻzi belgilashida
namoyon boʻladi. Bu faoliyatning aniqligi, vazifalarni bajarish jarayonida yangi usul va vositalarni
tez topish, saralash hamda qoʻllash natijaning salmogʻida koʻrinadi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1176
Tafakkur mustaqilligining tanqidiyligi esa mustaqil fikrlovchini voqea-hodisalarga
munosabati, uning xususiyatlari, muhim-nomuhim jihatlarini ajrata bilishida seziladi.
Mustaqil tafakkurga ega boʻlmagan kishilar tayyor qarashlar asiriga aylanadi va ularda
tafakkurning oʻsishi oʻzining tabiiy darajasidan orqada qoladi. Tafakkur qaramligi, qulligi jamiyat
rivojiga, millat taraqqiyotiga toʻsiq boʻladi. Tafakkur oʻzgarmasa turmush ham oʻzgarmaydi.
Shuning uchun ham fikrning mustaqilligi uning sermahsulligi, samaradorligini
taʼminlaydi. Qay bir inson tomonidan muayyan vaqt ichida maʼlum soha uchun qimmatli va yangi
fikrlar, gʻoyalar, tavsiyalar yaratilgan, nazariy va amaliy vazifalar hal qilingan boʻlsa, bunday
kishining tafakkuri sermahsul, samarali sanaladi.
Demak, muayyan vaqt oraligʻida mustaqil ravishda bajarilgan ish koʻlami va sifati
(tafakkurining kengligi, chuqurligi, tanqidiyligi asosida) tafakkur mustaqilligining oʻlchovi boʻlib
xizmat qiladi. “Inson uchun xizmat qilmagan tafakkur nihoyatda dahshatlidir.”- Sofokl. Inson
rivojlanishida tafakkurning oʻrni juda katta. Tafakkur, bilim darajasini, va maʼrifatini oshirishga
yordam beradi. Bu, odamga oʻzini oʻziga yondashish, dunyo va ukhroviy maqsadlarini tushunish,
va insoniy xususiyatlarni rivojlantirishda yordam beradi.
Tafakkur, odamni oʻz maqsad va maqsadlariga yoʻnaltiradi, uning dunyoviy va maʼnaviy
faoliyatlari uchun motivatsiya va yaratuvchanlikni kuchaytiradi. Shuningdek, tafakkur, odamni
ilmiy, ruhiy va maʼnaviy ravishda rivojlantiradi, uning dunyoviy qobiliyatlarini oshiradi va hayot
bilan samarali munosabatlarni oʻrganishda yordam beradi.
Bu jarayon, odamni erk va barqarorlikka yetishishda muhim oʻrin egallaydi.
“Tafakkur, insoniy rivojlanish va taraqqiyotning yulduzlari ichidir. Bu, o’zining o’zini
tushunish va hayotning maqsad va mazmunini aniqlash jarayoni sifatida nazarda tutiladi. Tafakkur,
insonlarga motivatsiya va yo’l yo’riq beradi, ularni o’z fikr va idealarini ravshanlash va
rivojlanishda qo’llab-quvvatlaydi. Bu, muammolarni yechish va yaratishda yordam beradigan
asosiy vosita sifatida ko’zga tashlanadi. Psixologlar tafakkurning, o’zini tushunish, o’z fikrlarini
tahlil qilish va o’z maqsadlarini aniqlash jarayonlari ustida ko’plab o’rganishlar olib boradilar.
Yaratuvchilar, ijodiy ishlarini yaratishda tafakkurning muhim rolini tushunishadi va
tafakkur tufayli yaratishning o’ziga xos yo’li haqida o’ylashadi.
Shuningdek, amaliy tafakkur, insonlarga muammolar bilan boshlash, ularni hal qilish va
yangi yechimlarni topishda yordam beradi. Bu, xatosiz, ravshan va toza o’ylashning qandaydir
ko’rsatishidir.”
Tafakkurning o’ziga xos xususiyati-bu to’g’ridan-to’g’ri idrok etib bo’lmaydigan ob’ektlar,
xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olish qobiliyati.
Tafakkurning bu xususiyati analogiya va deduksiya kabi xulosalar orqali amalga oshiriladi.
Fikrlash miyaning faoliyati bilan bog’liq, ammo miyaning abstraktsiyalar bilan ishlash
qobiliyati insonning amaliy hayot shakllarini, til, mantiq va madaniyat me’yorlarini o’zlashtirishi
jarayonida paydo bo’ladi. Fikrlash ma’naviy va amaliy faoliyatning turli shakllarida amalga
oshiriladi, unda odamlarning kognitiv tajribasi umumlashtiriladi va saqlanadi.
Tafakkur, shuningdek, nazariy bilimlarning o’ziga xos adekvat shaklida amalga oshiriladi,
bu avvalgi shakllarga asoslanib, dunyoni spekulyativ va namunaviy ko’rish uchun cheksiz
imkoniyatlarga ega bo’ladi. Tafakkur deyarli barcha mavjud ilmiy fanlar tomonidan o’rganiladi,
shu bilan birga bir qator falsafiy fanlar-mantiq, gnoseologiya, dialektikaning o’rganish ob’ekti
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1177
hisoblanadi. Tafakkur, o’zining o’ylarini, tushunchalarini va bilimini oshirish uchun kuchli vosita
hisoblanadi.
Tafakkur, odamni dunyo mavzulari va maqsadlari haqida o’ylash, tushunish va
bahamjihatlashda yordam beradi. Bu amal, insonning fikrlarini rivojlantiradi, uning ma’naviyatini
oshiradi va hayotda maqsadli va manfaatli ravishda erishishiga yordam beradi. Tafakkur, insonning
ruhoniyligini, bilim darajasini va ma’naviy ravishini oshirishda katta rol o’ynaydi. Bu esa odamni
o’z maqsadlari va maqsadlari bilan to’g’ri munosabatlarni o’rnatish va hayotini yaxshilash uchun
zarur bo’lgan vositani ta’minlaydi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, tafakkur nafsni poklaydigan va axloqni saqlaydigan eng muhim
omillardan biridir. Tafakkur «fikr «ózagidan olingan boʻlib bir narsa haqida chuqur fikr yuritish
ma’nosini anglatadi. Allohning kitobida tafakkur qilishga ón yettida oyatda targʻib qilingan. «Men
sizlarga faqat birgina narsani – Alloh uchun juft-juft, yolg‘iz-yolg‘iz holingizda turib, so‘ngra
tafakkur qilishingizni tavsiya qilurman» (Saba’ surasi, 46-oyat);
«Osmonlar va yerning yaralishida hamda kecha va kunduzning almashinib turishida aql
egalari uchun (bir yaratguvchi va boshqarib turguvchi Zot mavjud ekanligiga) oyat-alomatlar
borligi shubhasizdir. Ular turganda ham, o‘tirganda ham, yotganda ham Allohni eslaydilar hamda
osmonlar va yerning yaralishi haqida tafakkur qilib (deydilar): «Parvardigoro, bu (borliq)ni behuda
yaratganing yo‘q! Sen (behuda biron ish qilish aybidan) poksan!» (Oli Imron surasi, 190-191-
oyatlar).
Nabiyimiz Muhammad Mustafo sollallohu alayhi va sallam: «Bir soatlik tafakkur bir yil
ibodat qilgandan xayrliroqdir»,deb marhamat qilganlar.
REFERENCES
1.
“Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 2004-yil.
2.
Abu Zakariyo Yahyo ibn Sharaf Navaviy “riyozus-solihiyn” (Solihlar gulshani) Toshkent.
“Movarounnahr” 2004. 26-27 s.
3.
Vladimir Vorontsov . “Tafakkur gulshani” (Sharifa Abdurazzoqova tarjimasi) Toshkent
G'afur G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti. 1989. 11-s.
4.
Jubatqan S. QUESTIONS OF SPIRITUAL COMMUNICATION OF RURAL WORKERS
//Specialusis Ugdymas. – 2022. – Т. 2. – №. 43. – С. 2741-2748.
5.
Sagindikov J. N. TAKE RESPONSIBILITY IN STUDENT LIFE //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 1038-1042.
6.
Сагиндикова Н. РАЗРАБОТКА СТРУКТУРНОЙ СТРУКТУРЫ ГЕНДЕРНОЙ
ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЛИЧНОСТИ ПЕДАГОГА //Академические исследования в
современной науке. – 2023. – Т. 2. – №. 24. – С. 169-174.
7.
Сагиндикова Н. Ж. К вопросу об ответственности студентов в учебной деятельности
//Казанский педагогический журнал.
– 2014. – №. 5 (106). – С. 155-162.
8.
Сагиндикова Н. Ж. Психологияда ижтимоий масъулиятнинг ўрганилиши
//Современное образование (Узбекистан). – 2017. – №. 2. – С. 41-46.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1178
9.
Nargiza S. STUDENTS’SELF-CONFIDENCE AND MOTIVATION FEATURES IN THE
EDUCATIONAL ACTIVITY //European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences Vol. – 2016. – Т. 4. – №. 9.
10.
Daribaev A., Sagindikova N. HISTORY OF PSYCHOLOGY //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 1162-1166.
11.
Камилова Р. Т. и др. Характеристика цифровых устройств и их использование в
современных условиях детьми школьного возраста //Гигиена и санитария. – 2023. –
Т. 102. – №. 9. – С. 968-974.
12.
Turemuratova A., Kurbanova R., Saidboyeva B. EDUCATIONAL TRADITIONS IN
SHAPING THE WORLDVIEW OF YOUNG PEOPLE IN FOLK PEDAGOGY //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 318-322.
13.
Jarasovna K. R. The Role of Aesthetic Nature In Developing the Student's Personality
//Information Horizons: American Journal of Library and Information Science Innovation
(2993-2777). – 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 107-110.
14.
Dauletova G. M. MOSLASHISHNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK SIFATLARI
//Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические
исследования. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 37-40.
15.
Muratbayevna D. G., Qurbanbayevna M. N. BOLANING RIVOJLANISH DAVRI
PSIXOLOGIYASI //Scientific Impulse. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 33-35.
16.
Go’zal D., Gulsevar J. OILADA O’SMIRLAR TARBIYASI //THEORY AND
ANALYTICAL ASPECTS OF RECENT RESEARCH. – 2023. – Т. 2. – №. 19. – С. 41-
44.
17.
Go’zal D. O’SMIRLAR ORGANIZMIDA RO’Y BERADIGAN O’ZGARISHLAR //THE
THEORY OF RECENT SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY. –
2023. – Т. 1. – №. 6. – С. 50-55.
18.
Barno
S.
TALABALARDA
AXLOQIY-ESTETIK
QADRIYATLARNI
SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK XUSUSIYATLARI //IJTIMOIY FANLARDA
INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2023. – Т. 3. – №. 12. – С. 111-114.
19.
Esenbaevich J. R. Use of New Educational Programs and Methods of Pedagogical Activity
in Schools //American Journal of Language, Literacy and Learning in STEM Education
(2993-2769). – 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 491-495.
20.
Esenbaevich J. R. Development of a Program for the Use of Modern Methods and
Pedagogical Experiences in Educational Processes at School //American Journal of Science
on Integration and Human Development (2993-2750).
– 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 178-182.
21.
Ramuza J., Gulzina K. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYA TUSHUNCHASI //Journal of new
century innovations. – 2023. – Т. 40. – №. 1. – С. 157-160.
22.
Davletbaevna, Oskinbaeva Gulziba. "TALABALIK DAVRIDA O'ZINI O'ZI
RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI." (2023).
23.
Oskinbaeva G. PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF SELF-DEVELOPMENT
DURING THE STUDENT PERIOD //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №.
7. – С. 359-362.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1179
24.
Begibaevna T. A. Students' Thinking Skills and Outlook through Pedagogical Principles in
the Higher Education System Formation //American Journal of Language, Literacy and
Learning in STEM Education (2993-2769). – 2023. – Т. 1. – №. 8. – С. 358-361.
25.
Begibaevna T. A. et al. PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL STUDIES ON
INCREASING THE ACTIVITY OF TEACHING STUDENTS IN THE EDUCATIONAL
PROCESS OF HIGHER EDUCATIONAL INSTITUTIONS //IJTIMOIY FANLARDA
INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2024. – Т. 4. – №. 2. – С. 13-17.
26.
Begibaevna T. A. et al. MODERN APPROACHES TO IMPROVING THE
PEDAGOGICAL SKILLS AND PSYCHOLOGICAL POTENTIAL OF TEACHERS OF
HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS //TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI
ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2024. – Т. 4. – №. 2. – С. 22-26.
