ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
296
INFOKOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR LEKSIKASINING
XUSUSIYATLARI VA ULAR USTIDA ISHLASH JARAYONLARI
Abdullayeva Simela Xristoforovna
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti dotsenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10809648
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Infokommunikatsion texnologiyalar leksikasining
xususiyatlari va ular ustida ishlash jarayoni va Infokommunikatsiya texnologiyalari lug‘atining
xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Uning ilmiy adabiyotlarda ifodalanishi mutaxassislik tilini
o‘rgatishda e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan chastotalilik tamoyiliga asoslanib tavsiflanadi.
Kalit so‘zlar:
terminologik lug'at, terminologik qatlam, so'z-terminlar, termin elementi,
chastota, termin tizimi.
FEATURES OF THE LEXICON OF INFORMATION AND COMMUNICATION
TECHNOLOGIES AND THE PROCESSES OF WORKING ON THEM
Abstract.
In the given article the pickliarities of infocomminication technologies lexics is
regarded. The infocomminication technologies lexics representation in the scientific literature on
the friguency principle is concerned. The importance to pay attention for teaching the language
of speciality is cousidered.
Key words:
terminological vocabulary, terminology layer, words terms terminoelement,
frequency, terminosistema.
ОСОБЕННОСТИ ЛЕКСИКИ ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫХ
ТЕХНОЛОГИЙ И ПРОЦЕССОВ РАБОТЫ НАД НИМИ
Аннотация.
Рассматриваются особенности лексики инфокоммуникационных
технологий.
Описывается ее представленность в научной литературе по принципу
частотности, что необходимо учитывать при обучении языку специальности.
Ключевые слова:
терминологическая лексика, терминологический слой, слова-
термины, терминоэлемент, частотность, терминосистема.
Ilmiy adabiyotlarda “termin” tushunchasining ko‘plab ta’riflari mavjud. Keling, ulardan
ba’zilarini sanab o‘tamiz. V.P.Danilenkoning ta’kidlashicha, “termin bu ilmiy yoki ishlab
chiqarish-texnologik kontseptsiyaning nomi bo‘lgan va ta’rifga ega bo‘lgan maxsus qo‘llanish
sohasidagi so‘z yoki ibora”
1
T.G Vinokurning takidlashicha, “maxsus so‘zlarni emas, balki faqat maxsus funktsiyadagi
so‘zlarni” tushunadi .
2
Bir qator tadqiqotlarda atama va uning ma’nosi uning faoliyat ko‘rsatish
shartlariga qarab u yoki bu darajada izohlangan yashirin axborot salohiyati sifatida qaraladi.
Terminning axborot mazmuni uning ishlash shartlariga bog֯‘liq. Axborot mazmuni
diapazoni ramziydan metamatngacha (maksimal tarkibga) cho‘ziladi. Bitta atamaning ko‘p sonli
komponentlarni ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, agar atama bayonot yoki bayonotlar
1
Даниленко, В.П.
Лексико-семантические и грамматические особенности слов-терминов /В.П. Даниленко // Исследования
по русской терминологии. М. 1971.
2
Винокур, Т.Г.
Закономерности стилистического использования языковых единиц / Т.Г. Винокур. М., 1980.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
297
guruhida, matn yoki matnlar guruhida ishlansa, ular sezilarli darajada kengayadi. Kontekstda
atama atama bilan ifodalangan tushunchaning ma’lum tomonlarini ochib beruvchi boshqa
lingvistik birliklar o‘zaro ta’sir qiladi.
Alohida olingan va ta’rifda aniqlangan so‘z vazifasini bajaradigan bir xil atama,
shuningdek, tegishli ravishda ramziy, ta’rifiy, tasniflash va matnli axborot mazmuniga ega deb
hisoblanadi (A.S.Frolova). Tushunchaning qamrovi kengroq bo‘lgan atamalar – kengaytmali,
tushuncha doirasi torroq – intensial atamalar mavjud.
Har qanday fan va texnika sohasidagi atamalar ham tushunchalar kabi alohida holda
mavjud emas, balki bir-biri bilan o‘zaro munosabatda bo‘ladi. Ular ma’lum bir tizimni tashkil
qiladi.
3
Tushunchalar tizimi va tushunchalar orasidagi bog‘lanishlar har bir aniq fanning o‘rganish
predmetining mohiyatini ifodalaydi. Bizning holatlarimizda bu axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari. Tizimli bogʻliqligi tufayli har bir atama tushunchalarning terminologik tizimida
oʻziga xos oʻrin tutadi.
4
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining terminologik leksikasi ham har qanday so‘z
yasalishi va sintaktik tuzilishi bilan farq qiluvchi leksik birliklar yig‘indisi bilan ifodalanadi.
Morfologik-sintaktik tuzilishi nuqtai nazaridan bir xil emas. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari terminologiyasi rus tilining leksik quyi tizimlaridan biri sifatida hali maxsus
tadqiqot mavzusi bo‘lmagan, boshqa alohida quyi tizimlar esa juda yaxshi o‘rganilgan. Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari terminologiyasi bo‘yicha lingvistik tadqiqotlar yetarli emasligi,
shuningdek, ushbu sohaga oid atamalarning leksikasi va boshqa maxsus ma’lumotnomalarda to‘liq
qayd etilmaganligidan dalolat beradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari atamalarini lingvistik (leksik) tashkil etishda
quyidagi xususiyatlar e’tiborga olinadi:
-ushbu terminologik leksikaning keng tarqalgan, umumiy texnik lug‘at va boshqa
terminologik tizimlar bilan bog‘lanishi;
-bugungi kunda atamalarga qo‘yilayotgan bir ma’nolilik talabining sinonimi, imlo
o‘zgarishlari va noaniqlik mavjudligi sababli buzilishi;
- lug‘aviy tuzilmada atamalarning terminologik bo‘lmagan atama elementlarining mavjudligi,
ya’ni atamaning semantik tarkibida oʻz maʼnosini oʻzgartirmagan umumiy tildagi soʻzlar.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining leksikasi, qoida tariqasida, ilmiy nutq
uslubida leksik ma’nosini o‘zgartirmasdan qo‘llaniladigan keng tarqalgan ishlatiladigan so‘zlar,
umumiy ilmiy so‘zlar, maxsus leksika, faqat mutaxassislarga tushunarli bo‘lgan yuqori
ixtisoslashgan atamalar bilan ifodalanadigan rus adabiy tilining qayta talqin qilingan.
Shubhasiz, tez-tez ishlatiladigan so‘z atamadan farq qiladi. Terminlar ilmiy funksional
uslubning stilistik xususiyatlarini lingvistik gavdalantirish vositalaridan biridir. Ularda
mavhumlik, mantiqiylik, aniqlik, xolislik, ravshanlik, ixchamlik kabi uslubiy xususiyatlar aks
etadi.
3
Гринев, С.В.
Терминоведение: итог/ и перспективы / С.В. Гринев // Терминоведение и профессиональная
лингводидактика. Вып. 3. М., 1993.
4
Лотте, Д.С.
Основы построения научно-технической терминологии / Д.С. Лотте // Вопр. теории и методики. М., 1961.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
298
Terminlarning muhim leksik xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- sinonimiya tufayli aniqlik talabining buzilishi;
- atamalarda ifodalangan tushunchalarning mavhumlik darajasini oshirish;
- atamaning noaniqligi.
Terminlarning o‘ziga xos xususiyati bu belgilangan tushuncha bilan yaqin, ko‘p hollarda
aniq bog‘lanadi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari lug‘atida, birinchi navbatda, bir so‘zdan iborat
atamalar mavjud. Ulardan eng keng tarqalganlari quyidagilardir:
- xalqaro so‘z-terminlar, masalan: Internet, modem, server, skript;
- leksik ma’nosini o‘zgartirmasdan qo‘llaniladigan umumiy lug‘at so‘zi, masalan: amalga
oshirish, model, yo‘l, loyiha, jarayon, tizim, element, vazifa;
- leksik ma’nosi ilmiy-texnikaviy xususiyatlarni hisobga olgan holda qayta ko‘rib
chiqiladigan so‘z, masalan: terminal, shlyuz, oqim, halqa, blokirovka, qulflash.
Ilmiy (maxsus) matnda nominatsiyaning asosiy vositasi hisoblangan alohida terminologik
leksemalar bilan bir qatorda ularning birikmalari (iboralari) ham uchraydi. Ular terminologik
ma’noga ega bo‘ladilar. Yangi tushunchalar, texnologik jarayonlar, tabiiy hodisalarga ta’sir qilish
usullari ko‘pincha alohida so‘zlar bilan emas, balki iboralar bilan belgilanadi. Bundan tashqari,
ba’zi tadqiqotchilar ilmiy matnning leksik birliklarining terminologik qatlami alohida so‘z
atamalaridan emas, asosan iboralardan iborat ekanligini ta’kidlaydilar.
Ushbu mavzu bo‘yicha maxsus matnlarda tugatilgan ot iboralari eng yuqori chastotaga ega,
ya’ni asosiy tushunchalar va predmetlar so‘z birikmalaridan ko‘ra ot so‘z birikmalari yordamida
ifodalanadi. Ot so‘z turkumlari ko‘proq umumiy, neytral xususiyatga ega. Qoidaga ko‘ra,
terminologik iboralar bitta asosiy atama elementini o‘z ichiga oladi. Bu odatda ot. Ot so‘z
birikmalarining terminologiyasi sifatni va hatto murakkab so‘zlarning tarkibiy qismlaridan birini
tugatish orqali ham amalga oshirilishi mumkin.
Eng keng tarqalgani bizning fikrimizcha, “sifat + ot” kabi iboralar, masalan: katta tizim,
axborotli modellashtirish, kassali server, dasturli fayllar, ko‘p protokolli tarmoq, raqamli kanal.
So‘z birikmalarining ikkinchi eng keng tarqalgan turi bu “ot + ismdagi ot” modeliga ko‘ra
tuzilgan ibora. U xizmat tugun, uzatish xizmati, tugatish nuqtasi, tarmoq topologiyasi, tarqatish
tarmog‘i, kirish tarmog‘i kabi iboralar bilan ifodalanadi.
Shunday qilib, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari leksikasi bu turli terminologik
birliklar (ham bir so‘zli atamalar, ham so‘z birikmalari) terminologik tizimga birlashtirilgan
maxsus leksikasidir. O‘rganilayotgan namunadagi terminologik lug‘at va terminologik iboralar
orasida boshqa terminologik tizimlarning leksik birliklari ham mavjud bo‘lib, bu o‘z navbatida
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari lug‘atining yana bir leksik xususiyatidan dalolat beradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ko‘plab terminlarini shakllantirishda turli
atama tizimlarining terminologik birliklari ishtirok etadi.
Bu ilmiy matndagi turli leksik qatlamlarning o‘zaro ta’sirining o‘ziga xos xususiyatining
mavjudligidir. Misol tariqasida quyidagi umumiy texnik atamalarni keltirishimiz mumkin: axborot
provayderi, raqamli tarmoq, ma’lumotlar bazasi va iqtisodiy biznes tizimi, biznes konsalting,
franchayzing.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari lug‘atining leksik va semantik xususiyatlari rus
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
299
tilining o‘quv jarayonida texnik universitetlarning birinchi kurs talabalari uchun ham e’tiborga
olinishi kerak.
REFERENCES
1.
Винокур, Т.Г. Закономерности стилистического использования языковых единиц /
Т.Г. Винокур. М., 1980.
2.
Гринев, С.В. Терминоведение: итог/ и перспективы / С.В. Гринев // Терминоведение
и профессиональная лингводидактика. Вып. 3. М., 1993.
3.
Даниленко, В.П. Лексико-семантические и грамматические особенности слов-
терминов /В.П. Даниленко // Исследования по русской терминологии. М. 1971.
4.
Долматовская, Е.Ю. Подготовка к профессиональной деятельности при обучении
языку специальности в неязыковом вузе: пути повышения эффективности обучения
иностранному языку в неязыковом вузе / Е.Ю. Долматовская // Сб. науч. тр. Вып.
366. М., 1990.
5.
Лотте, Д.С. Основы построения научно-технической терминологии / Д.С. Лотте //
Вопр. теории и методики. М., 1961.
