113
MAHALLALARDA YOSHLARNI OILAGA TAYYORLASHNING IJTIMOIY-
PSIXOLOGIK JIXATLARI
Shukurova Ugiloy Umarovna
Guliston davlat pedagogika instituti,
Pedagogika kafedrasi dotsenti,
psixologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD).
https://doi.org/10.5281/zenodo.10829250
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mahallalarda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning
ijtimoiy-psixologik muammosi bayon qilingan. Oila jamiyatning asosiy bo‘g‘ini, shu jihatdan
oilaning mustahkam bo‘lishi, tinchligi jamiyat hayotida ham alohida o‘rin egallaydi. Bugungi
kunda yurtimizda oila psixologiyasi, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash bo‘yicha keng qamrovli
siyosiy ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, maqolada oila haqidagi tasavvurlarni
shakllantirishga oid sharq mutafakkirlarining qarashlari va zamonaviy yondashuvlar, oila
borasidagi ijtimoiy-psixologik masalalar muhokama qilingan.
Kalit so‘zlar:
oila, mahalla, qadriyat, oilaga tayyorlash, jamiyat, oila psixologiyasi,
tarbiya, ta’lim, muhit, shaxs, ijtimoiylashuv.
SOCIAL- PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF PREPARING YOUTH FOR
FAMILY IN NEIGHBORHOODS
Abstract.
This article describes the socio-psychological problem of preparing young
people for family life in neighborhoods. The family is the main link of the society, in this respect,
the stability and peace of the family occupies a special place in the life of the society. Today,
extensive political work is being carried out in our country on family psychology and preparation
of young people for family life. The article also discusses the views of eastern thinkers and modern
approaches to the formation of ideas about the family, as well as socio-psychological issues
related to the family.
Key words:
family, neighborhood, value, family preparation, society, family psychology,
upbringing, education, environment, personality, socialization.
СОЦИАЛЬНО-ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПОДГОТОВКИ
МОЛОДЕЖИ К СЕМЬЕ В СОСЕДСТВЕ
Аннотация.
В данной статье описывается социально-психологическая проблема
подготовки молодежи к семейной жизни в условиях микрорайона. Семья является
основным звеном общества, в этом отношении стабильность и спокойствие семьи
занимают особое место в жизни общества. Сегодня в нашей стране ведется обширная
114
политическая работа по семейной психологии и подготовке молодежи к семейной жизни.
В статье также рассматриваются взгляды восточных мыслителей и современные
подходы к формированию представлений о семье, а также социально-психологические
проблемы, связанные с семьей.
Ключевые слова:
семья, соседство, ценности, семейная подготовка, общество,
семейная психология, воспитание, образование, среда, личность, социализация.
Talaba yoshlar jamiyatimizning ijtimoiy faol bir bo’lagidir. Ularni oilaviy hayotga
tayyorlash bugungi kunimizning o’ta dolzarb masalasi desak, mubolag’a bo’lmaydi. Shuning
uchun ham Respublikamiz Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish
bo’yicha harakatlar strategiyasi” bo’yicha farmonida ham “Yoshlarga oid davlat siyosati”ni
takomillashtirish alohida band sifatida kiritilgan. Unda ta’kidlanishicha, jismonan sog’lom, ruhan
va aqlan rivojlangan, mustaqil fikirlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga ega
yoshlarni tarbiyalash va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini
oshrish masalasini takomillashtirish zarurdir. “Harakatlar strategiyasining” IV bo’lim 4.5. bandida
yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, yosh oilalar uchun munosib uy-joy va ijtimoiy-maishiy
sharoitlarni yaratish haqida fikr bildirilib, mutasaddi tashkilotlarni bu masalani hal etishda
faolligini oshirish masalasi ilgari suriladi.
Yoshlarni psixolgik jihatdan oilaviy hayotga tayyorlash va faoliyatning samarali tashkil
etilishi bir qancha ijtimoiy muammolarning ijobiy hal etilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi:
- Jamiyatning ijtimoiy ma’naviy jihatdan rivojlanishini ta’minlaydi;
- jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotining yuqori bosqichga ko‘tarilishida muhim
ahamiyat kasb etadi;
-mustahkam oilalarni shakllantirish, ularda sog‘lom psixologik muhitni qaror toptirish,
oila tarbiyasini samarali tashkil etish, farzandlar tarbiyasida muayyan muvaffaqqiyatlarga erishish,
oilaviy mojaro, ajrimlarning oldini olish uchun zamin hozirlaydi.
Sharqda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga qadimdan jiddiy ahamiyat berilgan.
Jumladan Abu Nasr Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib,
Kaykovus, Alisher Navoiy, Rizouddin Ibn Faxriddin kabi allomalar bu masala yo‘zasidan
o‘zlarining durdona fikrlarini tarixda qoldirib ketganlarki, ular hozirgacha o‘z ahamiyatini
yuqotmagan. Ular «Nasixatnoma», «Pandnoma», «Xikmatnoma» tarzida bizgacha yetib kelgan.
Bu manbaalarda qizlarni hayotga tayyorlashda, ularda birinchi navbatda insoniy fazilatlar
shakllangan bo‘lishi, oila muqaddas, uni avaylab asrash aynan uy bekalariga bog‘liq ekanligi
115
xaqida turli tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan xodisalar xikoya qilinadi. «Kaykovus
Unsurulmaoni – 63 yoshida o‘g‘liga atab «Qobusnoma» yozib, unda o‘zining bola tarbiyasi,
oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalarini bayon etdi. Mamlaktimizning yetakchi psixolog
olimlaridan biri Vasila Karimova “Oila ma’rifati” ushbu risola muallifining “Oila ma’rifati”
ruknida chop etilayotgan risolalarining dastlabkisi bo‘lib, bu bevosita oilaviy hayot bo‘sag‘asida
turgan yoshlar hamda endigina nikox qurib, yaxshi niyatlar bilan turmush qurgan kuyov va
kelinchaklarga mo‘ljallangan.
Unda asosiy e’tibor oila ilmining mazmun mohiyati, oila ma’rifatini tashkil etuvchi omillar
va baxtli hayot kechirishni aslida hammaga ma’lum bo‘lgan, lekin amalda har doim ham egallash
oson bo‘lmagan jihatlarga qaratilgan. Muallif “Oila ma’rifati”ga erishish, ya’ni kelin-kuyovlar,
yoshlar hamda ularning ota-onalar savodxonligini oshirish orqali, oilaviy muhitda ma’naviy
qadriyatlarni barqarorlashtirishga erishishni ko‘zda tutgan. A.Avloniy “Tarbiya biz uchun yo
hayot yo mamot, yo najot- yo halokat, yo saodat- yo falokat masalasidir”, degan fikri o‘zbekning
kun tartibidan tushmasligi lozim. Chunki avvalgiga o‘xshab qariyalar keksalar yoshlarni odob
axloqqa chaqirib yoshlar esa ularni hurmatlab, ularning o‘gitiga amal qilish udumi yo‘qolib
bormoqda. Har kim o‘zi bilan ovora birovning gapi birovga yoqmaydi. S.V.Kovolyov o‘smir va
qizlarda oila va nikoh tushunchalari haqidagi tasavvurlarga ega bo‘lishlari juda muhimdir, deydi.
Nikoh va sevgi tushunchalari 13-15 yoshli bolalarda qarama-qarshi tushunchalar ekanligi
bilan ko‘zatiladi, ya’ni ular sevgi va nikoh bir-biriga teskari tushunchalar ekan deb tushunadilar.
Talabalarda umr yo‘ldosh tanlashda sevgi tushunchasi faqat 4 o‘rinda, ya’ni xurmat qilish,
ishonch, bir-birini tushunish kabi xislatlardan keyin turadi. Yoshlar oilani jiddiy qabul qilmaydilar.
Natijada juda ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yib, keyinchalik oilaning muhimligini psixologik
tan oladilar. Bizning asosiy vazifamiz shuki, o‘smirlarda oilaning qadrini, sevgi, nikoh oiladagi
sevgini ro‘li muhimligini va u uzoq va baxtli hayot garovi ekanligini uqttirishdir.
Vazirlar Mahkamasining 31.12.2020 yildagi «Oila institutini yanada rivojlantirish va
yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi
-son qarori qabul qilindi.
Hujjat Prezidentning 18.02.2020 yildagi «Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni
sogʻlomlashtirish, mahalla institutini yanada qoʻllab-quvvatlash hamda oila va хotin-qizlar bilan
ishlash
tizimini
yangi
darajaga
olib
chiqish
chora-tadbirlari
son Farmoni ijrosini ta’minlash maqsadida qabul qilindi.
Qaror bilan Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash markazlari faoliyatini tashkil etish
toʻgʻrisidagi nizom tasdiqlandi. Markazlar tuman (shahar) mahalla va oilani qoʻllab-quvvatlash
boʻlimlari huzurida tashkil etiladi, ularga quyidagi vazifalar yuklatiladi:
116
zamonaviy oilaning namunali shaklini hamda «Oila - muqaddas», «Sogʻlom oila - sogʻlom
jamiyat», «Oila - jamiyat va davlat himoyasida» va «Farovon oila - jamiyat ravnaqining asosi»
konseptual gʻoyalarini nikohlanuvchilarning ongiga singdirib borish;
nikohlanuvchi shaхslarni oilaviy-huquqiy munosabatlar, oilaviy hayot psiхologiyasi, oila
iqtisodi va byudjeti, reproduktiv salomatlik asoslari, ma’naviy-aхloqiy qadriyatlarni
mustahkamlash masalalari boʻyicha tizimli tayyorlash;
oilalar mustahkamligini ta’minlash, oilaviy ajralishlarning oldini olish, nikohlanuvchi
shaхslarda oilaviy qadriyatlarni hurmat qilish, oilalarda sogʻlom ma’naviy-aхloqiy muhitni
yaratish hamda ibratli ota-ona boʻlish koʻnikmalarini shakllantirish.
Markazlarda FHDYO organlariga nikohni qayd etish uchun ariza bergan va oʻquv
mashgʻulotlarida qatnashish uchun roziligi olingan 30 yoshdan oshmagan nikohlanuvchi shaхslar,
oʻquv yuklamasi hajmi 16 soatdan kam boʻlmagan dastur asosida bepul oʻqitiladi.
Oila deb atalmish muqaddas makon, «oila qasri»ning mustahkamligi shu qasrning
poydevori bo‘lmish nikoh oldi omillari xususiyatlariga, ularning qay darajada to‘g‘ri va
mustahkam qo‘yilishiga bog‘liq. Agar shu poydevor yetuk, mustahkam bo‘lsa, uning ustida
qurilgan imorat ham ko‘rkam, yorug‘, unda istiqomat qiluvchilarga qulaylik, xotirjamlik, tinchlik,
huzur-halovat bag‘ishlaydigan bo‘ladi. oilangizning ham o‘ziga xos poydevorlari bor. Ular shu
oilaning yuzaga kelishiga, qurilishiga asos bo‘lgan nikoh oldi omillaridir.
Agar shu nikoh oldi omillarining oilani yuzaga kelishiga ta’siri no o‘rin bo‘lsa, u
shoshilinch, bo‘sh, qiyshiq qurilsa, uning ustiga o‘rnatilgan oila imoratining devori ham qiyshiq
va omonat bo‘lib boraveradi va u shu imoratning bir kuni kelib qulashi, buzilib ketishi xavfini
tug‘diradi. Bunday poydevor ustiga qurilgan imorat qulab tushmagani, buzilib ketmagani taqdirda
ham, unda istiqomat qiluvchilarga xotirjamlik, tinchlik, quvonch baxsh eta olmaydi. Ular doimo
qandaydir bir xavotirda, hadikda, noqulaylikda, xijolatda yashashlariga to‘g‘ri keladi. Xo‘sh, shu
poydevorlar ya’ni nikoh oldi omillari nimalardan iborat? Gap nikoh oldi omillari haqida borar
ekan, shuni ta’kidlab o‘tish joizki, nikoh oldi omillari u yoki bu nikohning yuzaga kelishiga asos
bo‘lgan ko‘plab ijtimoiy, iqtisodiy, biologik, fiziologik, ma’naviy, axloqiy va bugungi kunlarimiz
uchun eng muhim bo‘lmish psixologik omillarni o‘zida mujassamlashtirgan, ko‘p qirrali omillar
kompleksidan iborat bo‘lib, oila qurayotgan yoshlarning, shu o‘zlari qurayotgan oilaviy
hayotlariga qay darajada «yetilgan»liklarini belgilab beradi. Bu yerda eng muhimi shu yoshlarning
oilaviy hayotga, nikoh talablariga qaydarajada javob bera olishi nazarda tutiladi.
117
Oila “inson” deb atalguvchi binoning faqat poydevorini qo‘yish bilan cheklanmasdan,
balki uning so’nggi g’ishti qo’yilgunga qadar unga naqsh berib, so’nggi bo’yoq o’z joyini
topgunga qadar mutlaqo javobgardir.
Ota-ona – san’atkor, bola – san’at asari, tarbiya jarayoni esa san’atning o’zidir.
Oila a’zolarining o’zaro aloqasi ko’p qirraligi bilan xarakterlanadi. Bunga iqtisodiy,
g’oyaviy, aqliy, hissiy, psixologik, axloqiy qarindoshlik munosabatlar kiradi.
Oiladagi o’zaro aloqaning xususiyatlariga tabiiylik, barqarorlik, qarindoshlik, yagona
manfaatni ko’zlash kiradi.
Oilaviy munosabatlar nihoyatda murakkab va bir-biriga bog’liq bo’lib, qadim zamonlardan
bashariyat ahlining diqqat markazida bo’lgan.
Birgalikdagi oilaviy hayot barcha turli yoshdagi odamlar uchun, qaysi jins, irq, fe’l-atvor,
ma’lumot, kasb-u koridan qat’iy nazar, katta bir sinash maydonidir. Bu masala o’tmish
ajdodlarimizni qay darajada tashvishga solgan bo’lsa, bugungi kun avlodlarini ham tinch qo’ygani
yo’q. To insoniyat yashar ekan, insoniy munosabatlar muammosi tugamaydi. Oilaviy
munosabatlar masalasi juda keng ilmlarni o’z ichiga oladi.
Qadim tarixdan ma’lumki, olimlar shaxs va jamiyat aloqalari tizimida insonning tub
mohiyatini anglash, uning rivojlanishi va kamol topishi qonuniyatlarini izlaganlar. Abu Nasr
Forobiy, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Beruniy kabi yuzlab Sharq allomalari ham asarlarida bu o’zaro
bog’liqlikning falsafiy va ijtimoiy sirlarini ochishga harakat qilganlar. Barcha qarashlar uchun
umumiy bo’lgan narsa – bu odamni, uning mohiyatini anglash uchun avvalo uning shu jamiyatda
tutgan o’rni va mavqyeini aniqlash zaruratidir. Shundan kelib chiqqan holda, shaxsni
o’rganishning birlamchi mezoni ham uning ijtimoiy mavqeyi, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi
o’rni bilan belgilanishi kerak.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan “Dunyoning eng baxtli mamlakatlari–2018”
mavzusida tadqiqot o‘tkazildi. Har qaysi mamlakatning o‘z fuqarolarini baxtli hayot bilan
ta’minlash qobiliyatini ifodalaydigan ushbu indeks bo‘yicha, O‘zbekiston 156 ta davlat orasida
44, Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligida esa 1-o‘rinni egalladi.
Har qanday jamiyat taraqqiyotida oilalarning, oilalar mustahkamligining o‘rni beqiyosdir.
Chunki tirik organizmning salomatligi uni tashkil qiluvchi har bir hujayraning
sog'lomligiga bog‘liq bo‘lganidek, butun organizm o‘z faoliyatini maqsadga muvofiq amalga
oshirishida har bir hujayraning munosib o‘rni bo‘lganidek, oila ham davlat, jamiyat deb atalgan
butun bir organizmni tashkil etuvchi hujayradir. Har bir oilaning sog'lom bo'lishi, ularda ijobiy
psixologik iqlimning hukm surishi, mana shu muhitda dunyoga kelib, shaxs sifatida shakllanib,
118
so‘ng o‘zi yashayotgan davlatning fuqarosi sifatida o‘z davlatining iqtisodiyoti, ijtimoiy hayoti
taraqqiyotini ta’minlovchi, hal qiluvchi omil bo'lgan inson kamolotida oilaning tutgan o‘rni
beqiyosdir.
Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash muhim ijtimoiy ehtiyoj ekanligini yodda saqlagan
holda oilada va ta’lim muassasalarida bu masalaga jiddiy e’tibor berish zarur. Talabalarni nikoh
tuzish va nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar haqida xabardor qilish ularni oilaviy hayotga
tayyorlashda muhim omil bo’lib hisoblanadi. Eng avvalo, talabani nikoh oldi tibbiyot ko’rigi
bo’yicha (oliy malakali mutaxassis shifokor bilan) tanishtirish maqsadga muvofiqdir. Oila
Kodeksining 17-moddasida yosh kelin-kuyovlar nikohgacha ixtiyoriy tarzda tibbiyot ko’rgidan
o’tishlari maqsadga muvofiq ekanligi ta’kidlanadi. Bu moddaning mohiyati shundaki, har bir
turmush quruvchi shaxs kelajakda ota-ona bo’lishini bilgan holda o’zi tanlagan jufti bilan tibbiyot
ko’rigidan o’tishi va o’zining sog’ligi haqida xabardor bo’lishi zarur. Tibbiyot ko’rigidan o’tgan
har ikki yosh eng avvalo o’z vijdoni oldida toza bo’lishi masalaning bir tomoni bo’lsa, hali oilani
qurmay turib, uning salomatligi haqida qayg’urayotganligi ulardagi sof vijdon va ma’suliyatli
munosabatni ifodalaydi.
Ayniqsa, bugungi bozor munosabatlari sharoitida oilaning har bir a’zosi sog’lom bo’lishi,
yangi tug’ilgan farzandning sog’ va salomat katta bo’lishi qanchalik muhim iqtisodiy va ma’naviy
masala ekanligini bugungi bozor sharoitida barcha jamiyat a’zolari tushunib etdi, desak mubolag’a
bo’lmaydi.
Xulosa qilib aytganda, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, ularda nikoh xaqidagi
tasavvurlarini boyitish uchun auditoriyadan tashqari tadbirlarni ilmiy asosda tashkil etish va
mutaxassislar, mahalla oqsoqollari, mudarrislarni taklif etgan holda uyushtirilsa, maqsadga
muvofiq bo’ladi. Yoshlarning oilaviy hayotga axloqiy-psixologik tayyorgarligi, uning bir qator
xulq me’yorlarini, talablarni, burchlarni anglab etganligidan dalolat beradi. Zero, oilaviy tarbiya
umumiy tarbiyaning ajralmas qismi bo’lmog’i zarur, busiz sog’lom jamiyatni barpo etib
bo’lmaydi.
REFERENCES
1.
”O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
Farmoni.
119
2.
Vazirlar Mahkamasining 31.12.2020 yildagi «Oila institutini yanada rivojlantirish va
yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash chora-tadbirlari toʻgʻrisida»gi 820-son qarori.
3.
“Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko’rikdan o’tkazish to’g’risida”gi Nizom 2003 yil 25
avgust.
http://lex.uz//ru/docs/-245890
4.
Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qulub” T., «Yangi asr avlodi» 2019, [105-bet, 320 b]
5.
Otaxo’jaev F. Nikoh va uning huquqiy tartibga solinishi., T., “O’zbekiston”, 1995., [55-
bet,164 b]
6.
Unsurul Maoliy Kaykovusning “Qobusnoma” Toshkent, Adabiy-badiiy nashr, [15-bet,174 b].
7.
G’.B.Shoumarov,
I.O.Haydarov,
N.A.Sog‘inov,
F.A.Akramova,
G.Solihova,
G.Niyozmetova. Oila psixologiyasi., o‘quv qo‘llanma. T., 2008 [23-bet, 296 b]
