120
MOLIYAVIY BOSHQARUVNING O‘RNI
Ashirov Jasur Dilshod o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi magistratura talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10829297
Annotatsiya.
Ushbu tezisda
Moliyaviy boshqaruvning o‘rni haqidagi fikr-mulohazalar va
olib borilgan ilmiy tadqiqotlar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Moliya tizimi,
jahon xo‘jaligi, raqobat, bozor iqtisodiyoti, moliyaviy
munosabatlar, moliyaviy resurslar, moliyaviy boshqaruv.
THE ROLE OF FINANCIAL MANAGEMENT
Abstract.
This thesis presents information about the role of financial management and
scientific research.
Key words:
Financial system, world economy, competition, market economy, financial
relations, financial resources, financial management.
РОЛЬ ФИНАНСОВОГО МЕНЕДЖМЕНТА
Аннотация.
В данной диссертации представлены сведения о роли финансового
менеджмента и научных исследований.
Ключевые слова:
Финансовая система, мировая экономика, конкуренция, рыночная
экономика, финансовые отношения, финансовые ресурсы, финансовый менеджмент.
Dunyo
iqtisodchi
olimlari
tomonidan
jahon
xo‘jaligida
mamlakatlarning
raqobatbardoshligi bo‘yicha olib borilgan so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, iqtisodiyotning
yuqori natijalarga erishishida boshqaruv sifati favqulodda muhim o‘rin tutadi. “Boshqaruv”
atamasi umumiy tarzda obyektni rivojlantirish va takomillashtirish maqsadida unga ongli ravishda
ta’sir ko‘rsatishni anglatadi. Moliya tizimi doirasida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash har
doim muayyan bir maqsadlarga erishishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Mamlakatni iqtisodiy jihatdan
taraqqiyotini ta’minlashda savodli moliyaviy boshqaruvning o‘rnini baholash nihoyatda mushkul.
Shiddatli raqobat va voqealar rivojini oldindan bashorat qilish juda qiyin bo‘lgan bozor
iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy boshqaruv sohasida amaliy tadbirlarni ishlab chiqish va amalga
oshirish uchun ilmiy asos yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, moliyaviy
boshqaruvga
ilmiy
yonda-shuv
iqtisodiyot
tarmoqlari
va
tashkilotlarini
barqaror
moliyalashtirishga, aholining moddiy farovonligini oshirishga, korxonalarning moliyaviy-
121
iqtisodiy faoliyati jarayonida noqulay holatlarning oldini olish va oqibatlarini yumshatish,
pirovardida esa mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga ko‘maklashadi.
Moliyaviy sohada boshqaruv obyektlari turli xil moliyaviy munosabatlar bo‘lganligi
sababli, moliyaviy boshqaruv-davlat va xo‘jalik yurituvchi subyektlar-ning zimmalariga
yuklangan vazifalarni amalga oshirishlari borasida turli xil ta’sir ko‘rsatish chora va tadbirlari
ko‘magida moliyaviy munosabatlar, ularga tegishli bo‘lgan moliyaviy resurslarga ta’sir ko‘rsatish
jarayonini ifoda etadi.
Davlat moliyasini boshqarish:
a) davlatning iqtisodiy institutlari, yuridik va jismoniy shaxslarning o‘zaro muzonati;
b) kamomadsiz davlat byudjetini;
v) moliyaviy munosabatlarning asosiy unsuri sifatida milliy valyutaning barqarorligini
ta’min-lashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Moliyaviy boshqaruv murakkab jarayon bo‘lib, boshqariladigan (obyektlar) va
boshqaruvchi (subyektlar) tizimlarning yaxlitligini tashkil qiladi. Boshqaruvchi tizim, bu yerda
moliyaviy institutlarning (tashkilotlarning) majmuidan iborat bo‘lgan moliya tizimini nazarda
tutsa, boshqariladigan tizim esa pul munosabatlari majmuidan iborat bo‘lgan moliya tizimini o‘z
ichiga oladi. Bunda moliyaviy boshqaruv jarayoni bir xil tarzda bo‘lmasdan, u bir tomondan, faqat
obyektlarni boshqarishni emas, balki ikkinchi tomondan, boshqaruv subyektlarini tashkil qilishni
va ular faoliyatini takomillashtirishni ham o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy boshqaruv haqida so‘z borar ekan, boshqaruv obyekti va subyektlarini
aniqlashtirish talab qilinadi. Ta’kidlab o‘tganimizdek, moliya obyektiv iqtisodiy kategoriya bo‘lib,
uni faqat shu kategoriyaning o‘ziga xos xususiyatlari,imkoniyatlarini o‘rganish va bilish orqaligina
boshqarish mumkin. Faqat moliyaviy munosabatlarni, moliya kategoriyasining namoyon
bo‘lishining o‘ziga xos shakllarini boshqarish orqali iqtisodiyotning samarali rivojlanishiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatish mumkin. Ushbu holatda moliya boshqaruv obyekti sifatida maydonga chiqadi.
Boshqaruv obyektlari turli xil moliyaviy munosabatlardir. Moliyaviy munosabatlarni
sohalar bo‘yicha tasniflaydigan bo‘lsak, odatda boshqaruv obyekti sifatida qabul qilinadigan uchta
asosiy guruh mavjud: korxona, muassasa va tashkilotlar moliyasi, sug‘urta munosabatlari va davlat
moliyasi farqlanadi.
Moliyaviy boshqaruv subyektlari haqida so‘z borar ekan, an’anaviy tarzda moliya fanida
moliyani bevosita boshqarishda ishitrok qiladigan tashkiliy tuzilmalar to‘plami tushuniladi:
a) korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning moliyaviy xizmatlari,
b) sug‘urta organlari,
122
v) moliya organlari va soliq inspektsiyasi.
Ushbu xizmatlar odatda moliyaviy apparat ham deb yuritiladi.
Davlatning xo‘jalik yurituvchi subyektlar va uy xo‘jaliklari bilan moliyaviy munosabatlar
sohasidagi o‘zaro munosabatlari soliq tizimi, kredit munosabatlarini tartibga solish, moliya
bozorini tartibga solish, davlatning qo‘llab-quvvatlash tizimi, pensiya ta’minoti tizimi, ishlovchi
aholining daromadlarini tartibga solish mexanizmi va shu kabilar orqali amalga oshiriladi.
Moliyaviy boshqaruvning maqsadi makroiqtisodiy muvozanat, byudjet profitsiti, davlat
qarzining kamayishida, milliy valyutaning barqarorligi va nihoyat, davlat va jamiyat barcha
a’zolari iqtisodiy manfaatlarining mushtarakligida namoyon bo‘ladigan moliyaviy barqarorlik va
moliyaviy mustaqillikni ta’minlash-dir.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, moliyaviy boshqaruv uchun quyidagi uslubiy
tamoyillar tegishli degan xulosaga kelamiz:
• yakuniy maqsadga bog‘liqlik;
• milliy iqtisodiyotda makroiqtisodiy muvozanatga erishish;
• jamiyat a’zolarining manfaatlarini to‘laqonli aks ettirish;
• iqtisodiy qonunlardan foydalanish;
• real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish.
Moliyaviy boshqaruvning aniq usullari va shakllari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin:
• moliyaviy rejalashtirish;
• bashoratlash (prognozlashtirish);
• dasturlash;
• moliyaviy tartibga solish;
• moliyaviy nazorat;
• moliyaviy qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqish;
• moliyaviy resurslarni jalb qilish usullari tizimi.
Moliyaviy rejalashtirish
moliyaviy boshqaruv tizimida muhim o‘rin tutadi. Bu moliyaviy
resurslar holatini, ularni ko‘paytirish imkoniyatini, shuningdek ulardan foydalanishning eng
samarali usullarini baholashga imkon beradi. Moliyaviy rejalashtirish moliyaviy axborotni tahlil
qilishga asoslangan bo‘lib, u o‘z navbatida buxgalteriya, statistik va operativ hisobot
ma’lumotlariga asoslanadi. U iqtisodiyot, uning alohida tarmoqlari va tadbirkorlik subyektlarining
joriy va istiqbolli rivojlanishini ilmiy asoslash uchun ishlatiladi.
Moliyaviy rejalashtirish alohida olingan xo‘jalik yurituvchi subyektlar bilan bir qatorda
mamlakat iqtisodiyotining mutanosib va muvozanatli tarzda faoliyat ko‘rsatishiga xizmat qiladi.
123
Moliyaviy prognozlash
jarayonida prognoz davridagi mumkin bo‘lgan moliyaviy holat
o‘rganiladi, tegishli moliyaviy rejalarning ko‘rsatkichlari asos-lanadi, moliyaviy resurslarni
safarbar qilishning mumkin bo‘lgan miqdori, ularni shakllantirish manbalari va foydalanish
yo‘nalishlari aniqlanadi. Moliyaviy prognozlar tizimi mamlakat yoki tadbirkorlik subyektini
rivojlantirish borasida moliyaviy kontseptsiyani ishlab chiqishga yordam beradi. Prognozlar
moliyaviy boshqaruv organlariga moliya tizimini rivojlantirishning turli variantlarini belgilash,
moliyaviy siyosatni amalga oshirish usullarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Operativ boshqaruv-
bu joriy moliyaviy vaziyatni tahlil qilish va moliyaviy resurslarni
tegishli ravishda qayta taqsimlash asosida minimal xarajatlar bilan maksimal samaraga erishishga
qaratilgan chora-tadbirlar majmuini ishlab chiqish jarayonini ifoda etadi.
Moliyaviy dasturlash
–bu aniq belgilangan maqsadlar va ularga erishish vositalariga
asoslangan dasturga yo‘naltirilgan yondashuvni o‘z ichiga olgan moliyaviy rejalashtirish usuli.
Dasturlash joylarda davlat xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, davlat
mablag‘larini sarflash samaradorligini oshirish va muqobil imkoniyatlardan foydalangan holda
moliyalashtirishni to‘xtatish yoki davom ettirishni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy tartibga solish
-bu moliya institutlarini moliya tizimining barqarorligi va
yaxlitligini saqlashga qaratilgan muayyan talablar, cheklovlar va ko‘rsatmalarga bo‘ysundiradigan
tartibga solish yoki nazorat qilish shakli. Moliyaviy tartibga solishda hukumat ham, nodavlat
tashkilotlar ham ishtirok qiladilar. Moliyaviy tartibga solish mavjud moliyaviy mahsulotlarning
xilma-xilligini oshirish orqali bank sektori tarkibiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Moliyaviy nazorat -
bu boshqariladigan obyektning haqiqiy moliyaviy holati va
boshqaruv qarorlarining samaradorligi to‘g‘risida ma’lumot to‘plash va tahlil qilish uchun davlat
hokimiyati organlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va moliyaviy xizmatlar
tashkilotlarining maxsus faoliyat yo‘nalishidir. Ushbu nazorat operativ moliyaviy boshqaruv
bosqichida amalga oshiriladi. Bu moliyaviy resurslardan foydalanishning haqiqiy natijalarini
rejalashtirilgan natijalar bilan taqqoslashga, shuningdek moliyaviy resurslarning o‘sishi
zahiralarini aniqlashga va ulardan samarali foydalanish usullarini aniqlashga yordam beradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, mamlakatning bozor munosabatlariga o‘tishi bilan moliyaviy
nazoratning maqsadi tubdan o‘zgardi. Bugungi kunda rejaning markazlashgan rejali iqtisodiyotda
bajarilishini nazorat qilishdan qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilish tizimiga o‘tildi.
124
REFERENCES
1.
Moliya va soliqlar: oliy ta’limning 60310100 - “Iqtisodiyot (tarmoqlar va sohalar
bo‘yicha)”, 60411200-“Menejment (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)” bakalavriat ta’lim
yo‘na-lishlari uchun darslik G’ B.A.Xasanov, A.A.Xashimov, A.B.Muxametov, A. A.
Abduvoxidov, J.M.O‘razmatov, G‘.B.Akramov, M.A.Narbayeva, D.B.Eshpulatov // prof.
B.A.Xasanov tahriri ostida. – T.: “Iqtisodiyot dunyosi”, 2022. – 774 b.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti daromadlarining 2022 yildagi ijrosi bo‘yicha
dastlabki natijalar, https://mf.uz/
3.
Abduvoxidov A., Matkuliyeva S. BUDJЕT SIYОSАTI SAMARADORLIGINI
OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARINI TAKOMILLASHTIRISH //Iqtisodiy
taraqqiyot va tahlil. – 2023. – Т. 1. – №. 8. – С. 5-19.
4.
Juliev, M., et al. "Surface displacement detection using object-based image analysis,
Tashkent region, Uzbekistan." E3S Web of Conferences. Vol. 386. EDP Sciences, 2023.
5.
Khakimova, Muabara Khalilovna. "USE OF THE BRAINSTORMING METHOD IN THE
TEACHING OF SOIL SCIENCE AS A FACTOR OF ACHIEVEMENT OF
EFFECTIVENESS." Bulletin of Science and Education 6-3 (109) (2021): 56-61.
6.
Hakimova, M. K. (2024). THE EFFECT OF FACTORS ON THE NUMERICAL
INDICATIONS OF MICROORGANISMS IN IRRIGATED LIGHT COLORED GRAY
AND BARRIOUS SOILS.
