209
HISOB-KITOBLAR VA MAJBURIYATLARNI HISOBGA OLISHNING SOLIQ
JIHATLARI
Raqibov Shuxrat Shavkatovich
Soliq qo‘mitasi huzuridagi
Fiskal institut magistratura talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.10888215
Annotatsiya.
Keyingi yillarda mamlakatimizda tadbirkorlik sub’ektlarini har tomonlama
qo‘llab-quvvatlashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu o‘z navbatida tadbirkorlik sub’ektlarining
barqarorligini oshirish borasida hisob ishlarini takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Shundan kelib
chiqqan holda, mazkur ilmiy tadqiqot ishida tadbirkorlik sub’yektlarining hisob-kitoblarini
hisobga olishning soliq jihatlar tadqiq qilinadi.
Kalit so‘zlar:
mol-mulk, majburiyat, aktivlar, soliq,foyda solig‘i, ishonchli boshqaruv,
soliqqa tortish, daromad, xarajat, foyda.
ACCOUNTS AND LIABILITIES TAX ASPECTS OF ACQUISITION
Abstract.
In recent years, a lot of attention has been paid to the comprehensive support of
business entities in our country. This, in turn, provides for the improvement of accounting work in
order to increase the stability of business entities. Based on this, the tax aspects of accounting of
business entities are studied in this scientific research work.
Key words:
property, liability, assets, tax, profit tax, trust management, taxation, income,
cost, profit.
СЧЕТА И ОБЯЗАТЕЛЬСТВА НАЛОГОВЫЕ АСПЕКТЫ ПРИОБРЕТЕНИЯ
Аннотация.
В ближайшие годы большое внимание будет уделяться комплексной
поддержке субъектов предпринимательства в нашей стране. Это, в свою очередь,
предусматривает совершенствование бухгалтерской работы в целях повышения
устойчивости субъектов хозяйствования. Исходя из этого, в данной научно-
исследовательской работе изучаются налоговые аспекты бухгалтерского учета
субъектов хозяйствования.
Ключевые слова:
имущество, обязательства, активы, налог, налог на прибыль,
доверительное управление, налогообложение, доход, стоимость, прибыль.
Mol-mulkni ishonchli boshqarish ishtirokchilari foydasini soliqqa tortish jihatlari.
Foydani soliqqa tortish maqsadida ishonchli boshqaruv shartnomasi ishtirokchilarining
210
operatsiyalarini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari soliq kodeksining 297 va 322-
moddalari bilan belgilanadi.
Ishonchli boshqaruv shartnomasi bo‘yicha berilgan mol-mulk, foyda solig‘iga tortish
maqsadlarida, ishonchli boshqaruvchining daromadi deb e’tirof etilmaydi.
Ishonchli boshqaruv shartnomasiga muvofiq, ishonchli boshqaruvchi tomonidan
olinadigan pul mukofotiuning daromadi deb e’tirof etiladi va unga ushbu Soliq kodeksida
belgilangan tartibda soliq solinadi.
Agar ishonchli boshqaruv shartnomasida ishonchli boshqaruvni amalga oshirish bilan
bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning o‘rnini ishonchli boshqaruv muassisi yoki boshqa shaxs tomonidan
qoplash nazarda tutilmagan bo‘lsa, mazkur xarajatlar ishonchli boshqaruvchining xarajatlari deb
e’tirof etiladi.
Ishonchli boshqaruvchi mol-mulkni ishonchli boshqarishga doir daromadlarni va
xarajatlarni har oyda o‘sib boruvchi yakun bilan aniqlashi hamda muassisga va (yoki) ishonchli
boshqaruvning boshqa naf oluvchisiga olingan daromadlar hamda xarajatlar to‘g‘risidagi
ma’lumotlarni Soliq kodeksini “Foyda solig‘i” 12 bo‘limiga muvofiq soliq bazasini aniqlash
chog‘ida bu daromadlar va xarajatlarni mazkur shaxslar tomonidan hisobga olish uchun taqdim
etishi shart.
Qimmatli qog‘ozlarni va muddatli bitimlarning moliyaviy vositalarini ishonchli boshqarish
chog‘ida ishonchli boshqaruvchi daromadlar hamda xarajatlarni Soliq kodeksining 327–329 -
moddalarida nazarda tutilgan tartibda aniqlaydi.
Agar ishonchli boshqaruv shartnomasi shartlariga ko‘ra, ishonchli boshqaruv muassisi
yagona naf oluvchi bo‘lsa, bunday muassisning soliq bazasini aniqlash quyidagi xususiyatlar
inobatga olingan holda amalga oshiriladi:
1) ishonchli boshqaruv shartnomasini amalga oshirish bilan bog‘liq daromadlar va
xarajatlar (shu jumladan mol-mulk amortizatsiyasi va ishonchli boshqaruvchiga pul mukofoti
to‘lash) olingan daromadlarning hamda amalga oshirilgan xarajatlarning turiga qarab, “Foyda
solig‘i” bo‘limida belgilangan tartibda ishonchli boshqaruv muassisining daromadlari va
xarajatlari tarkibiga kiritiladi;
2) qimmatli qog‘ozlarga doir operatsiyalar va muddatli bitimlarning moliyaviy vositalariga
oid operatsiyalar (ishonchli boshqaruvchiga pul mukofoti to‘lash bundan mustasno) bo‘yicha
daromadlar (xarajatlar) ishonchli boshqaruv muassisining qimmatli qog‘ozlarga va muddatli
bitimlarning moliyaviy vositalariga doir operatsiyalar bo‘yicha daromadlari (xarajatlari) tarkibiga
211
hamda bunday operatsiyalar uchun “Foyda solig‘i” bo‘limida belgilangan tartibda tegishli toifaga
kiritiladi.
Agar ishonchli boshqaruv shartnomasi shartlariga ko‘ra ishonchli boshqaruv muassisi naf
oluvchi bo‘lmasa yoxud bittadan ortiq naf oluvchi aniqlansa, bunday shartnoma ishtirokchilarining
soliq bazasini belgilash quyidagi xususiyatlar inobatga olingan holda amalga oshiriladi:
1) ishonchli boshqaruv shartnomasi bo‘yicha naf oluvchining daromadlari uning
daromadlari tarkibiga olingan daromad turiga bog‘liq ravishda kiritiladi va belgilangan tartibda
soliqqa tortilishi lozim;
2) ishonchli boshqaruv shartnomasini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar
(ishonchli boshqaruvchining pul mukofotidan tashqari, agar bu holat mazkur shartnomada pul
mukofotini to‘lash ushbu shartnomani bajarish doirasida olingan daromadlarni kamaytirish
hisobidan bo‘lmasligi nazarda tutilgan bo‘lsa) soliq solish maqsadlarida naf oluvchining xarajatlari
tarkibida hisobga olinadi. Bunda ishonchli boshqaruvchiga haqiqatan pul mukofoti to‘lash
xarajatlari (ishonchli boshqaruvchining pul mukofotidan tashqari, agar bu holat mazkur
shartnomada pul mukofotini to‘lash ushbu shartnomani bajarish doirasida olingan daromadlarni
kamaytirish hisobidan amalga oshirish nazarda tutilgan bo‘lsa) alohida hisobga olinadi va
ishonchli boshqaruvchi muassisining xarajatlari tarkibidagi xarajatlar sifatida e’tirof etiladi;
3) ishonchli boshqaruv shartnomasi bo‘yicha bir nechta naf oluvchi mavjud bo‘lgan
taqdirda, “Foyda solig‘i” bo‘limiga muvofiq daromadlar va xarajatlar ularda o‘zlariga tegishli
bo‘lgan ulushga mutanosib ravishda hisobga olinadi.
Ishonchli boshqaruv shartnomasi amalda bo‘lgan davrda ko‘rilgan zararlar ishonchli
boshqaruv muassisining yoki naf oluvchining soliq bo‘yicha soliq bazasini aniqlashda hisobga
olinmaydi. Bunday zararlar ushbu ishonchli boshqaruvdan olinadigan kelgusi daromadlarga ushbu
bo‘limda belgilangan tartibda o‘tkaziladi.
Ishonchli boshqaruv shartnomasini tugatish chog‘ida ishonchli boshqaruvdan ko‘rilgan
zararlar ishonchli boshqaruv muassisining yoki naf oluvchining soliq bazasini aniqlashda hisobga
olinmaydi va kelgusi davrga o‘tkazilmaydi.
Ishonchli boshqaruv shartnomasi tugatilgan taqdirda, ishonchli boshqaruvga berilgan mol-
mulk, mazkur shartnoma shartlariga ko‘ra, ishonchli boshqaruv muassisiga qaytarilishi yoxud
boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkin.
Mol-mulk qaytarilgan taqdirda ishonchli boshqaruv muassisida, ishonchli boshqaruvga
berilgan mol-mulkning ishonchli boshqaruv shartnomasi kuchga kirgan paytdagi qiymati va ushbu
212
shartnomani tugatish paytidagi qiymati o‘rtasidagi ijobiy (salbiy ) farq yuzaga kelishidan yoki
kelmasligidan qat’iy nazar, daromad (zarar) yuzaga kelmaydi.
Mol-mulkni boshqa shaxsga o‘tkazishda ushbu shaxsda u olgan mol-mulkning qiymati
miqdoridagi daromad yuzaga keladi.
Ishonchli boshqaruvchi ishonchli boshqaruv shartnomasini bajarish bilan bog‘liq
daromadlar va xarajatlar bo‘yicha hamda ishonchli boshqarishdan pul mukofoti tarzida olgan
daromadlari bo‘yicha, har bir ishonchli boshqaruv shartnomasi kesimida alohida-alohida hisob
yuritishi shart.
Muassisning yoki naf oluvchining, shuningdek ishonchli boshqaruv shartnomasi bo‘yicha
ishonchli boshqaruvchining daromadlari har bir hisobot (soliq) davrida, bunday shartnomada
ishonchli boshqaruv shartnomasining amal qilish muddatida hisob-kitoblarni amalga oshirish
nazarda tutilganligidan yoki tutilmaganligidan qat’iy nazar, shakllantiriladi.
Agar ishonchli boshqaruvning muassisi yoki naf oluvchisi yuridik shaxs bo‘lsa, ishonchli
boshqaruvchi ishonchli boshqaruv shartnomasini amalga oshirish (shu jumladan amortizatsiya
chegirmalarini hisoblab chiqarish) bilan bog‘liq daromadlarni va xarajatlarni ishonchli
boshqaruvning muassisi yoki naf oluvchisi bo‘lgan yuridik shaxsning soliq solish maqsadida hisob
siyosatidan kelib chiqqan holda aniqlashi shart. Bunda ishonchli boshqaruvchi ishonchli
boshqaruvning ushbu muassisiga soliq bazasini aniqlash uchun zarur bo‘lgan barcha birlamchi
hujjatlarni taqdim etishi shart.
Kredit va qarzlar hisobining soliq jihatlari.
Soliq hisobida kreditlar va qarzlar bo‘yicha
foizlar realizatsiyadan tashqari xarajatlarga tarkibiga kiritiladi va soliq kodeksining 310-
moddasida belgilangan me’yorlarda soliqqa tortiladigan foydani kamaytiradi.
Soliq to‘lovchining qarz majburiyatlari (kreditlar, tovar va tijorat kreditlari, qarzlar, bank
omonatlari, bank hisobvaraqlari yoki rasmiylashtirish usulidan qat’iy nazar, boshqa jalb qilingan
mablag‘lar) bo‘yicha foizlar tarzidagi xarajatlari (bundan buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun
hujjatlarida kapitallashtirish uchun ruxsat berilgan xarajatlar mustasno) Soliq kodeksining VI
bo‘limida nazarda tutilgan o‘ziga xos xususiyatlar inobatga olingan holda, haqiqiy stavkadan kelib
chiqib, chegirib tashlanadi.
Yuridik shaxsning nazorat qilinadigan qarzi bilan bog‘liq xarajatlari Soliq kodeksi 310-
moddaning birinchi qismi qoidalari hisobga olingan holda, ushbu moddada belgilangan eng ko‘p
qiymatlardan oshmaydigan miqdorda chegirib tashlanadi. Mazkur qoida quyidagilarga nisbatan
qo‘llaniladi:
1) qarz mablag‘laridan foydalanganlik uchun foizlarga;
213
2) neustoykalarning (jarimalar, penyalarning) summalari, javobgarlikning boshqa choralari
qo‘llanilganligi natijasida, shu jumladan shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun zararlarning
o‘rnini qoplash natijasida to‘lanishi lozim bo‘lgan summalarga.
310-modda maqsadlarida yuridik shaxsning quyidagi qarzlari nazorat qilinadigan qarzlar
deb e’tirof etiladi:
1) O‘zRning soliq rezidenti bo‘lmagan, mazkur soliq to‘lovchi aktsiyalarining (ustav
fondidagi paylar, ulushlarning) 20 foizidan ortig‘iga bevosita yoki bilvosita egalik qiladigan chet
ellik yuridik yoki jismoniy shaxs oldidagi qarzi;
2) Soliq kodeksining 37-moddasiga muvofiq ushbu qismning 1-bandida ko‘rsatilgan chet
ellik shaxsning o‘zaro bog‘liq shaxsi deb e’tirof etiladigan boshqa shaxs oldidagi qarzi;
3) ushbu qismning 1 va (yoki) 2-bandlarida ko‘rsatilgan shaxslar oldida kafillik qiluvchi,
kafil sifatida ish yurituvchi shaxs yoki ushbu soliq to‘lovchining ushbu moddaning to‘rtinchi
qismida ko‘rsatilgan qarzini to‘lashni ta’minlash yuzasidan majburiyatni boshqacha tarzda o‘z
zimmasiga oladigan boshqa shaxs oldidagi qarz.
Nazorat qilinadigan qarz soliq davridagi quyidagi qarzlarning jami summalarini o‘z ichiga
oladi:
- modda qarz mablag‘lari bo‘yicha;
- javobgarlikning boshqa choralari qo‘llanilganligi natijasida, shu jumladan shartnoma
majburiyatlarini buzganlik uchun zararlarning o‘rni qoplanishi natijasida to‘lanishi lozim bo‘lgan
neustoykalar (jarimalar, penyalar) summalari bo‘yicha.
310-moddaning to‘rtinchi qismi maqsadlari uchun soliq davrida mavjud bo‘lgan qarz
deyilganda, qaysi xo‘jalik operatsiyasi natijasida joriy hisobot (soliq) davrida qarz yuzaga
keladigan yoki ko‘payadigan bo‘lsa, o‘sha har bir xo‘jalik operatsiyasining qiymat ko‘rsatkichlari
summasi, shuningdek joriy hisobot (soliq) davrining boshida to‘lanmagan qarzning summasi
tushuniladi.
Agar 310-moddaning uchinchi qismida ko‘rsatilgan chet ellik shaxs yoki boshqa shaxslar
oldidagi nazorat qilinadigan qarz miqdori soliq to‘lovchining xususiy kapitalidan uch baravardan
ortiq bo‘lsa, faqat lizing faoliyati bilan shug‘ullanuvchi banklar va soliq to‘lovchilar uchun esa o‘n
uch baravardan ortiq bo‘lsa, xarajatlarning chegirib tashlanishi lozim bo‘lgan eng ko‘p miqdorini
aniqlashda ushbu moddaning yettinchi – to‘qqizinchi qismlarida belgilangan qoidalar qo‘llaniladi.
Soliq to‘lovchi nazorat qilinadigan qarzning har bir turi bo‘yicha eng ko‘p summalarni har
bir hisobot (soliq) davrining oxirgi sanasida hisoblab chiqarishi shart. Hisob-kitob nazorat
qilinadigan qarz bo‘yicha ayrim chiqimlarning (xarajatlarning) soliq davri boshlanganidan
214
e’tiboran o‘sib boruvchi yakun bilan aniqlangan summasini tegishli hisobot (soliq) davrining
oxirgi sanasida hisob-kitob qilinadigan kapitallashtirish koeffitsientiga bo‘lish yo‘li bilan amalga
oshiriladi.
310-moddaning yettinchi qismida ko‘rsatilgan kapitallashtirish koeffitsienti tegishli
nazorat qilinadigan, to‘lanmagan qarz miqdorini ushbu chet el tashkilotining soliq to‘lovchi ustav
fondidagi (ustav kapitalidagi) bevosita yoki bilvosita ishtirok etishi ulushiga muvofiq bo‘lgan
xususiy kapital miqdoriga bo‘lish hamda olingan natijani uchga, banklar va faqat lizing faoliyati
bilan shug‘ullanuvchi soliq to‘lovchilar uchun esa o‘n uchga bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi.
Xususiy kapital miqdorini aniqlashda soliq to‘lovchining aktivlari summasi va
majburiyatlari miqdori (soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha qarz summalari, shu jumladan ular bo‘yicha
kechiktirish va bo‘lib-bo‘lib to‘lash summalari hisobga olinmaydi) tegishli hisobot (soliq)
davrining oxirgi kunidagi buxgalteriya hisobi ma’lumotlari asosida aniqlanadi.
Nazorat qilinadigan qarzning har bir turi bo‘yicha 310-moddaning oltinchi –to‘qqizinchi
qismlariga muvofiq hisob-kitob qilingan, biroq haqiqatda hisoblangan xarajatlardan ko‘p
bo‘lmagan summalar xarajatlar jumlasiga kiritiladi.
Majburiyatlardagi shaxslarning o‘zgarishi bilan hisob-kitoblar hisobining soliq
jihatlari.
Xaridorga tovarlar jo‘natish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha MEB
tashkilot QQS summasini hisoblab va byudjetga to‘lashi shart.
Bunday holda, soliq bazasini aniqlash payti quyidagi sanalarning eng ertasi hisoblanadi:
- tovarlar (ishlar, xizmatlar) jo‘natilgan kun);
- kelgusida tovarlar yetkazish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha to‘lov yoki
qisman to‘lov kuni.
Kelgusida boshqa shaxsga da’vo talabnomasini o‘tkazganda, soliqqa tortiladigan
mahsulotni sotadigan tashkilot yana QQSni hisoblab va byudjetga to‘lash majburiyati paydo
bo‘ladi.
Soliqqa tortiladigan tovarlar sotish shartnomasidan kelib chiqadigan da’voni o‘tkazish
vaqtda, debitorlik qarzni sotgan tashkilot debitorlik qarz summasidan va undan ortiqcha
summadan QQS hisoblab va byudjetga o‘tkazish kerak.
Qarz summasidan kam qiymatda debitorlik qarzlari sotilgan taqdirda, QQS debitorlik
qarzlarining umumiy summasidan to‘liq undirilishi lozim. Bunday holda tashkilot ilgari tovarlar
(ishlar, xizmatlar) xaridoriga taqdim etilgan va byudjetga to‘langan QQS summasini chegirib
tashlashi mumkin.
215
Agar da’vo huquqini berish shartnomasi bo‘yicha to‘lov debitorlik qarzidan ortiq bo‘lsa,
bunday ortiqcha mablag‘ mol-mulk huquqlarini sotishdan olingan daromad hisoblanadi va u
daromad solig‘i bo‘yicha soliq bazasini aniqlashda hisobga olinishi lozim.
Soliq hisobida da’vo huquqini berish bo‘yicha zarar norealizatsion xarajatlarga
tenglashtiriladi va foydani soliqqa tortishda hisobga olinishi lozim.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotuvchi tomonidan hisoblash usuli qo‘llanilganda, to‘lov
muddati yetmagan da’voni uchunchi shaxsga o‘tkazish paytida ko‘radigan zararlar summasi,
da’voni o‘tkazish sanasidan to to‘lov kunigacha bo‘lgan davr uchun oladigan daromadi, Soliq
kodeksini talablariga muvofiq majburiyatlar uchun to‘lanadigan foizlar summasidan ortiq
bo‘lmasligi kerak.
Tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotuvchi tomonidan hisoblash usuli qo‘llanilganda, to‘lov
muddati yetgan da’voni uchunchi shaxsga o‘tkazish paytida ko‘radigan zararlar summasi to‘liq
tashkilotning norealizatsion xarajatlar tarkibiga kiritiladi.
Dargumon qarzlar uchun rezerv hisoblashni soliq jihatlari.
313-modda maqsadlarida,
sudning qaroriga ko‘ra, bankrotlik, tugatish, qarzdor vafot etganligi tufayli majburiyatlar
tugatilganligi oqibatida yoki da’vo muddati o‘tganligi oqibatida to‘lanishi mumkin bo‘lmagan qarz
umidsiz qarz deb e’tirof etiladi.
Soliq to‘lovchi oldingi hisobot (soliq) davrlarida soliq solinadigan daromadlar olish bilan
bog‘liq bo‘lgan umidsiz qarzlarni chegirib tashlashga haqli.
Umidsiz qarzlarni chegirib tashlashga faqat qarz hisobdan chiqarilgan va soliq
to‘lovchining buxgalteriya hisobotida aks ettirilgan taqdirda yo‘l qo‘yiladi.
REFERENCES
1.
Мухаметов, Абубак Бабоевич, Санабар Исмаиловна Маткулиева, and Баходир
Эрбутаевич Матрасулов. "УЧЕТ ЗАПАСОВ ПО МСФО."
Gospodarka i Innowacje.
36
(2023): 1-9.
2.
Муҳаметов А. и др. ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИНИ ТУРКУМЛАШ ВА
УЛАРНИНГ ҲИСОБИ //Iqtisodiyot va taʼlim. – 2021. – №. 5. – С. 351-358.
3.
Мухаметов А., Матрасулов Б., Абдувохидов А. Практические аспекты учета
основных средств в Узбекистане //Экономика И Образование. – 2020. – Т. 1. – №. 4.
– С. 111-114.
4.
Ubaydullayev, S., Shamsutdinov, N., Yoziyev, L., Kurbanov, A., Yuldashev, S., &
Hakimova, M. (2020, December). The influence of different aged Black Saxaul plants on
216
distribution, growth and accumulation of aboveground phytomass of Poa Bulboza L.
In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science (Vol. 614, No. 1, p. 012163).
IOP Publishing.
5.
Namazov, Kh., & Khakimova, M. (2020). NEW METHOD OF USING LAND
RESOURCES IN THE SUBTROPICAL ZONE OF SOUTH UZBEKISTAN. Innovative
Technologylar , (4 (40)), 77-80.
6.
Khakimova, M. Kh. (2021). USING THE “BRAINSTORMING” METHOD IN
TEACHING SOIL SCIENCE AS A FACTOR OF ACHIEVEMENT OF
EFFECTIVENESS. Bulletin of Science and Education , (6-3 (109)), 56-61.
7.
Juliev, M., Ng, W., Mondal, I., Begimkulov, D., Gafurova, L., Hakimova, M., ... &
Saidova, M. (2023). Surface displacement detection using object-based image analysis,
Tashkent region, Uzbekistan. In E3S Web of Conferences (Vol. 386). EDP Sciences.
8.
Rakhimov, D., Juliev, M., Agzamova, I., Normatova, N., Ermatova, Y., Begimkulov, D.,
... & Ergasheva, O. (2023). Application of hyperspectral and multispectral datasets for
mineral mapping. In E3S Web of Conferences (Vol. 386). EDP Sciences.
