90
BOSHLANG‘ICH SINFLARDA SONLI VA HARFLI IFODALAR TUSHUNCHASI.
O‘ZGARUVCHI QATNASHGAN IFODA
Xamzaqulov Erjigit Abdubasharovich
GulDPI “Pedagogika” kafedrasi stajyor o‘qituvchisi
Toʼxtayeva Aziza Davron qizi
GulDPI “Pedagogika” fakulteti talabasi
e-mail:
xamzaquloverjigit25@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.10933147
Annotatsiya.
Mazkur maqolada boshlangʻich sinf o‘quvchilariga sonli ifodalar hamda
harfli ifodalar haqida maʼlumot berish .O‘zgaruvchi qatlanshgan ifoda toʻgʻrisida fikr yuritilgan
Kalit soʻzlar.
Son, arifmetik amallar, sonli ifodalar,ongli o‘rganish,harfli ifodalar,
arifmetik misollar,qavsli ifoda.
THE CONCEPT OF NUMERIC AND LETTER EXPRESSIONS IN PRIMARY
GRADES. EXPRESSION WITH VARIABLE
Abstract.
In this article, numerical expressions and to provide information about literal
expressions. About an expression collapsed by a variable Counts.
Key words.
Numbers, arithmetic operations, numerical expressions, cognitive learning,
book expressions, arithmetic primers, expressions and parentheses.
ПОНЯТИЕ О ЦИФРОВЫХ И БУКВЕННЫХ ВЫРАЖЕНИЯХ В НАЧАЛЬНЫХ
КЛАССАХ. ВЫРАЖЕНИЕ С ПЕРЕМЕННОЙ
Аннотация.
В этой статье числовые выражения и для предоставления
информации о литеральных выражениях. О выражении, свернутом переменной
Считается.
Ключевые слова.
Число, арифметические операции, числовые выражения,
сознательное обучение, буквенные выражения, арифметические примеры, выражения в
скобках.
Matematika hamma aniq fanlarga asos.Bu fanni yaxshi bilgan bola aqlli ,keng tafakkurli
boʻlib o‘sadi, istalgan sohada muvaffaqiyatli ishlab ketadi.
SH.M.Mirziyoyev
Hozirgi kunda mamlakatimizda barcha sohalar qatori taʼlimga oid ko‘plab islohotlar
amalga oshirilmoqda.Ushbu islohotlardan biri Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil
7-maydagi "Matematika sohasidagi taʼlim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarini rivojlantirish
91
chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarorlari qabul qilindi.Ushbu qarorlar orqali matematika fani va
taʼlimini rivojlantirish, xalqaro standartlarga moslashtirish uchun mavjud muammolarni bartaraf
etish tizimi yaratib berildi.
Bolalarning matematika o‘rganishiga poydevor bo‘ladigan asosiy davr boshlangʻich 1-4-
sinfda taʼlim olayotgan davr hisoblanadi .Boshlangʻich sinf matematika kursiga algebraik
elementlarning kiritishining maqsadi, o‘quvchilarni son haqidagi , arifmetik amallar haqidagi,
matematik munosabat haqidagi maʼlumotlarni bolalar tasavvurida uygʻotish.Shunday ekan
boshlangʻich sinf o‘quvchilariga matematika fanini o‘zlashtirishiga alohida eʼtibor qaratish lozim.
Boshlangʻich sinflar matematika darsligida biz avvalambor son hamda arifmetik amallar
ularning ikkalasini bir biridan farqini tushunishi uchun o‘quvchilariga yordam berishimiz kerak.
Sonli ifodalar.Sonli ifodalar mazmuniga ko‘ra sonlardan arifmetik amallar va qavslardan
tashkil topgan bo‘ladi.Sonli ifodalar quyidagicha taʼriflanadi:
1.Har bir son sonli ifodasidir
2.Agar (A) va (B) lar sonli ifodalar boʻlsa,u
holda (A)+(B),(A)-(B),(A),(B)lar ham sonli ifodalardir.
Masala. Tomonlari 3 sm va 4 sm bo‘lgan to‘gʻri toʻrtburchakning primetrini toping.
Ushbu masalani to‘gʻri toʻrtburchakning primetri formulasi yordamida ishlaymiz.Barcha
tomonlarini qoʻshamiz natijada primetri hosil bogʻladi.
3•2+4•2=6+8=14
Koʻrsatilgan amallarni bajarib sonli ifodaning qiymati topiladi.Ifodada koʻrsatilgan har bir
amalni ketma-ket bajarilish natijasida hosil bo‘lgan son sonli ifodaning qiymati deyiladi.
Endi qavsli ifodani ko‘ramiz.Qavsli ifodada avvalo qavsni ichidagi ifodani birinchi bajarib
qavslarni tashlab qismlar topilgan qiymatlar bilan almashtiriladi
Masalan,((36:2)+(4•3))ifodaning qiymatini topish kerak bo‘lsin.
1-o‘rinda 36:2=18,4•3=12 amallarni bajaramiz
2-o‘rinda 18+12=30sonli ifodani hosil qilamiz
Demak berilgan ifodaning qiymati 30ga teng ekan.
Har qanday sonli ifoda ham qiymatga ega bo‘lmaydi .
Misol qilib aytadigan bo‘lsak 12:(5-5) va (7-7):(4-4)ifoda sonli qiymatga ega bo‘lmaydi,
chunki nolga bo‘lish mumkin emas.
Harfli ifodalar.Harfli ifodalar(yoki o‘zgaruvchili ifoda) raqamlar ,harflar va matematik
belgilardan tashkil topgan bo‘ladi.
a+b+4, 3+a+c
92
Ushbu ifodalardagi harflar o‘zgaruvchilar deb ataladi .Chunki bu harflar o‘rniga istalgan
sonlarni qoʻyish mumkin .Harflarni o‘rniga son qo‘ysak harfli ifoda sonli ifodalar aylanadi uning
qiymatini topish mumkin.O‘zgaruvchilar o‘rniga qo‘yilgan raqamlar o‘zgaruvchining qiymatlari
deyiladi.Naʼmuna sifatida a va b harflarini o‘zgartiramiz istalgan son qo‘yamiz .
a=7, b=2. a-b+4 ifodaga qo‘yamiz.Natijada a+b+4 ifoda odatiy raqamli
7+2+4 ifodaga aylanadi, uning qiymatini topish mumkin.7+2+4
Harfli ifodalar ustida turli arifmetik amallar bajariladi:
-qo‘shish
-ayirish
-bo‘lish
-koʻpaytirish
Biz yuqorida qoʻshish va ayirish amallarini ko‘rdik.Endi koʻpaytirish va bo‘lishga ham bir
nechta misollar ko‘ramiz.
Harfli ifodalarda oʻzgaruvchilar koʻpaytirilsa,ular birga yoziladi.Misol uchun, ab yozuvi
a×b belgisi bilan bir xil maʼnoni bildiradi.Agar a va b o‘zgaruvchilar o‘rniga 8va 5 sonlarini
qo‘ysak, u holda 40ga erishamiz.
20:a ifodani o‘zgaruvchi a harfiga 5 sonini qoʻyib koraylik
Natija 20:5 bo‘ladi va maʼlum bir qiymatga ega bogʻladi
20:5=4 kabi.
Shuni aytib oʻtish lozimki, boshlangʻich sinflarda matematika o‘rganishning nazariy
asoslari o‘quvchilarni kelajakda ziyrak topqir va o‘z ustida ishlash koʻnikmalarini shakllantirish ,
ularni katta sinfga chiqqanda misol va masalalarni qiynalmasdan ishlashga poydevor bo‘ladi.
REFERENCES
1.
Bukbayeva N.U va boshqalar "Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitish metodikasi
"Toshkent, 2007.
2.
Jumayev M.E "Boshlangʻich matematika nazariyasi va metodikasi" T -"Arnoprent",2005
3.
Toshmuradov B "Boshlangʻich sinflarda matematika oʻqitishni takomillashtirish" T,
"Oʻqituvchi "2000yil.
4.
Raxmonov, J. T., Xamzaqulov, E. A., & qizi Xamzaqulova, S. S. (2023). BA’ZI
ANIQMAS INTEGRALLARNI YECHISHDA UCHRAYDIGAN MUAMMOLAR VA
UNI TA’LIM METODI BILAN TAHLILI. Innovative Development in Educational
Activities, 2(18), 87-91.
93
5.
Xamzaqulov, E. (2024). MODULLI FUNKSIYANING HOSILASI VA UNI TA’LIM
METODI BILAN TAHLILI.
Zamonaviy Fan Va Tadqiqotlar
,
3
(2), 943–946. Retrieved
from https://inlibrary.uz/index.php/science-research/article/view/30481
