32
YUQUMLI VA KO‘P UCHRAYDIGAN KASALLIKLARNI KELTIRIB CHIQARGAN
ALOHIDA XAVFLI INFEKSIYALAR.
Muradov Sirojiddin
Siddiqova Madinabonu
Karimov Bahodir
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot institute “Mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi”
kafedrasi o‘qituvchilari.
Qarshi, O‘zbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.11455795
Annotatsiya. Ushbu maqolada, Favqulodda epidemiologik, epizootik va epifitotik
vaziyatlar. O‘lat vafo sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar haqida muallifning nazariy, ummumlashtiruvchi fikrlari keltirilgan.
Maqola mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligi yunalishlari talablari, mehnat muhofazasi va
xavfsizlik mutaxassislari hamda keng izlanuvchilar uchun muljallangan.
Kalit so‘zlar va iboralar: “epidemiya, epizootika, epifitotika, vabo, sibir yarasi, botulizm”.
PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT CAUSE CONTAGIOUS AND
COMMON DISEASES.
Abstract. In this article, Emergency epidemiological, epizootic and epiphytotic situations.
The author's theoretical and generalizing thoughts are presented about particularly dangerous
infections that cause rare diseases such as plague yellow fever. The article is intended for the
requirements of labor protection and technical safety directions, labor protection and safety
specialists, and general readers.
Key words and phrases: "epidemic, epizootic, epiphytotic, cholera, anthrax, botulism".
ОСОБО ОПАСНЫ ИНФЕКЦИИ, ВЫЗЫВАЮЩИЕ ЗАРАЗНЫЕ И
РАСПРОСТРАНЕННЫЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ.
Аннотация.
В
данной
статье
рассматриваются
чрезвычайные
эпидемиологические, эпизоотические и эпифитотические ситуации. Изложены
теоретические и обобщающие мысли автора об особо опасных инфекциях, вызывающих
такие редкие заболевания, как чумная желтая лихорадка. Статья предназначена для
требований направлений охраны труда и технической безопасности, специалистов по
охране труда и технике безопасности, а также широкого круга читателей.
33
Ключевые слова и фразы: «эпидемия, эпизоотика, эпифитотия, холера, сибирская
язва, ботулизм».
Kirish. Epidemiya
-alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta
yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan, odamlarning guruh bo‘lib kasallanishi, bir aholi punktida 50
kishi va undan ortiq kasallanishi aytiladi.
Yuqumli kasllikning paydo bo‘lish omillari 3 turda nomoyon bo‘ladi:
1.
Kasallikning yuqtiradigan manbaning mavjudligi;
2.
Kasallikning yuqish va tarqalish yo‘llarining mavjudligi;
3.
Kasallikka beruluvchi odamlarning mavjudligi.
Kasallikning yuqish yo‘llari
1.
havo-tomchi
2.
Oziq ovqat orqali
3.
Qon orqali
4.
Kontakt yo‘llari.
YUqumli kasalliklarning paydo bo‘lish xavfi
1.
Aholi zichligi
2.
Aholining ko‘chib yurishi
3.
Kommunikatsiya tarmoqlarining ishdan chiqishi
34
4.
Sog‘liqni saqlash dasturlarining bajarilmay qolishi
o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar - epidemik toshmali terlama, Bril
kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar - Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar - SPID;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish -
20 kishi va undan ortiq;
tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi -
15 kishi va undan ortiq;
o‘lim yoki kasallanish darajasi
o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan
vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish -
jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq;
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish -
jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq.
Vabo
- bu ham juda xavtli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo
bilan kasallangan bemomi ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to'zib ketadi. Agar kasallik
davolanmasa., tezda o'ladi.
35
Sibir yarasi
- buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo'h,
oshqozon ichak yo'Ii bilan kirib, o'zining ta'slrini ko'r-satadi. Agar u teriga tushsa, avval dog' hosil
bo'ladi, so'ngra u shishib ichiga qon to'ladi va yorilib, yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo'lgan
tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi.
Botulizm -
bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi.
Masalan, uning 0,00000012 g kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm
kasalligi oshqozon-ichak yo'Ii bilan tarqatilib, as os an asosiy asab tizimining, yurak asablarini
izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og'rib, ko'rish qobiliyati
pasayadi. Til muskullari falajlanadi. Kasalning haro-rati normal odam haroratidan ancha past
bo'ladi va bu kasallik o'z vaq-tida davolanmasa o'lim bilan tugaydi.
Karantin -
zararlangan o'choqni to'sish hamda o'tkir yuqumli kasalliklarni yo'qotishga
qaratilgan rejimli chora-tadbirlar sistemasidir. Zararlangan o'choqlarda komendantlik xizmatlari
(qurollangan muhofa-za tizimi) tashkil etiladi. Bunday vaziyatlarda o'choqdan tashqariga chiqish
va o'choqqa ki-rish, hatto mol-mulkni kiritish ta' qiqlanadi. Korxona va tashkilotlar alo-hida ish
rejimiga o'tkazilib, bunda aholi (ishchi va xizmatchilar) kichik-kichik guruhlarga bo'linib, ularga
tibbiy kuzatuv xizmati tashkil etiladi. Bulardan tashqari o'choqda kerakli profilaktik va sanitar-
gigiyenik omil-lar o'tkaziladi harnda o'choqni dezinfeksiya va deratizatsiya qilish, aho-lini qayta
sanitar ishlovdan o'tkazish omillari amalga oshiriladi. Zararlangan o'choqlarga oziq-ovqat va
boshqa kerakli mol-mulklar-ni kiritish tibbiyot tizimlarining qattiq nazorati ostida maxsus shahob-
chalar orqali arnalga oshiriladi. Karantin muddati muayyan kasalliknmg rivojlanish (inkubatsiya
davri) davrining uzunhgi bilan, yuqori tashkilotlarning FM shtablari tomonidan belgilanadi.
36
Karantin omili oxirgi kasalni tuzatib o'choqdan chiqib ketishi va dezinfeksiya orrulini tarnom
bo'lishi bllan tugatiladi.
Observatsiya
-yuqumli kasallikni tarqalmaslik uchun bajariladigan omil bo'lib, bunda
maxsus tibbiy nazorat tashkil etiladi. Zararlangan o'choqda bo'lgan harnma fuqarolaming
kasallangan-ligini o'z vaqtida aniqlash, ularni izolatsiya qilish va profilaktik ornillarni arnalga
oshirish uchun kuzatuv tashkil etiladi. Bunda kasallangan kuzatuv va so'rov orqali aniqlanadi.
Yuqumli kasalliklar tarqalishini oldini olish uchun zararlangan o'choqlarga kirish va chiqish
ta'qiqlanadi o'choqlardagi turli xildagi mol-mulklami zararsizlantirmasdan turib, olib chiqib
ketishga ham rux-sat berilmaydi. Oziq-ovqat va suv ta'minoti nazorati kuchaytiriladi. Ob-
servatsiya davri harn, xuddi karantin davri kabi fuqaro muhofazasining mahalliy miqyosdagi
shtablari tomonidan belgilanadi.
Kasalliklik tarqalishining oldini olish:
1.
Dizenfeksiya;
-
Mexanik usul,
-
Fizik usul,
-
Kimyoviy usul
2.
Deratizatsiya;
3.
Dizenseksiya usullaridan foydalaniladi.
Dizenfeksiya,
yuqumli kasallik keltirib chiqaruvchilarni yo‘qotish-
zarasizlantirish,
tashqi muhitda kasal tug‘diruvchi mikroorganizmlarni yoki ularni tashib yuruvchilarni fizik,
kimyoviy yoki biologik usullar bilan yo‘q qilish yoki faolsizlantirish bo‘yicha tadbirlar.
Dizenseksiya-
kasallik qo‘zg‘atuvchilari-zararli bo‘g‘imayoqlilar, qishloq xo‘jalik
zarakunandalari va boshqalarni tashib yuruvchilarni qirib tashlash tadbirlari; termik yoki kimyoviy
ishlov berish, qushlar yoki mikroorganizmlar yordamida amalga oshiriladi.
Deratsizatsiya-
kemuruvchi zarakunandalarni yo‘q qilish –
yuqumli kasalliklar manbai
yoki tashuvchilari bo‘lgan, yoxud xo‘jalikka zarar etkazuvchi kemuruvchilarga qarshi kurash
chora-tadbirlari majmui. Kemuruvchilarni kimyoviy, mexanik, va biologik usulllar bilan yo‘q
qilish, chiqindini yig‘ish va olib tashlashni tartibga solish, oziq-ovqatlarni saqlash joylarini
kemuruvchilar o‘taolmaydigan qilib jihozlashni o‘z ichiga oladi.
Bakteriologik qurol to‘g‘risida tushuncha.
Bakteriologik qurol ommaviy qirish quroli
hisoblanib, odamlar, hayvonlar, qishloq xo‘jalik o‘simliklarini va oziq- ovqatlarni zaharlash uchun
mo‘ljal langan. Bakterial vositalar – kasallik chaqiruvchi mikroblar va ularning tok sinlaridan,
hamda mikroblarni tashqi muhitda tarqatish uchun zararlangan ha shorotlardan iborat. Bakterial
37
vositalar kasallik chaqiruvchi mikroblarning va ularning toksinlarini suyuq yoki quruq
aralashmalar ko‘rinishda bo‘ladi.
Bakterial vositalar sifatida etarli miqdorda tez ajratib olinadigan oddiy usullar bilan oson
tarqatiladigan va ularga qarshi effektiv davo chorasi va profilaktikasi yo‘q kasalliklarning
qo‘zg‘atuvchilari ishlatiladi.
Bakteriologik qurolni qo‘llash usullari, zararlash xususiyatlari.
Chet el mutaxassislarining fikricha bakteriologik qurolni quyidagi qo‘llash usullari
mavjud:
1. Mikrob va uning toksinlarini mayda zarrachali aerozol ko‘rinishda qo‘llash usuli.
Bunday aerozollarni aviobomba, raketa, artsnaryad va mina lar yordamida hosil qilinadi. Mayda
zarrachali aerozollar havo oqimi bilan uzoq masofalarga, bino va boshpanalarga oson kirib borishi
va u er dagi odamlarni zararlashi mumkin. Masalan, 10.000kg kuydirgi aerozo lini purkash
natijasida 100 km atrofdagi odamlar zararlanishi mumkin.
2. Transmissiv usul – ba’zi bo‘g‘imoyoqli hashoratlarning chaqishi orqa li yuqumli
kasalliklarni yuqishiga asoslangan. Shunday yo‘l bilan o‘lat, sariq isitma, ensefalit, toshmali tif va
boshqa kasalliklar yuqadi. Bunday zararlangan hashoratlarni samolyot va raketalardan konteyner
va xaltachalarga solib tashlash usuli.
3. Diversiya usuli – suv va oziq-ovqat tarmoqlari, yopiq binolar havosi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bakterial vositalar bilan zararlanadi. Bakteriologik qurol qo‘llanilgan joyda uning ta’sirini
davomliligi qo‘zg‘atuvchining tabiatiga bog‘liq. Masalan, kuydirgi kasalligining qo‘zg‘atuvchisi
tuproq da bir necha yil saqlanishi mumkin.
Bakteriologik qurolning zararlovchi xususiyati quyidagilar bilan aniqlanadi:
1. Bakterial vositalar juda kichik dozada odam organizmiga kirib, ommaviy ravishda
yuqumli kasalliklarni chaqiradi.
2. Yuqori kontagiozlik, ya’ni tez tarqash xususiyatiga ega(o‘lat, chin che chak, kuydirgi,
vabo.)
3. Zararlanish o‘chog‘ini uzoq davom etishi va yashirin davrni bo‘lishi (1-2dan 20-30
kungacha). Infeksiya aerogen yo‘l bilan yuqqanda inkubatsion davr qisqaroq bo‘ladi(bir necha
soatdan 2-3 kungacha).
4. Tashqi muhitda qo‘zg‘atuvchini aniqlash, ya’ni indikatsiya qilishni murakkabligi va
davomliligi va kombinirlangan retsepturali bakterial vositalarni qo‘llanganda tashxis qo‘yishni
qiyinlashuvi.
38
5. Mikrob aerozollarini binolarga, boshpana va pana joylarga kirib borishi va undagi
odamlarni zararlashi.
Bu xususiyatlar epidemik jarayonni rivojlantirishga yo‘l ochib, tibbiy yordamni tashkil
qilib, bakteriologik o‘choqni tez tugatishga qiyinchilik tug‘diradi.
Bakteriologik o‘choq.
Bakteriologik qurol qo‘llanilgan va ommaviy yuqumli kasalliklar vu judga kelish xavfi
bo‘lgan shahar, aholi punkti va xalq xo‘jalik obektiga bakterologik o‘choq deyiladi. O‘choqning
kattaligi qo‘llanilgan bakterial preparatning turiga, qo‘llash usuliga, metereologik sharoitlarga,
o‘z vaqtida aniqlanishiga, himoya va profilaktik choralarni o‘tkazishga bog‘liq.
Bakteriologik o‘choqning turi qo‘llanilgan bakterial vositalar bilan belgilanadi.
Kombinirlangan bakterial preparatlar kombinirlangan o‘choq ni vujudga keltiradi. Sun’iy ravishda
vujudga kelgan epidemik jarayondan tubdan farq qiladi va shuning uchun uni aniqlashda
qiyinchilik tug‘diradi.
Dushman tomonidan bakteriologik qurol qo‘llanilganligini o‘z vaqtida aniqlash uchun
Fuqaro muhofazasining maxsus kuchlari bakterio logik razvedka o‘tkazadi. Bakteriologik
razvedka quyidagilarni bajaradi:
•
Havoni, suv tarmoqlari manbalarini, joylarni, ovqat mahsulotlari bakterial vositalar
bilan zararlanganligini aniqlash;
•
Zararlanish zonasi chegarasini aniqlash va belgilab qo‘yish;
•
Bakterial vositalarni indikatsiya qilish;
•
Hujum oqibatlarini tugatish bo‘yicha o‘tkaziladigan chora-tadbirlar hajmini aniqlash;
•
Bakteriologik o‘choqni aniqlangandan keyin zararlangan xududda observatsiya yoki
karantin o‘rnatiladi.
Observatsiya
- yuqumli kasalliklarning vujudga kelish va tarqalish oldini olishga qaratilgan
chora-tadbirlar tizimi.
Observatsiya quyidagilarni nazarda tutadi:
1. O‘choqqa kirish va undan chiqishni chegaralanishi, jihozlarni dezin feksiya qilmasdan
olib chiqish.
2. Aholi o‘rtasidagi kontaktni chegaralash.
3. Tez ximioterapevtik vositalar yordamida infeksiyani oldini olish.
4. Odamlarni sanitariya ishlovidan o‘tkazib, vaksinatsiya qilish, ularning kiyimlari,
poyafzallari va turar joylarini dezinfeksiya qilish.
39
5. Tibbiy nazoratni kuchaytirish: har kuni kuzatish, termometriya, labo ratoriya
tekshirishlarini o‘tkazish va kasallanganlarni izolyasiya qilish.
6. Sanitariya rejimiga rioya qilishni, suv va oziq-ovqatlarni zararsiz lantirishni ustidan
tibbiy nazoratni kuchaytirish.
7. Tibbiy muassasalarda epidemiyaga qarshi ish rejimini o‘rnatish.
Bakterial vositaning turi aniqlanib, u kasallik chaqirmaydigan mikrob yoki uning toksini
ekanligi
aniqlangach,
izolyasiya-chegaralash
chora-tad
birlari
tugatilib
observatsiya
tugatiladi.Agar kasallik chaqiruvchi qo‘zg‘atuvchi (ich terlama, paratif, tulyaremiya, bursellez,
melioidoz, manqa) aniqlansa, observatsiya davom ettiriladi. Agar o‘ta xafli infeksiyalar
qo‘zg‘atuvchilari (o‘lat, vabo, kuydirgi, chin chechak) qo‘llanilganligi aniqlansa, observatsiya
o‘rniga karantin o‘rnatiladi.
Karantin
– yuqumli kasallik o‘chog‘ini to‘liq ajratish (izolyasiya) va uni tugatishga
qaratilgan epidemiyaga qarshi va rejimli chora-tadbirlar bilan to‘ldiriladi.
1.
O‘choqdan chiqish va zararsizlantirmasdan biror jihozni olib chiqish man qilinadi.
2.
O‘choqqa faqat FX ning kuchlari, uni tugatish uchun kiritiladi. Ki rishdan avval
ko‘chma epidemiyaga qarshi otryad va sanitar drujinaning shaxsiy tarkibi shaxsiy himoya
vositalari bilan ta’minlanib, tez profilaktika va vaksinatsiyadan o‘tadilar.
3.
Karantin zonasining chegarasi ogohlantiruvchi belgi bilan belgila nadi, ular o‘rtasiga
qurolli muhofaza postlari qo‘yilib, sutka davomida patrullik joriy qilinadi, yo‘llarda nazorat
punktlari tashkil qilinib, o‘choqqa oziq-ovqat maxsulotlarini olib kelish rejimiga rioya qilish
ta’minlanadi.
4.
Oziq-ovqatlarni olish joyi belgilanadi.
5.
O‘choqdagi barcha aholi binolardan chiqqanda individual vositalaridan
foydalanishlari kerak.
O‘choqdagi aholi shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlangan bo‘lishlari kerak:
respirator, protivagaz, o‘latga qarshi kastyum, filtrlovchi himoya kiyimi va qo‘l ostidagi vositalar
(og‘iz va burunga paxta va dokadan tayyorlangan niqob, kombenizonlar, plash va boshqalar).
Hashoratlardan himoyalanish uchun repellentlar va pashshaxonalar qo‘llaniladi.
Karantin o‘rnatilgan territoriyada muhim xalq xo‘jaligi mudofaa ahamiyatga ega bo‘lgan
ishlab chiqarish muasassasalardan tashqari barcha muassasalarning ish faoliyatlari to‘xtatiladi.
Territoriya, binolar, qurol-aslahalar, tayyor va xom ashyo mahsulotlari zararsizlantiriladi;
xodimlar sanitar tozalovidan va tez profilaktikadan o‘tkazilgach, muassasa yana ish faoliyatini
davom ettiradi. Xodimlar kazarma sharoitiga o‘tkaziladi.
40
Karantin vaqtining davomliligi kasallikning inkubatsion davriga bog‘liq va u oxirgi
bemorni izolyasiya qilingan vaqtdan boshlanadi. O‘choqdagi rejimli chora-tadbirlarga rioya qilish
nazorati jamoat tartibini saqlash xizmatiga yuklanadi.
O‘LAT (TOUN).
O‘lat(toun
) juda xavfli yuqumli kasallik bo‘lib, kuchli intoksikatsiya boshlanishi va limfa
tugunlari, teri, o‘pka va boshqa organlarning yallig‘lanishi bilan ta’riflanadi. Odamzodga ma’lum
bo‘lgan kasallik larning eng qo‘rqinchlisi va eng ko‘p qirg‘in keltiradigani o‘latdir.
Etiologiyasi.
O‘latni qo‘zg‘atuvchi mikrobni 1894 yildagi Gonkong epidemiyasi vaqtida
Iersen va Kitazatolar topgan. Jersinia pestis deb ataladigan bu mikrob ichki tomoni yoysimon
bo‘lib ketgan uzun bochkaga o‘xshaydi. Tashqi muhitda chidamli, bir qadar past haroratda,
masalan, -20 darajada ham ko‘paya oladi. Quritish, isitishga sezuvchan. 60 daraja issiqda 30
minutda, 100 daraja issiqda esa darhol halok bo‘ladi.
Epidemiologiyasi.
Tabiiy sharoitda o‘lat mikroblari yovvoyi kemi ruvchi
hayvonlarda(yumronqoziq, kalamushlar) uchraydi. Bu hayvonlar o‘lat mikroblari saqlanadigan
manba hisoblanadi. Ko‘pincha bu hayvonlar o‘latning o‘tkir formasi oqibatida halok bo‘lib ketadi,
lekin ba’zan ularda o‘lat surunkali formada o‘tadi va muayyan bir joyda infeksiya uzoq muddat
saqlana oladi.
O‘lat asosan transmissiv yo‘l bilan – burgalar chaqqan paytida yuqadi. Burga o‘lat bilan
og‘rigan kemiruvchi hayvonni chaqqanda, uning qoni bi lan burganing hazm yo‘liga o‘lat
mikroblari tushib, shu erda ko‘payadi. Ana shu burga odamni chaqqanda odam terisiga birtalay
o‘lat mikroblari tu shadi. Burga chaqqan joyni qashilganda mikroblar teri ostiga kiradi va shunday
qilib kasallik yuqadi. O‘lat kontakt yo‘li bilan ham yuqadi. Masalan, kemiruvchi hayvonlarning
terisini shilayotganda odam terisi yoki shilliq pardasining yorilgan, tirnalgan joyidan o‘lat mikrobi
kiri shi mumkin. O‘latning o‘pka formasi havo-tomchi yo‘li bilan ham yuqadi. Nihoyat, o‘lat bilan
og‘rigan hayvon(tuya) go‘shtini iste’mol qilganda kasallik alimentar yo‘l bilan ham yuqadi.
O‘latdan sog‘aygan odamda umrbod saqlanadigan immunitet paydo bo‘ladi.
Klinikasi.
Kasallikning inkubatsion davri 3-6 kun, o‘latga qarshi emlatganlarda 8-10
kungacha cho‘ziladi. G.P.Rudnev o‘latning quyidagi klinik formalarini ajratadi:
A. 1) teri; 2) bubon; 3) teri-bubon formasi.
B. 1) birlamchi septik formasi; 2) ikkilamchi septik formasi.
V. 1)birlamchi o‘pka formasi; 2) ikkilamchi o‘pka formasi; 3) ichak formasi.
O‘lat to‘satdan boshlanadi. Bemorning badani titrab, harorati 39-40 drajagacha ko‘tariladi
va bu isitma 3-10 kun davom etadi. Isitma bilan bir qatorda intoksikatsiya ham boshlanada.
41
Bemorning darmoni quriydi, boshi aylanib qattiq og‘riydi. Ishtahasi yo‘qoladi, tashna bo‘ladi.
Ko‘ngli aynib, qon aralash qayt qiladi. Muskullari, umurtqa pog‘onasi, orqasi og‘riydi. Bemorning
yuzi qizargan, salqigan va ko‘zlari qip-qizil bo‘ladi. Badani quruq va issiq, petexiyalar ko‘zga
tashlanadi. Yurak chegarasi kenga yib, tonlari bo‘g‘iq eshitiladi. Qon bosimi pasayadi, kuchli
taxikardiya aniqlanadi. Til oppoq karash bilan qoplanadi. Ba’zan bemorning qorni og‘riydi, taloq
kattalashadi. Bemor bezovtalanadi, ko‘pincha alahlaydi, yurganda gandiraklaydi. Qonda neytrofil
leykotsitoz bo‘ladi.
Teri formasi. O‘lat mikrobi kirgan joyda kichkina dog‘ paydo bo‘la di. Keyin bu dog‘
papula, vezikula va pustulaga aylanadi. Pustula yoril gach, o‘rni yara bo‘lib, uzoq vaqtgacha
bitmaydi. O‘latning teri formasi ju da kam (3-3% hollarda) uchraydi. Mikrob kirgan joyda o‘lat
karbunkuli paydo bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda terida gemorragik va pustulyoz toshmalar
uchraydi.
Bubonli formasi. O‘latning bubonli formasida yuqori harorat va intoksikatsiya bilan bir
qatorda bemorning limfa tugunlari shishib, kattalashadi va og‘riydi. Zararlangan limfa tugunlari
kasallikning ikkin chi kunidan boshlab qo‘lga unnaydi, keyin ular tez kattalashadi, tovuq tuxu
midek bo‘lib qoladi yoki bundan ham kattalashadi. Limfa tugunidagi yallig‘ lanish jarayoni teri
osti to‘qimasiga ham o‘tadi. 6-8 kundan so‘ng bubon yiringlaydi, og‘riq kamayadi, teri ko‘kimtir
tus oladi. Bubonda flyuktuatsiya aniqlanadi. 8-12-kun bubon yoriladi va ko‘p miqdorda sariq-
yashil rangli quyuq yiring chiqadi. Bubon yorilgach, harorat pasayadi va 10-12 kunlari yara bitib,
o‘rni yamoq bo‘lib qoladi. Ba’zi hollarda bubon yiringlamaydida, 6-7 kunlardan boshlab sekin-
asta kichrayadi va shishi kamayib, yo‘qolib ketadi. Bo‘yin limfa tugunlarida bubonlar
rivojlanganda kasallik juda og‘ir o‘tadi.
Birlamchi septik formasi.O‘latning bu formasida odamning teri yokishilliq pardasi orqali
ko‘p miqdorda kuchli patogen o‘lat tayoqchalari kirishi organizmning himoya vositalarini engib
qonga tushishi natijasida kasallik birdaniga boshlanadi. Qisqa inkubatsion davrdan so‘ng (bir
necha soatdan 1-2 kungacha davom etadi) bemorning eti uvishib, qaltiraydi, harorat ko‘tari ladi,
badanida ko‘pincha gemorragik toshma ko‘rinadi. Pulsi juda tez uradi(har daqiqada 150-160),
ba’zan sanoqqa kelmaydi. Ba’zi hollarda meningo ensefalit belgilari aniqlanadi. Ko‘p o‘tmay
infeksion-toksik shok rivoj lanadi va bemor koma holatiga tushib, uzog‘i bilan 2-3 kun ichida juda
kuchli intoksikatsiya va gemorragik sindrom oqibatida halok bo‘ladi. O‘latning sep tik formasidan
bemorning sog‘ayishi juda kam uchraydi.
Birlamchi o‘pka formasi. Bu o‘latning eng og‘ir formasidir. U to‘satdan boshlanadi.
42
Bemorni eti uvishib, qaltiraydi va xarorat ko‘tariladi va boshi qattiq og‘riydi, ko‘kragi
sanchadi, yo‘taladi. Yo‘talganda oldin tiniq shilim shiqdan iborat, keyin qon aralash balg‘am
tashlaydi. Bemor bezovtalanib, alahlaydi. Uni tekshirib ko‘rilganda pnevmoniyaga xos alomatlar
aniqla nadi. Ammo o‘pkani dukillatib va eshitib ko‘rilganda belgilar uncha ko‘p bo‘l magani
holda, bemorning ahvoli juda og‘ir bo‘ladi. Yurak juda tez uradi, toni bo‘g‘iq bo‘ladi, nafas ancha
tezlashadi, bemorni yuzi ko‘karadi, pulsi qo‘ liga ilinar-ilinmas bo‘ladi, so‘ngra bemor behush
xolga tushadi va oxiri o‘lib qoladi.
Ichak formasi. Oxirgi yillar dalillariga ko‘ra, o‘latning ichak formasi septik jarayon
oqibatida yuz beradi. Harorat yuqori darajaga ko‘tariladi, kuchli intoksikatsiya bo‘ladi. Bemor
ko‘ngli aynab, qayt qiladi. Qon va yiring aralash tez-tez ichi ketadi, qorni og‘riydi, kuchaniq
bezovta qiladi. O‘latning ichak formasida bemor bir necha kun ichida halok bo‘ladi.
Davosi. O‘latga davo qilishda streptomitsin yaxshi natija beradi. O‘latning bubonli va teri
formalaridabemorga bir necha kunduzda 2,5-3,5g dan strepto mitsin yuboriladi. Harorat
pasaygach, bu preparat dozasi ikki barovar kamay tirilib, yana 3-5 kun beriladi. O‘latning septik
va o‘pka formalarida streptomitsin oldin kuniga 4,5-5g dan ishlatilib, harorat pasayganidan keyin
yana 5-7 kun davomida har kuni 2-2,5g dan yuborib turiladi.
Streptomitsin har 8 soat oralab in’eksiya qilinadi. Streptomitsin o‘rni ga neomitsin (kunlik
dozasi 2 mln TB), oksitetratsiklin (kunlik dozasi 3-6 mln TB) ichishni buyurish ham mumkin.
Shuningdek, morfotsiklin, ampitsil lin, ampioks ham qo‘llaniladi. O‘latga har xil
kasalliklar qo‘shilganligida kefzol,sseporin, oksatsillin, metitsillin beriladi. O‘latning septik for
malarida streptomitsin (kundalik dozasi 2 000. 000 TB) bilan bir vaqtda xlortetratsiklin (kundalik
dozasi 2 g gacha) buyuriladi. Ikki xil antibiotik berilganda ulardan har birini dozasi ikki barovar
kamaytirish mumkin.
Antibotiklar davolash kursi 7-10 kun davom etadi.
O‘lat bubonlari tezroq yo‘qolib ketish uchun bevosita bubon ichiga har kuni bir martadan
streptomitsin (500. 000 TB) yoki ampitsillin (0,5 g) yuborib turiladi. Intoksikatsiyani kamaytirish
uchun Ringer eritmasi, neokompen san, reopoliglyukin, izotonik glyukoza eritmasi qo‘llaniladi.
Kuchli intok sikatsiyaga qarshi glyukokortikoidlar(kuniga 100-150 mgdan prenizalon)
beriladi. Bemorlarga askorbinat kislotasi(1kunda 1,5-2 gdan), V1, V6, V12, K vitaminlarini berish
zarur. O‘latning bubon formasidan sog‘aygan bemor isitmasi tushganidan boshlab hisoblaganda 2
haftadan keyin kasalxonadan chiqariladi.
Profilaktikasi.
O‘latning tabiiy o‘choqlarini yo‘qotish uchun kemiruv chilarning inlariga
zaharli moddalar sepiladi. O‘lat diagnozi aniqlangach, bemor darhol kasalxonaga yotqiziladi,
43
bemor yashagan joyda dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya o‘tkazilib, bu joyda 6 kun
muddatga karantin e’lon qilinadi. Bemorga yaqin yurgan odamlar 6 kun davomida vrach
nazoratida bo‘ladi, har kuni 3 marta ularning harorati o‘lchanib turiladi. Ehtiyot shart yuzasidan
ularga streptomitsin tayinlanadi. O‘lat o‘chog‘ida ishlaydigan tib biy xodimlar shaxsiy profilaktika
qoidalariga rioya qilishlari kerak, ular albatta o‘latga qarshi maxsus kiyim kiyib ishlashlari zarur.
Biror kishi o‘lat bilan kasallansa, yoki o‘lat epidemiyasi boshlanib qolgudek bo‘lsa, o‘sha
joyda yashovchi aholining hammasi (2 yoshli bolalardan boshlab) o‘latga qarshi emlanadi.
Vaksina in’eksiya qilingach, bir haftadan so‘ng immunitet paydo bo‘ladi. Immunitet bir
yilgacha davom etadi.
Kuydirgi. (sibir yarasi)
Zoonozlar (hayvonlardan yuqadigan) guruhiga kiradigan o‘tkir yuqumli kasallikdir.
Etiologiyasi:
Kuydirgini qo‘zg‘atuvchi mikrobni birinchi marta 1855 yilda shu kasallikni
nobud bo‘lgan ot organizmidan rus olimi Brauelar topgan. Kuydirgi mikrobi (Bacteriya anthacis)
uzunligi 5-8mkm., yo‘g‘onligi 1-1,5 mkm. keladigan tayoqchadir. Mikroskop ostida zanjirga
o‘xshab qator bo‘lib joylashadi. Tayoqchaning vegetativ formasi yuqori temperaturada va turli
dezinfeksiyalovchi moddalar ta’sirida bir necha minut ichida halok bo‘ladi. Sporalari esa tashqi
muhitga juda chidamli, qaynatilganda 30 minutdan keyingina parchalanadi. Tuzlangan go‘shtlarda
uzoq saqlanadi. 70S dagi issiqda sporalar bir necha soatgacha halok bo‘lmaydi.
2.6-rasm. Kuydirgi kasalligining tarqalishi.
Epidemiologiyasi:
Kuydirgi kasalligining manbai uy hayvonlari, asosan katta va mayda
shoxli hayvonlar, shuningdek otlar hisoblanadi. Kuydirgi bilan og‘rigan hayvonlar kasallik
mikroblarini axlati va siydigi bilan tashqariga chiqaradi. Hayvon o‘lgandan so‘ng uning terisi, juni,
44
ichki organlari va qoni uzoq muddat yuqumli bo‘lib turadi. Odamlarga kasallik tirik yoki o‘lik
hayvonlardan yuqadi. Kuydirgi hayvonga yaqin yurganda, parvarish qilganda osongina yuqadi.
Kuydirgidan o‘lgan hayvon terisi va junidan tayyorlangan har xil mo‘yna buyumlar orqali
ham yuqishi mumkin. Kuydirgi asosan cho‘pon, veterinar xodimlari, qushxona, teri zavodi
ishchilari, mo‘ynado‘zlarda uchraydi.
Patogenezi
– Kuydirgi mikrobi organizmga shilingan teri, me’da ichak shilliq pardalari va
havo yo‘llari orqali o‘tadi. Odam organizmiga kirgan kuydirgi tayoqchasining vegetativformasini
bir qismini fagotsitlar yutib oladi (fagotsitoz), kolganlari limfa va qon orqali organizmiga
tarqaladi. Kuydirgi mikroblari jigar, taloq, o‘pka, ichak devori, teri osti biriktiruvchi to‘qimasiga
etib boradi. Keyinchalik shu organlarda ular organizmni himoya kuchlari ta’sirida halok bo‘ladi
yoki infeksiya o‘choqlarini paydo qiladi. Bemor organizmda pretsipitinlar, agglyutininlar,
komplementni biriktiruvchi antitelalar hosil bo‘ladi. O‘lgan bemor jasadi yorib tekshirilganida qon
quyilib, qorayib qolganligi, jigar va taloq kattalashganligi, to‘q – qizil rangdaligi ko‘rinadi. Boshqa
organlarga qon quyiladi. Gemorragiya yuz bergan joylarda ko‘plab kuydirgi tayoqchalari topiladi.
Klinikasi
– Kasallikning inkubatsion davri bir necha soatdan 6 – 8 kungacha cho‘ziladi,
o‘rtacha 2 – 3 kun davom etadi.
Klinik turlari: teri va septik turi.
Teri turida kuydirgi karbunkuli (pustulamaligna) deb ham yuritiladi. Kuydirgi karbunkuli
ko‘pincha, badanning ochiq erlarida (yuz, bo‘yin, qo‘llar) joylashadi. Kuydirgi tayoqchasi kirgan
joyda avvalo qizil tuguncha (papula) paydo bo‘ladi. Bu tuguncha tez orada pufakchaga (vezikula)
aylanadi.
Pufakcha ichida qon aralash seroz suyuqlik bo‘ladi. Pufakcha yorilgach, o‘rnida yara paydo
bo‘ladi, bu yara tezda qotib, quriydi va qo‘ng‘ir rangli qora qo‘tir bilan qoplanadi. qora qo‘tir
og‘rimaydi, lekin asta-sekin kattalashib boradi. Qora qo‘tir atrofida mayda pufakchalar paydo
bo‘ladi, bu kuydirgiga juda xarakterlidir. Kuydirgi karbunkuli atrofidagi ancha joy shishib chiqadi.
Kasallikning birinchi kuni bemor badani qaqshab, ozgina bosh og‘riydi, darmonsizlik
seziladi. Ikkinchi kuni bemor eti uvishib, qaltiraydi va tana harorati 39-40
ga ko‘tariladi, bosh
og‘rig‘i kuchayadi, uyqu buziladi, taxikardiya aniqlaniladi. Harorat 5-6kundan so‘ng pasaya
boshlaydi, bemorning ahvoli yaxshilanadi, karbunkul ham qayta boshlaydi: avval shishi kamayadi,
2-3 hafta oxirida qora qo‘tiri ko‘chib tushadi va tagida chandiq ko‘rinadi.
Kuydirgi og‘ir o‘tganda kasallikning ikkilamchi septik xili boshlanishi mumkin.
Septik xili juda kam uchraydi. Kasallik alimentar yoki havo-tomchi yo‘li bilan yuqqan
hollarda paydo bo‘ladi. Ba’zan teri xilining asorati tarzida ham uchraydi. Septik turi birdaniga
45
boshlanadi. Bemor eti uvishib, qaltiraydi, harorati 39-40
ga ko‘tariladi. Tez-tez nafas oladi,
taxikardiya aniqlanadi. Ko‘pincha bemorning biqini sanchib, yo‘taladi va qon aralash balg‘am
tashlaydi. Tekshirib ko‘rilganda pnevmoniya va ekssudativ plevrit belgilari aniqlanadi. Ba’zan
infeksion toksik shok yuz beradi. Bemorning qoni va balg‘amida juda ko‘p kasallik mikroblari
topiladi. Ba’zi bemorlar ko‘ngli aynab, qon aralash qusadi, qorni qattiq og‘riydi, qon aralash ichi
ketadi. Ba’zi hollarda bemorda meningoensefalit belgilari paydo bo‘ladi.
Septik xilida bemorning ahvoli ko‘pincha og‘ir bo‘ladi. Tana harorati 40-41
ga ko‘tariladi,
bemorning ahvoli birdan og‘irlashib, qayta-qayta qaltiraydi, kuchli taxikardiya va terida
gemorragik toshma paydo bo‘ladi, shilliq pardalarga qon quyiladi, bemor qon aralash balg‘am
tashlaydi.
Bemor oldin sopor, keyin koma holatiga tushib, o‘lim yuzaga keladi.
Laboratoriya diagnostikasi:
1. Bakteriologiya usul. Pufakcha suyuqligi, septik xilida bemor qoni, balg‘ami, axlati,
siydigi maxsus ozuqa muhitlariga ekiladi.
2. Bakterioskopik – tekshirishga kerak bo‘lgan materialdan surtma tayyorlanib, bo‘yaladi
va mikroskop ostida ko‘riladi.
3. Biologik usul – tekshiriladigan materialni fiziorlogik eritma bilan 10 barobar suyultirib,
undan 0,1-0,2ml olinadi va oq sichqon yoki dengiz cho‘chqasining terisi ostiga yuboriladi. Ular
10 kun kuzatiladi. Agar materialda kuydirgi mikrobi bo‘lsa, hayvonlarda sepsis rivojlanib, 1-3
kunda o‘ladi.
4. Allergik reaksiya – 0,1 ml mikrobdagi antraksin bemor qo‘li terisi orasiga yuboriladi.
24-49 soatdan shu joydayallig‘lanish alomatlari bo‘lsa, reaksiya (
+
) bo‘ladi. Qizargan va shishgan
joyining sathi 15 mm gacha bo‘lsa, reaksiya sal (
+
), 10-25 mm bo‘lsa (
++
), 20-40 mm va undan
yuqori (
+++)
deb baholanadi.
Qiyosiy tashxis-teri turini oddiy karbunkul va o‘latdan farqlash kerak. Oddiy kabunkul
og‘riydi, o‘rtasida yiringli uchi ko‘rinadi, uning atrofi qizargan bo‘lib, sarg‘ish rangi qora qo‘tir
xosil hosil bo‘ladi.
O‘latningteri xili qattiq og‘riydi, o‘rtasidagi qora qo‘tir atrofida mayda pufakchalar
bo‘lmaydi. Shish kuydirgidan ancha kam bo‘ladi.
Kuydirgini septik turini o‘latning o‘pka formasidan farqi, o‘lat bilan kasallangan bemor
balg‘amida kuydirgi tayoqchalari topilmaydi.
Davolash:
1. Penitsillin 6-24 mln TB 7-10 kun 6-9 mahal kuniga.
46
2. Septik xilidassefalosporin, levomitsetin, natriy
suksinat, gentamitsin buyuriladi.
Sefalosporin –4-6 g.
Levomitsetin natriy suksinat 3-4 g.
Gentamitsin 240-320 mgdan buyuriladi.
3. Gamma globulin kasallikning engil xilida 20 ml dan
o‘rta og‘ir va og‘ir xilida 40-80 ml dan tayinlanadi.
4. Ahvoliga qarab plazma, albumin vena ichiga tomchilab.
5. Teri xilida jarrohlik usullarini qo‘llash man etiladi.
Profilaktika
-
Infeksiya manbalarini yo‘qotish.
-
Hayvonlar bilan ish olib boradiganlar maxsus vaksina bilan emlanadilar.
-
Bemor kasalxonada alohida xonaga yotqaziladi.
-
Bemor uyi dezinfeksiya qilinadi.
-
Bemor bilan kontaktda bo‘lganlar 8 kun nazorat ostida bo‘ladilar.
-
Kuydirgidan halok bo‘lgan hayvon vaodam jasadi kuydiriladi yoki maxsus tobitga
solib 2 metr chuqurlikka ko‘miladi.
-
Infeksiya o‘chog‘ida bo‘lganlar gammaglobulin va penitsillin qilinadi. (7-10 kun)
keyin vaksina bilan emlanadi.
VABO (XOLERA).
Vabo tinmay ich ketishi, qusish oqibatida bemor organizmida suyuqlik, tuzlar kamayib,
uning og‘ir ahvolga tushib qolishi bilan ta’riflanadigan yuqumli ichak kasalligidir.
Tarixiy ma’lumot. Vabo qadim zamonlardan beri to 1817 yilga qadar Osiyoda, aniqrog‘i
Hindistondagi Gang va Braxmaputra daryolarining oralig‘idagi vohalarda uchragan. 1817 yilda
Suvaysh kanali va O‘rtaer dengizi orqali Ovrupa mamlakatlariga va boshqa qit’alarga tarqaldi.
1817 yildan 1926 yilgacha er yuzida 6 marta vabo pandemiyasi bo‘lib o‘tdi.
Etiologiyasi.
Vaboni qo‘zg‘atuvchi mikrob – vabo vibrionini 1883 yilda Kox kashf etgan.
Uning “vibrio comme et vibrio Eltor” degan ikki xili bor. Vibrion shakli vergulga
o‘xshaydi, spora va kapsula hosil qilmaydi, bitta xivchini bor, shu tufayli u harakatchandir. U
grammanfiy. Oddiy ozuqa muhitlarida o‘sadi, ishqorli muhitda tez ko‘payadi. U 3 xil toksin ishlab
chiqaradi: endotoksin, ekzotoksin, qon tomiri va ichak devoridagi hujayralar membranalarining
o‘tkazuvchanligini kuchaytiruvchi toksin. Vabo vibrioni qaynatilganda o‘sha zahoti o‘ladi. El-Tor
vibrioni tashqi muhitga chidamli. Har xil chiqindilar bilan ifloslangan suvda vabo vibrioni bir
47
necha oygacha tirik saqlanadi. Vabo vibrioni suvda bir necha kundan bir necha haftagacha,
bemorning axlatida 6-7 oygacha tirik saqlana oladi, quyosh nuri va dezinfeksiyalovchi moddalar
ta’siriga sezgir.
Epidemiologiyasi.
Vabo vibrioni fekal-oral yo‘l bilan, suv orqali, oziq-ovqatlar orqali,
kontakt yo‘l bilan bemor odamdan tarqaladi. Vabo bilan katta va kichik odamlar birdek
kasallanadi, ayniqsa yoz-kuz oylarida tez tarqaladi. Kasallangan odamlarda umrbod davom
etadigan immunitet saqlanib qoladi.
Klinik belgilari.
Inkubatsion davr bir necha soatdan 5 kungacha cho‘ziladi. Vaboning tipik
va atipik variantlari ma’lum. Vaboning tipik variantida degidratatsiyaning ko‘p yoki ozligiga qarab
kasallikning engil, o‘rtacha og‘ir va juda og‘ir formalari ajratiladi.
Engil formasi.
Bemor organizmida 1-darajali degidratatsiya kuzatiladi. Bemor bir kecha-
kunduzda 2-4 marta ichi ketadi va qayd qiladi. Yo‘qotilgan suyuqlik miqdori unchalik ko‘p
bo‘lmaydi. Bemorning og‘zi qurib, chanqaydi, biroz holsizlanadi. Kasallik 1-2 kun davom etadi.
Ko‘pincha bemorlar shifo korga murojaat qilmaydi, shunig uchun ulardan sog‘lom odamlarga
kasallik tez yuqishi mumkin.
O‘rtacha og‘ir formasi.
Bemor organizmida ikkinchi darajali degidratatsiya rivojlanadi.
Vaboning bu formasi to‘satdan boshlanadi, bemor ning ichi keta boshlaydi, qorni
og‘rimaydi, ammo kindik atrofida quldirash seziladi. Bemorning axlati suyuq, avvaliga
odatdagicha axlatga xos tarzda sar g‘ish bo‘ladi, keyinchalik suyuqlashib, yovg‘on xo‘rdaga
o‘xshash tus oladi, undan baliq yoki maydalangan kartoshka hidi keladi. Ko‘p o‘tmay, bemorda
qayd qilish boshlanadi. Bir kecha-kunduzda bemorni ichi 15-20 marta ketadi, og‘zi qurib, darmoni
quriydi, boshi aylanadi, ovozi bo‘g‘iladi, boldir va jag‘ mus kullari tortishadi va og‘riydi.
Taxikardiya, gipotoniya aniqlanadi, oliguriya boshlanadi. Qon biroz quyiladi, elektrolit
nisbati o‘zgaradi. Vaboning bu formasi 3-4 kun davom etadi va bemor davolanmasa ham sog‘ayib
ketadi. Biroq ko‘pincha kasallik avj olib, bemorning ahvoli ancha og‘irlashadi.
Vaboning og‘ir yoki algid formasi.
Vaboning bu formasida bemor tana vaznining 10% va
undan ko‘proq miqdorda suyuqlik yo‘qotadi. Bemorning orga nizmida gipovolemik shok
boshlanadi, organizmda suyuqlik miqdori kamayib ketganligi tufayli ich ketishi va qusish
kamayadi va butunlay to‘xtaydi. Be morning ahvoli og‘irlashadi,ssianoz rivojlanadi. Burun uchi,
quloq, lab ko‘z qovog‘i binafsha yoki qoramtir rangda bo‘ladi. Bemor yuzining ifodasi o‘zga radi.
Ko‘z atroflari ko‘karadi (xuddi ko‘zoynak taqqan odamdek). Bemor ahvolining og‘irligiga
qaramay, es-hushi joyida bo‘ladi. Ovozi chiqmay qola di(afoniya). Tana harorati 35-34º gacha
pasayadi. Terisi muzdek bo‘lib, elastik ligi yo‘qoladi, puls aritmik va sust bo‘ladi, yurak tonlari
48
deyarli eshitil maydi. Qon bosimini aniqlab bo‘lmaydi. Ko‘krak qafasining barcha muskul la ri va
diafragma tortishib, qisqargani tufayli bemor og‘iz orqali nafas ola di va holdan ketadi. Siydik kam
chiqadi(oliguriya). Atsidoz boshlanadi. Qon da eritrotsitlar va leykotsitlar soni ko‘payadi(qon
quyuqlashib qolgani hiso biga). Shoshilinch chora ko‘rilmasa, asfiksik koma boshlanib, bemor
o‘ladi.
Quruq vaboda
bemorda qayt qilish va ich ketish alomatlari ko‘rinmaydi. Vaboning bu xili
to‘satdan boshlanib, beto‘xtov ich ketish va qusish natija sida tezlikda gipovolemik shok yuz
beradi, hamma muskullar tortishib qisqa radi, meningit va ensefalit simptomlari paydo bo‘ladi.
Vaboga qo‘shiluvchi asoratlar.
Vabo bilan og‘rigan bemorlarda pnevmoniya, abssess,
flegmona, sepsis kasalliklaruchrashi mumkin.
Laboratoriya diaginostikasi.
Vabo diagnozini aniq va ishonchli qilish uchun
bakterioskopiya va bakteriologik usullar qo‘llaniladi. Bakterioskopik usulda bemor axlati va
qusig‘idan surtma tayyorlab, bo‘yaladi va uni mikro skop ostida ko‘rib, vabo bor-yo‘qligini
aniqlanadi.
Davosi.
Vabo bilan og‘rigan bemor ahvoli ko‘pincha organizimda yuz bergan
degidratatsiya sababli og‘ir bo‘ladi. Shu tufayli bemorlarni davolash shoshi linch ravishda
reanimatsiya bo‘limi sharoitida olib boriladi. Degidratatsiya kasallikning asosiy mohiyati va
bemor taqdirini hal qiluvchi omil ekanini nazarda tutgan holda birinchi navbatda ana shu holatni
bartaraf qilishga qaratiladi. Boshqacha atganda, shir-shir ichi ketish va tez-tez qusish natijasi da
yo‘qotilgan suyuqlik, tuzlar va oqsil moddalar o‘rnini zudlik bilan to‘ldirish kerak.
(regidratatsiya).
1 va 2 darajadagi degidratatsiya holatida bemorning ahvoli unchalik og‘ir bo‘lmaydi va
yo‘qotilgan suyuqlik o‘rnini to‘ldirish uchun oralit, regidron, glokosolan deb ataladigan
suyuqliklar bemorga ichirtiriladi.. Bu eritmalar ichida tuz va glyukoza bor.
3 va 4 darajadagi degidratatsiya holatida esa 36-38 darajagacha ilitilgan “trisol” zudlik
bilan venaga quyiladi. Bu eritmani bir minutda 120 ml gacha tezlikda venaga yuboriladi. 1,5-2
soatda 5-7 l gacha suyuqlik quyiladi. Trisol o‘rniga “xlosol”, “kvartosol”, “atisol”, “disol”
eritmalari ham ishlatiladi. Vena tomiriga eritma yuborish puls yaxshilanib, qon bosimi asli ga
kelguncha, pasayib ketgan harorat normallashib, gipovolemiya alomatlari yo‘ qolguncha davom
ettiriladi.
Bemorning qusishi to‘xtagach, og‘iz orqali antibiotiklar tayyorlanadi: 0,3-0,5g dan kuniga
4 mahal tetratsiklin 0,5 g dan har 6 soatda levomitsin 0,1g dan har 12 soatda doksitsiklin beriladi.
49
Bu davo kursi 5 kun davom etadi. Qusish to‘xtamagan hollarda tetratsiklin muskul orasiga
yuboriladi. Vibrion tashib yuruvchilarga bosim 5 kun 0,3 g dan kuniga 4 mahal tetratsiklin beriladi.
Tuz eritma bilan baravariga suyiltirilgan plazma (500 ml) ham qo‘llaniladi. Ayniqsa
vaboning algid formasida har kuni qon quyish tavsiya etiladi.
15-20 minut davomida iliq vanna qabul qilish bemorni ahvolini ancha yaxshilaydi.
(vannadagi suv harorati oldiniga 36 daraja bo‘ladi va asta sekin 40-42 darajagacha etkaziladi).
Vanna bo‘lmagan vaqtda bemor badaniga gir aylantirib isitgichlar qo‘yish kerak.
Bemor avval 4-parhez taomlari bilan ovqatlantiriladi, 3-4 kundan so‘ng umumiy parhezga
o‘tiladi.
Vabodan sog‘aygan bemorlar sog‘ayish davrining 8-10 kuni axlati 3 marta va o‘t suyuqligi
1 marta tekshirilganda vabo vibrioni yo‘qligi aniqlangach, uylariga jo‘natiladi. Bakteriologik
tekshiruv antibiotiklar bilan davo lash tugagach, 36-48 soat o‘tgandan so‘ng amalga oshiriladi.
Vabodan sog‘aygan rekonvalessentlar dispanser nazoratida bo‘ladi va ularning axlati bir
oy davomida har 10 kunda bir marta, o‘t suyuqligi esa bir marta bakteriologik tekshiriladi.
Profilaktikasi.
Avvalo vaboning boshqa davlatlardan bizning yurtimizga kelib qolishiga
qarshi chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Vabo uchrab turadigan xorijiy mamlakatlardan keladigan
kishilar 5 kun davomida vrach nazoratida bo‘ladi. Ular albatta bakteriologik yo‘l bilan tekshiriladi.
Suv havzasidan vabo vibrioni topilgan hollarda, ana shu manbadan foydalanish qa’iyan
man qilinadi. Har 10 kunda suv manbalarida bakterio logik tekshiruv o‘tkazib turiladi.
Vabo bilan og‘rigan bemorlarga yaqin yurgan odamlar 5 kun davomida vrach nazoratida
bo‘ladi va bir marta bakteriologik tekshiruv o‘tkaziladi.
Vabo chiqqan uy dezinfeksiya qilinadi. Vabo o‘chog‘idagi kishilar vabo ga qarshi
xolerogen anatoksini bilan emlanadi (bolalar 7 yoshdan keyin emlana di.) Emlanganlarning 96-98
foizida antitoksinlar paydo bo‘ladi. Zaruriyat bo‘lganda oradan 3 oy o‘tgandan keyingina odamni
takror emlash (revaksinatsiya qilish) mumkin. Vaboga qarshi emlash maxsus in’ektor yordamida
amalga oshi riladi.
Vaboning tarqalishi xafli bo‘lgan taqdirda o‘tkir ichak kasalliklari bilan og‘rigan
kishilarning hammasi kattayu-kichik baravar kasalxonaga yotkaziladi va bakteriologik usul bilan
tekshiriladi.
Nihoyat, vabo yuqish xavfi bo‘lgan holllarda, masalan vabo uchraydigan xorijiy
mamlakatga ketadigan kishilar shu kasallikka qarshi emlanadi. Zarur bo‘lgan hollarda 3 oy
o‘tgach, ularni yana emlash mumkin (revaksinatsiya).
Chin chechak.
50
Etiologiyasi.
Chechak qo‘zg‘atuvchisi virus. U xujayraning ichida bo‘ladi. Uni Pashen
tanachalari deyiladi.
Epidemiologi.
Infeksiya manbai kasal odam. Virus kasallikni birinchi kunidan tomoqda,
burunda, xalqumda, pustula (pufakchada), qora qo‘tirda bo‘ladi.
Kasallikni birinchi kunidan, qora qo‘tir tushib ketguncha yuqumli bo‘ladi.
Kasallik havo-tomchi, kontakt yo‘li bilan yuqadi. Kasallikdan so‘ng immunitet qoladi.
Emlaganda 3-5 yil davomida immunitet saqlanadi. Shuning uchun qayta emlash zarur. 1980 yildan
beri chechakka qarshi emlash yo‘q qilingan, faqat laboratoriya shtammlari mavjud.
Klinika.
Inkubatsion davri 13-14 kun, og‘ir kechganda u 10-5 kungacha qisqaradi.
Prodromal davrda umumiy ahvoli keskin og‘irlashadi, tana yuqori darajaga ko‘tariladi, boshi
og‘riydi, boshi aylanadi, ko‘ngli aynab qayt qiladi. Dumg‘aza orqasida og‘riq, burun-halqum va
tomoq shilliq qavatlari qizarishi, taloq kattalashishi va ayniqsa kasallikning 2-3 kun paydo bo‘lib,
teri qichishishi bilan kechadigan prodromal davr muhim diaginostik ahamiyatga ega. Prodromal
toshmalar 2-3 kun saqlanadi. Prodromal davr doyimiyliligi 3-4 kun. Chechakka xos toshmalar tana
harorati to tushib umumiy ahvoli yaxshilangandan keyin toshadi. Toshma etap bilan toshadi,
dastlab yuzda toshib, keyin bo shini sochli qismi, tanaga, keyinchalik oyoq-qo‘llarga toshib, biroz
achishib, engil qichi shishi bilan kechadi.
Toshma burun, tomoq, burun-halqum qizilo‘ngach, bronx shilliq qavati va konyunktivaga
ham toshadi. Tuguncha – vezikula – pustula – qora qo‘tir.
Yiringlash davri (pustula hosil bo‘lishi) kasallikning 9-10 kuni boshlanib, umumiy ahvoli
yana yomonlashadi. (boshi og‘riydi, uyqusizlik, ba’zan hushdan ketish) tana harorati ko‘tariladi.
Yuzda shish, ayniqsa qovoqda shish paydo bo‘ladi. Teri taranglashadi. Shilliq qavatdagi
toshmalar tezda yaraga aylanadi va natijada ko‘zda og‘riq, yorug‘likdan qo‘rqish, burundan nafas
olish va yutish qiyinlashuvi, so‘lak oqishi, ovoz bo‘g‘ilishi hiqildoq stenozi, defikatsiya va
siyganda og‘riq kuzatiladi. Kiyim va choyshablarga yiring surilishi tufayli yoqimsiz, spetsifik hid
keladi. Yiringlashish davrida sepsis rivojlanish mumkin. Kasallikning engil turida 14-16 kunlarda
haro rat tushib, bemor umumiy ahvoli yaxshilanadi va toshma qurish davri boshlanadi, u teri
qichishish bilan kechadi. Hosil bo‘lgan to‘q jigarrangli qora qo‘tir kasallikning 20 kunidan 40
kungacha ko‘chib tushadi. Qora qo‘tir ko‘chib tushgandan keyin yulduzsimon chandiq hosil
bo‘ladi.
Chechakning tipik formasi engil, o‘rta og‘ir, og‘ir kechishi mumkin. Bundan tashqari 1)
tarqaluvchan chechak-toshmaning alohida elementlpri bir-biriga qo‘shilishi bilan xarakterlanib,
51
yomon sifatli formasiga kiradi. 2) gemorragik yoki qora chechak gemorragik sindrom rivojlanishi
hisobiga kelib chiqadi.
Bemorda qisman immunitet bo‘lsa, yaxshi sifatli yoki mitigirlangan chechak-variolid
kuzatiladi.
Chechak asoratlari turlicha va juda ko‘p. Unga abssess, flegmona, sepsis, ko‘rlik, karlik,
bronxit,
bronxopnevmoniya,
plevrit,
asfiksiya,
kollaps,
meningoensefalit,
orxit,
adneksit(tuxumdon yallig‘lanishi) va boshqalar kiradi. Asoratlarning ba’zilari o‘limga olib kelishi
mumkin.
Diagnoz.
Epidemiologik anamnez, klinik belgilar, qonning umumiy taxlili natijasiga qarab
qo‘yiladi. Qonda neytrofil leykotsitoz, monotsitoz, plazmatik hujayra bo‘lishi, trombopeniY.
Asoratlarda leykotsitoz kuchayib, ECHT oshadi. Gumonli holatlarda mikrobiologik
diagnostika qo‘llaniladi. Ekspress diagnostikaga quyidagilar kiradi: virusoskopiya, predmet
oynachasidagi mikropretsipitatsiya reaksiyasi.
Differensial tashxis-
suvchechak, qizamiq, belbog‘simon temiratki, vezikulyoz
gematorikketsioz, emlangandan keyingi toshma.
Davolash.
Chechakni maxsus davolash–chechakka qarshi gamma-globulindir. U muskul
orasiga Bezredko usulida 10-15 ml 1-3 marta yuboriladi.
Septik asoratlarni oldini olish va yiringlash davri engilroq kechishi uchun tetrassiklin
qatoridagi antibiotiklar, levomitsetin, penitsillin, streptimitsin qo‘llani ladi. Reaktivlikni oshirish,
dezintoksikatsiya va desensebilizatsiya uchun nospetsifik gamma-globulin (15ml) hamda
antigistamin dorilar beriladi. Gemorragik forma va kol lapsda kortikosteroidlar qo‘llaniladi.
Simptomatik davolash-analgin, amidopirin, kardiotonik vositalar beriladi.
Profilaktikasi.
Chin chechak karantinli infeksiya hisoblanadi. Chin chechakli be mor va bu
kasallikka gumon qilingan bemorlar qat’iy izolyasiya qilinishi, klinik va laborator tekshirilishi va
maxsus statsionarda davolanishi kerak. Tibbiy xodim hi moya kiyimida bo‘lishi zarur. Bemor
kiyimlari, o‘rin-ko‘rpalari, bemor yotgan xona, u ish latgan idish-tovoqlar dezinfeksiya qilinadi.
Bemor bilan kontaktda bo‘lganlar 17 kun ga karantin saqlaydilar. Ular chin chechakka qarshi
emlanadi. Ularga bir marotaba donor immunoglobulini 3 ml yuboriladi.
Xulosa.
Epidemiya
-alohida xavfli infeksiyalarga tegishli bo‘lmagan, yuqish manbai bitta
yoki yuqish omili bir xil bo‘lgan, odamlarning guruh bo‘lib kasallanishi, bir aholi punktida 50
kishi va undan ortiq kasallanishi aytiladi.
Yuqumli kasllikning paydo bo‘lish omillari 3 turda nomoyon bo‘ladi:
1.
Kasallikning yuqtiradigan manbaning mavjudligi;
52
2.
Kasallikning yuqish va tarqalish yo‘llarining mavjudligi;
3.
Kasallikka beruluvchi odamlarning mavjudligi.
o‘lat, vabo, sarg‘ayma isitma kabi siyrak uchraydigan kasalliklarni keltirib chiqargan
alohida xavfli infeksiyalar;
odamlarda uchraydigan yuqumli kasalliklar rikketsiyalar - epidemik toshmali terlama, Bril
kasalligi, Ku-isitma;
zoonoz infeksiyalar - Sibir yarasi, quturish;
virusli infeksiyalar - SPID;
aniqlanmagan etiologiya bilan guruh bo‘lib kasallanish - 20 kishi va undan ortiq;
tashhisi aniqlanmagan bezgak kasalligi - 15 kishi va undan ortiq;
o‘lim yoki kasallanish darajasi o‘rtacha statistik darajadan 3 baravar va undan ortiq bo‘lgan
vaziyat;
zaharli moddalar bilan zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2 kishi
va undan ortiq;
oziq-ovqatdan ommaviy zaharlanish - jabrlanganlar soni - 10 kishi, vafot etganlar soni - 2
kishi va undan ortiq.
Vabo - bu ham juda xavtli hisoblanib, uning tarqatuvchisi vabo vibroini mikrobidir. Vabo
bilan kasallangan bemomi ichi ketib, qusadi, qaltiraydi va juda ozib-to'zib ketadi. Agar kasallik
davolanmasa., tezda o'ladi.
Sibir yarasi - buni tarqatuvchisi Sibir yarasi mikrobi hisoblanadi. U teri, nafas yo'h,
oshqozon ichak yo'Ii bilan kirib, o'zining ta'slrini ko'r-satadi. Agar u teriga tushsa, avval dog' hosil
bo'ladi, so'ngra u shishib ichiga qon to'ladi va yorilib, yara hosil qiladi. Sibir yarasi bo'lgan
tananing sezuvchanligi ancha pasayib ketadi.
Botulizm - bu kasallikni botulizm toksini tarqatadi. Bu toksin juda zaharli hisoblanadi.
Masalan, uning 0,00000012 g kristal holdagi toksini odamni zaharlashi mumkin. Botulizm
kasalligi oshqozon-ichak yo'Ii bilan tarqatilib, as os an asosiy asab tizimining, yurak asablarini
izdan chiqaradi. Botulizm bilan kasallangan bemor holsizlanadi, boshi og'rib, ko'rish qobiliyati
pasayadi. Til muskullari falajlanadi. Kasalning haro-rati normal odam haroratidan ancha past
bo'ladi va bu kasallik o'z vaq-tida davolanmasa o'lim bilan tugaydi.
REFERENCES
1.
Dilshoda S. About Modern Graphic Reconstruction Wall Painting Of The Throne-Room
Of Afrasiab.
53
2.
Sultanova D., Dusanova S., Dusanov Z. Architecture of the Republiс of Uzbekistan during
the Year of Independence //Young Scientist USA, Vol. 5. – 2016. – С. 79.
3.
Алмабаев Ы. А. и др. МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ МОЗГА НА ФОНЕ
ПРИМЕНЕНИЯ
НООТРОПНЫХ
СРЕДСТВ
ПРИ
ПУЛЬМОНЭКТОМИИ
//Международный журнал прикладных и фундаментальных исследований. – 2016. –
№. 10-3. – С. 374-377.
4.
Султанова Д. «ХОРЕЗМИЙСКОЕ ОЗЕРО» В ТВОРЧЕСТВЕ САМАРКАНДСКОГО
ЖИВОПИСЦА НАМОЗА СУЛТАНОВА //ТАБИИЙ ФАНЛАР. – С. 40.
5.
Султанова Д. «ХОРЕЗМИЙСКОЕ ОЗЕРО» В ТВОРЧЕСТВЕ САМАРКАНДСКОГО
ЖИВОПИСЦА НАМОЗА СУЛТАНОВА //ТАБИИЙ ФАНЛАР. – С. 40.
6.
Sultanova D., Sobirov M. Harmonization of the Artistic Means in the Architectural
Buildings Devoted to Astronautics in the Modern Architecture of Uzbekistan //Young
Scientist USA, Vol. 5. – 2016. – С. 86.
7.
Sultanova D., Sobirov M. Harmonization of the Artistic Means in the Architectural
Buildings Devoted to Astronautics in the Modern Architecture of Uzbekistan //Young
Scientist USA. – 2016. – С. 86-87.
8.
Султанова Д. Н., Дусанова С. З. Анализ художественной подготовки по рисунку в
архитектурно-строительных высших образовательных учреждениях Узбекистана
//Материалы международного научного форума обучающихся" Молодежь в науке и
творчестве". – 2017. – С. 95-97.
9.
Султанова Д. Н., Дусанова С. З. Анализ художественной подготовки по рисунку в
архитектурно-строительных высших образовательных учреждениях Узбекистана
//Председатель редакционного совета: БВ Илькевич, ректор ГГУ, доктор
педагогических наук, профессор, Почетный. – 2018. – С. 95.
10.
СУЛТАНОВА Д. Н., Кодиров Э. ФЛОРА И ФИТОДИЗАЙН ЗИМНИХ САДОВ
МИРА //МОЛОДЕЖЬ И СИСТЕМНАЯ МОДЕРНИЗАЦИЯ СТРАНЫ. – 2017. – С.
314-316.
11.
Султанова Д. Н., Султанов А. Н. Культурное значение" Моны Лизы" для
современных поклонников //Евразийское Научное Объединение. – 2019. – №. 1-7. –
С. 401-403.
12.
Жураев Х. О. и др. Молодой ученый. – 2022.
54
13.
Султанова Д. Н., Юлдашева Б. Р. ДЕКОРЫ МОСКОВСКОГО МЕТРО ГЛАЗАМИ
АРХИТЕКТОРОВ И ДИЗАЙНЕРОВ //Архитектура и архитектурная среда: вопросы
исторического и современного развития. – 2021. – С. 442-445.
14.
Султанова Д. Н., Сиддикова Г. Х. ИСКУССТВО КАК ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ
ВОСПИТАНИЕ РЕБЁНКА //Архитектура и архитектурная среда: вопросы
исторического и современного развития. – 2021. – С. 437-441.
15.
Zadubenko D. V. et al. REVIEW OF THE INFLUENCE OF ELECTROMAGNETIC
RADIATIONS OF DIFFERENT RANGE ON THE PHYSIOLOGICAL PROCESSES OF
HUMAN AND ANIMAL SPERMATOZOA //Reproductive Medicine. – 2021. – №. 1
(46). – С. 42-54.
16.
Султанова Д. Н. Домостроительные комбинаты в архитектуре Узбекистана //Дизайн
и архитектура: синтез теории и практики. – 2022. – С. 317-321.
17.
Султанова Д. Н. ДОМОСТРОИТЕЛЬНЫЕ КОМБИНАТЫ В АРХИТЕКТУРЕ
УЗБЕКИСТАНА.
18.
Султанова Д. Н. Художественная реставрация резного деревянного панно
найденного в Кофиркале //Дизайн и архитектура: синтез теории и практики. – 2022.
– С. 321-326.
19.
Султанова
Д.
Н.
ХУДОЖЕСТВЕННАЯ
РЕСТАВРАЦИЯ
РЕЗНОГО
ДЕРЕВЯННОГО ПАННО НАЙДЕННОГО В КОФИРКАЛЕ. – 2022.
20.
Жураев Х. О. и др. Юный Учёный 2022 9.
21.
Жураев Х. О. и др. Юный Учёный 2022 9.
22.
Султанова Д. Н. РАЗВИТИЕ АРХИТЕКТУРЫ УЗБЕКИСТАНА В ПЕРИОД 1980-Х
ГОДОВ //Архитектура и архитектурная среда: вопросы исторического и
современного развития. – 2022. – С. 269-276.
23.
Sultanova D. N., Xasanova X. B. Tarixiy muzeylar interyerida tasviriy va badiiy
vositalarning qo’llanilishi, Me’morchilik va qurilish muammolari, 3 son. SamDAQU.-
Sam., 2022. – B-66-69.
24.
Султанова Д. Н. Принципы синтеза настенной живописи в архитектуре Узбекистана
(пути формирования и развития). – 2004.
25.
Sultanova D. N. the Emergence and relationship of monumental painting in the traditional
architecture of Central Asia //Young scientist. – 2018. – №. 12. – С. 59.
26.
Султанова Д. Н. Взаимогармонизации изобразительных и художественных средств
в архитектуре Узбекистана. – 2021.
55
27.
Султонова Д. Н. Ўзбекистон меъморчилигида маҳобатли рангтасвирни
уйғунлаштириш тамойиллари/номзодлик диссертацияси. – 2004.
28.
Sultanova D. N., Dusanov Z. Z. Самарқанд-рассомлар шаҳри //Молодой ученый. –
2020. – №. 12. – С. 324-332.
29.
Sultanova D. Artistic Means of Agitation and Propaganda in Urban and Architectural
Space of Modern Uzbekistan //Young Scientist USA, Vol. 5. – 2016. – С. 88.
30.
Султанова Д. Н. Традиционность художников Жарских в декорировании
многоэтажных домов //Молодой ученый. – 2018. – №. 23. – С. 231-236.
31.
Султанова Д. Н. Возникновение и взаимосвязь монументальной живописи в
традиционной архитектуре Средней Азии //Молодой ученый. – 2013. – №. 12. – С.
710-719.
32.
Султанова Д. Н., Бахриддинова З. Ф. КЛАССИФИКАЦИЯ СТОЛОВЫХ И
РЕСТОРАНОВ В АРХИТЕКТУРЕ ТАШКЕНТА //Архитектура и архитектурная
среда: вопросы исторического и современного развития. – 2021. – С. 53-55.
33.
Султанова Д. Н. Гармонизация художественных средств в архитектурных
сооружениях, посвященных космонавтике //Молодой ученый. – 2015. – №. 3. – С.
933-936.
34.
Султанова Д. Н., Эшпулатова М. Р., Дусанов З. З. Формирование профессионального
объемно-пространственного мышления у студентов дизайнеров и архитекторов
Узбекистана //Дизайн-образование XXI век. – 2017. – С. 152-158.
35.
Султанова Д. Н., Эшпулатова М. Р., Дусанов З. З. ФОРМИРОВАНИЕ
ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБЪЕМНО-ПРОСТРАНСТВЕННОГО МЫШЛЕНИЯ У
СТУДЕНТОВ ДИЗАЙНЕРОВ И АРХИТЕКТОРОВ УЗБЕКИСТАНА //ББК 85.127. 6
Д 44 Рецензент: Гончаренко НИ–кандидат искусствоведения, член Союза
художников России, член Общероссийской организации «Ассоциация. – С. 152.
36.
Султанова Д. Н. ЗАРУБЕЖНЫЙ ИСТОРИЧЕСКИЙ ОПЫТ ХУДОЖЕСТВЕННОГО
ОБРАЗОВАНИЯ
АРХИТЕКТОРОВ
И
ДИЗАЙНЕРОВ
//Архитектура
и
архитектурная среда: вопросы исторического и современного развития. – 2021. – С.
50-53.
37.
Султанова Д. Н. Решение художественного образа здания Академического театра
имени Алишера Навои в Ташкенте //Вопросы гуманитарных наук. – 2015. – №. 2. –
С. 130-135.
56
38.
Namazovna S. D., Makkamovich S. S., Zohirovich D. Z. Aral Oasis as Potential Base for
Development of the Tourism //Indonesian Journal of Law and Economics Review. – 2020.
– Т. 6. – С. 10.21070/ijler. 2020. V6. 491-10.21070/ijler. 2020. V6. 491.
39.
Султанова Д. Н. Применение архитектурного декора и художественной пластики в
средневековой архитектуре Узбекистана и её место в художественной культуре
Средней Азии //Молодой ученый. – 2013. – №. 12. – С. 719-723.
40.
Namazovna S. D. Harmony Of Art In Architecture Of Uzbekistan //The American Journal
of Social Science and Education Innovations. – 2021. – Т. 3. – №. 05. – С. 87-94.
41.
Sultanova D. N. Epigrafical ornaments in architecture of Uzbekistan //International journal
of scientific & technology research. – 2015. – Т. 4. – №. 07. – С. 83-87.
42.
Sultonova D. N., qizi Siddiqova M. A. COLOR SCHEME IN THE FORMATION OF
THE ARTISTIC ENVIRONMENT OF THE INTERIOR OF MODERN EDUCATIONAL
CENTERS //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С.
109-115.
43.
Qizi S. M. A. et al. O ‘QUV BINOLARI VA O ‘QUV MARKAZLARINI RANG
YECHIMINI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR HAMDA SUN’IY INTELLEKT
ORQALI LOYIHALASH //Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика). – 2024. – №. 6.
– С. 325-332.
44.
Маматов Ф. М., Шодмонов Г. Д. Обоснование конструктивной схемы
комбинированного агрегата для подготовки почвы к посеву бахчевых //European
research. – 2018. – №. 1 (35). – С. 10-14.
45.
Murtozevich M. F., Halilovich M. S., Dustmurodovich S. G. Dump ripper for soil
protection from water erosion //European science review. – 2018. – №. 7-8. – С. 245-246.
46.
Мирзаев Б. С., Мардонов Ш. Х., Шодмонов Г. Д. О качестве рыхления почвы
рыхлителем с рабочими органами наклонного типа //European research. – 2018. – №.
1 (35). – С. 15-18.
47.
Mamatov F. M., Mardonov S. H., Shodmonov G. D. DUMP RIPPER FOR SOIL
PROTECTION FROM WATER EROSION //European Science Review. – 2018. – №. 7-
8. – С. 245-246.
48.
Чуянов Д. Ш. и др. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЭКИШ УЧУН ТУПРОҚНИ
ТАЙЁРЛАЙДИГАН КОМБИНАЦИЯЛАШГАН АГРЕГАТ КОРПУСЛАРИНИНГ
ПАРАМЕТРЛАРИ //Инновацион технологиялар. – 2021. – №. Спецвыпуск 1. – С.
146-150.
57
49.
Шодмонов Ғ. Д., ўғли Хидиров М. Қ. АВТОТРАНСПОРТ ЧИҚИНДИ ГАЗЛАРИ
ЗАРАРЛИЛИГИНИ
КАМАЙТИРИШНИНГ
ЗАМОНАВИЙ
УСУЛЛАРИ
//INTERNATIONAL CONFERENCES. – 2022. – Т. 1. – №. 18. – С. 140-147.
50.
Чуянов Д. и др. КОМБИНАЦИЯЛАШГАН АГРЕГАТ ЮМШАТКИЧЛАРИНИНГ
ЎЗАРО ЖОЙЛАШИШИНИ АСОСЛАШ //Innovatsion texnologiyalar. – 2022. – Т. 1. –
№. 4. – С. 61-63.
51.
Shodmonov G., Xidirov M., Boymurodov S. AVTOMOBILLARNING ELEKTR VA
ELEKTRON JIHOZLARINI DIAGNOSTIKALASH //Академические исследования в
современной науке. – 2022. – Т. 1. – №. 20. – С. 57-61.
52.
Chuyanov D. et al. Parameters of slitter for embedding manure in soil for melon crops
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 04048.
53.
Чуянов Д. Ш., Шодмонов Г. Д. ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОПТИМАЛЬНЫХ ПАРАМЕТРОВ
СТАЛКИВАТЕЛЯ НАВОЗА //Вестник науки и образования. – 2023. – №. 12 (143)-2.
– С. 5-9.
54.
Чуянов Д. Ш., Шодмонов Г. Д. ОБОСНОВАНИЕ ОСНОВНЫХ ПАРАМЕТРОВ
ЩЕЛЕВАТЕЛЯ ДЛЯ ЗАДЕЛКИ НАВОЗА //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 1017-1023.
55.
Dostmurodovich G. S. ECONOMIC ANALYSIS OF FUNDS IN THE FIELD OF LABOR
PROTECTION //INTERNATIONAL JOURNAL OF EUROPEAN RESEARCH
OUTPUT. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 57-61.
56.
Dostmurodovich G. S. LABOR PROTECTION WHEN WORKING AT HEIGHTS
//International journal of advanced research in education, technology and management. –
2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 31-38.
57.
Shodmonov G. “FAVQULODDA VAZIYATLAR VA FUQARO MUHOFAZASI”
FANING MAQSAD VA VAZIFALARI //Interpretation and researches. – 2024.
58.
Чуянов Д. Ш. и др. Полиз экинлари етиштиришда тупроққа ишлов бериш ва
экишнинг янги усули //Инновацион технологиялар. – 2021. – №. Спецвыпуск 2. – С.
53-56.
59.
Чуянов Д. Ш. и др. ПОЛИЗ ЭКИНЛАРИ ЕТИШТИРИШ УЧУН ЭНЕРГИЯ-
РЕСУРСТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯ ВА МАШИНА //Инновацион технологиялар.
– 2020. – №. Спецвыпуск. – С. 78-82.
58
60.
Маматов Ф. М., Чуянов Д. Ш., Шодмонов ҒД Э. М. И. Далаларни полиз экинлари
экиш учун тайёрлайдиган комбинациялашган агрегатнинг параметрларини асослаш
//Innovatsion texnologiyalar.–Қарши. – 2018. – №. 4. – С. 44-48.
61.
Mirzaev B. et al. Parameters of the soil-holding part of the slurry spreader //E3S Web of
Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 383. – С. 04016.
62.
Chuyanov D. S., Mamatov F. M., Shodmonov G. D. Main parameters of manure sealer
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 401. – С. 04031.
63.
Shodmonov G. D., Xidirov MQ Avtotransport chiqindi gazlari zararliligini
kamaytirishning zamonaviy usullari //International conference on innovative development
of education. – 2022. – Т. 18. – С. 140-147.
64.
Mamatov F., Karimov A., Shodmonov G. Study on the parameters of bars of the potato
digger ploughshare //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 434. – С.
03012.
65.
Chuyanov D., Shodmonov G. Energy-saving technology and machinery for growing
melons //International Journal of Innovations in Engineering Research and Technology. –
2020. – №. 1. – С. 1-7.
66.
Shodmonov G. D. et al. MEHNAT MUHOFAZASI FANINING RIVOJLANISH TARIXI
VA BOSHQA FANLAR BILAN O ‘ZARO BOG ‘LIQLIGI //GOLDEN BRAIN. – 2024.
– Т. 2. – №. 3. – С. 149-153.
67.
Chuyanov D. et al. Traction resistance of the combined machine plough //E3S Web of
Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 04036.
68.
Мamatov F. et al. Potato digger with a digging workpart of the" Paraplaw" type //E3S Web
of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 365. – С. 04021.
69.
Murtozevich M. F. et al. New technology and combined machine for preparing soil for
sowing gourds //European science review. – 2018. – №. 1-2. – С. 234-236.
70.
Chuyanov D. et al. Soil preparation machine parameters for the cultivation of
cucurbitaceous crops //IOP Conference Series: Materials Science and Engineering. – IOP
Publishing, 2020. – Т. 883. – №. 1. – С. 012122.
71.
Mirzaev B. et al. Combined machine for preparing soil for cropping of melons and gourds
//IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. – IOP Publishing, 2019. – Т.
403. – №. 1. – С. 012158.
72.
ESHEV S. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS.
59
73.
Эшев С., Мурадов Н. К., Маматов Н. З. ИМИТАЦИОННОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ
ПРОЦЕССА ПЕРЕНОСА ГОМОГЕННОЙ СМЕСИ В ГИДРОМОРФНЫХ СРЕДАХ,
ОБУСЛОВЛЕННОГО ИЗМЕНЕНИЕМ УРОВНЯ ПОДЗЕМНЫХ ВОД //КОНТРОЛЬ
ПРОЦЕССОВ ИЗМЕНЕНИЯ ДАВЛЕНИЯ ПОЧВЕННОЙ ВЛАГИ ДЛЯ
КОРРЕКТИРОВКИ РЕЖИМОВ ОРОШЕНИЯ И СНИЖЕНИЯ ПОТЕРЬ УРОЖАЕВ.
74.
Sobir E. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS //Universum:
технические науки. – 2022. – №. 9-5 (102). – С. 18-22.
75.
Маматов Н. З., Рахимов О. Д. ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР
ТАСНИФИ //INTERNATIONAL СONFERENCE ON LEARNING AND TEACHING.
– 2022. – Т. 1. – №. 3. – С. 258-262.
76.
Eshev S. et al. SHO ‘RLANGAN BOG ‘LANGAN GRUNT NAMLIGINING
YUVILISHGA QARSHILIK QILISH TA’SIRINI BAHOLASH //Innovatsion
texnologiyalar. – 2023. – Т. 51. – №. 03. – С. 70-76.
77.
Mamatov N. PHYSICAL MODELING OF THE WASHING PROCESS OF CHANNELS
WITH LOW BINDING SOILS WITH SALINITY //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 1232-1238.
78.
Маматов Н. З. ИСТОЧНИКИ АЛЬТЕРНАТИВНОЙ ЭНЕРГИИ НА ОСНОВЕ
ОРГАНИКИ //Multidisciplinary and Multidimensional Journal. – 2024. – Т. 3. – №. 2. –
С. 24-28.
79.
Mamatov N. Z. INNOVATIVE SOLUTIONS TO PROTECT WORKERS FROM
DANGEROUS GAS AND TOXIC SUBSTANCES IN HAZARDOUS INDUSTRY
ENTERPRISES //International journal of advanced research in education, technology and
management. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 73-77.
80.
Маматов Н. З. К РАСЧЕТУ НЕРАЗМЫВАЮЩИХ СКОРОСТЕЙ ВОДНОГО
ПОТОКА ЗЕМЛЯНЫХ КАНАЛОВ В УСЛОВИЯХ СВЯЗНОГО ГРУНТА
//INTERNATIONAL JOURNAL OF EUROPEAN RESEARCH OUTPUT. – 2024. – Т.
3. – №. 2. – С. 64-69.
81.
Маматов Н. З. ЗАЩИТА НАСЕЛЕНИЯ В МЕСТАХ ПРОВЕДЕНИЯ МАССОВЫХ
МЕРОПРИЯТИЙ //INTERNATIONAL JOURNAL OF EUROPEAN RESEARCH
OUTPUT. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 70-79.
60
82.
Маматов Н., Мурадуллаев Ф. ЯНГИ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ТАЛАБАЛАР
МУСТАҚИЛ ИШИНИ БАЖАРИШДГИ МУМММОЛАР //Interpretation and
researches. – 2024.
83.
Бердиев Ш. Ж., Маматов Н. З. Метод борьбы с просадками грунтов в южных
регионах Узбекистана //Инновационное развитие. – 2017. – №. 2. – С. 82-84.
84.
Эшев С. С. и др. БОҒЛАНГАН ГРУНТЛАРДАГИ БИРИКИШ КУЧИНИНГ ЎЗАН
ЮВИЛИШИГА ТАЪСИРИНИ БАҲОЛАШ //Инновацион технологиялар. – 2022. –
Т. 3. – №. 3 (47). – С. 76-82.
85.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. Температурный расчет питающего цилиндра с
упругим элементом пневмомеханических прядильных машин //Science and
Education. – 2023. – Т. 4. – №. 12. – С. 294-304.
86.
Мирзаев О. А., Маматов Н. З. КОЛЕБАНИЯ СОСТАВНОГО ПИТАЮЩЕГО
ЦИЛИНДРА С СОПРОТИВЛЕНИЕМ ПРИ КРУЧЕНИИ //Educational Research in
Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 14. – С. 120-124.
87.
Sobir E. et al. EVALUATION OF THE INFLUENCE OF THE PHYSICAL
PROPERTIES OF BOUND SOILS ON THE WASHING PROCESS //Universum:
технические науки. – 2022. – №. 9-5 (102). – С. 18-22.
88.
Eshev S. S. et al. Evaluating the effect of cohesive strength on self-leaching in bonded soils
//International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology. –
2022. – Т. 9. – №. 8. – С. 19636-19641.
89.
Эшев С. С., Маматов Н. З., Бобомуродов Ф. Ф. ШЎРЛАНГАН КАМ БОҒЛАНГАН
ГРУНТЛАРНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ ТАДҚИҚОТ ЭТИШ
//ME’MORCHILIK va QURILISH MUAMMOLARI. – 2023. – Т. 2.
90.
Эшев С. С., Маматов Н. З., Эркинов С. Т. Мукимов. ДБ ШЎРЛАНГАН КАМ
БОҒЛАНГАН ГРУНТЛАРНИНГ ФИЗИК-МЕХАНИК ХУСУСИЯТЛАРИНИ
ТАДҚИҚОТ ЭТИШ //International Journal of Education, Social Science & Humanities.
Finland Academic Research Science Publishers ISSN. – С. 2945-4492.
91.
Эшев С. С. и др. Неразмывающие скорости земляных каналов в связных грунтах
//Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. – 2022. – Т. 2.
– №. 5. – С. 375-384.
92.
Khazratov A. N. et al. Influence of cohesion strength in cohesive soils onchannel bed
erosion //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 410. – С. 05018.
61
93.
Mirzayev O. A., Urakov N. A., Mamatov N. Z. Proced vibrations of a composite chevron-
type feed cylindr with torsional resistance //JMEA journal of modern educational
achievements. – 2023. – Т. 11.
94.
Eshev S. et al. Critical flow velocities in cohesive saline soils //E3S Web of Conferences.
– EDP Sciences, 2021. – Т. 264. – С. 03071.
95.
Otabek M. et al. Dynamics And Stability Of A Composite Feed Cylinder In The Feeding
Area Of Rotor Spinning Machines //Journal of Pharmaceutical Negative Results. – 2023.
– С. 1152-1157.
96.
Eshev S. et al. Calculation of its dynamically stable cross-section in the steady motion of
the channel flow //AIP Conference Proceedings. – AIP Publishing LLC, 2023. – Т. 2612.
– №. 1. – С. 050007.
97.
Eshev S. et al. Non-eroding speed of water flow of channels running in cohesive soils //IOP
Conference Series: Materials Science and Engineering. – IOP Publishing, 2021. – Т. 1030.
– №. 1. – С. 012131.
98.
Eshev S. et al. The beginning of the movement of bottom sediments in an unsteady flow
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 263. – С. 02042.
99.
Dustkobilovich R. O., Laylo А. Types of modern lectures in higher education, technology
of their design and organization //Проблемы современной науки и образования. – 2020.
– №. 12-1 (157). – С. 41-46.
100.
Рахимов О. Д., Манзаров Ю. Х., Ашурова Л. Ўзбекистон олий таълим тизимида
дастлабки форсайт тадқиқотлар //Современное образование (Узбекистан). – 2021. –
№. 4 (101). – С. 16-22.
101.
Rakhimov O. D., Kh M. Y., Ashurova L. Initial foresight studies in the higher education
system of Uzbekistan //Modern education (Uzbekistan).–2021. – 2021. – Т. 4. – №. 101. –
С. 16-22.
102.
Рахимов О. Д., Эшмухамедов Л. М., Ашурова Л. МУСТАҚИЛ ТАЪЛИМНИ
РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАШКИЛ ЭТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ:
Рахимов Октябр Дусткабилович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти
“Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси профессори Эшмухамедов Латиф
Маҳмаюсуфович, Қарши муҳандислик-иқтисодиёт институти “Экология ва меҳнат
муҳофазаси” кафедраси ассистенти Ашурова Лайло, Қарши муҳандислик-
иқтисодиёт институти “Экология ва меҳнат муҳофазаси” кафедраси ассистенти
62
//Образование
и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2022. – №. 6.
103.
Rakhimov O. et al. Methodology for using forsight technology in training future ecologists
in Uzbekistan //E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2023. – Т. 462. – С. 03048.
104.
Rakhimov О., Аshurova L., Artikbekova F. Hydraulic transport in small livestock farms
//E3S Web of Conferences. – EDP Sciences, 2021. – Т. 274. – С. 03003.
105.
Rakhimov O. D., Ashurova L. THE MAIN FACTORS AND CRITERIA OF QUALITY
EDUCATION //GOLDEN BRAIN. – 2023. – Т. 1. – №. 31. – С. 163-169.
106.
Ashurova L. METHODOLOGY OF USING TELECOMMUNICATION STUDY
PROJECTS IN INDEPENDENT EDUCATION //Educational Research in Universal
Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 17. – С. 135-140.
107.
Ashurova L. ON THE TECHNOLOGY FOR THE DEVELOPMENT OF SCIENTIFIC
AND CREATIVE ACTIVITY IN STUDENTS //Innovative Development in Educational
Activities. – 2023. – Т. 2. – №. 23. – С. 294-298.
108.
Rakhimov O. D., Sh F. S., Ashurova L. Foresight as a technology for forecasting the
development of the use of digital technologies in the higher education sector of Uzbekistan
//The phenomenon of market economy: from the origins to the present day. Development
institutions and information technologies in innovative solutions. – 2022. – С. 167-175.
109.
Husanovich S. B., Ravshanovich B. Z., Laylo А. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11 (59). – С. 86-90.
110.
Рахимов О. Д., Файзиева Ш. Ш., Ашурова Л. Форсайт как технология
прогнозирования развития применения цифровых технологий в секторе высшего
образования Узбекистана //Феномен рыночного хозяйства: от истоков до наших
дней. Институты развития и информационные технологии в инновационных
решениях. – 2022. – С. 167-175.
111.
Shomurotov B. H., Boyirov Z. R., Ashurova L. ANALYSIS OF DEVELOPMENTAL
EDUCATION MODELS //Проблемы науки. – 2020. – №. 11. – С. 86-90.
112.
Ashurova L., Uralov M. BINO VA INSHOOTLAR XAVFSIZLIGI //FANINI O
‘QITISHNING BA’ZI JIHATLARI//Interpretation and researches.–2024.
113.
Ashurova L., Uralov M. «BINO VA INSHOOTLAR XAVFSIZLIGI» FANINI O
‘QITISHNING BA’ZI JIHATLARI //Interpretation and researches. – 2024.
114.
Ashurova L. ZILZILA, KELIB CHIQISH SABABLARI VA OQIBATLARI //GOLDEN
BRAIN. – 2024. – Т. 2. – №. 1. – С. 423-431.
63
115.
Ashurova L. FIRES IN TECHNOSPHERE AND PRINCIPLES OF PROTECTION
AGAINST THEM //Innovative Development in Educational Activities. – 2023. – Т. 2. –
№. 20. – С. 81-86.
116.
Laylo A. ISHLAB CHQARISH XONALARI HAVOSINI OPTIMALLASHTIRISH
UCHUN KONDITSIONER USKUNASINING ISHINI QIYOSIY TAHLIL QILISH VA
UNI MODELLASHTIRISH //Sanoatda raqamli texnologiyalar/Цифровые технологии в
промышленности. – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 184-192.
117.
АSHUROVA L. ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ
//ПРОБЛЕМЫ СОВРЕМЕННОЙ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ Учредители: Олимп. –
С. 41-46.
118.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE CONTAGIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 52-89.
119.
Muradov S. et al. STANDARDS OF SAFETY REQUIREMENTS FOR PRESSURE
CABINETS, APPARATUS AND GAS EQUIPMENT //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 159-180.
120.
Muradov S. et al. MOVEMENT OF CHICTONIC PLATES, ORIGIN OF
EARTHQUAKES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 401-415.
121.
Muradov S. et al. STUDY OF THE HISTORICAL STAGES OF THE SCIENCE OF
LABOR PROTECTION //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 350-
365.
122.
Muradov S. et al. CHECKING KNOWLEDGE OF LABOR PROTECTION //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 386-400.
123.
Muradov S. et al. MAIN CONTENT AND COMPONENT PARTS OF THE SCIENCE"
SAFETY OF CONSTRUCTION OF BUILDINGS AND CONSTRUCTIONS" //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 335-349.
124.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
125.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
126.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SECURITY CATEGORY AND RULES FOR
CARRIERS //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 366-385.
64
127.
Muradov S. et al. ADMINISTRATIVE BUILDINGS AND THEIR REQUIREMENTS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 257-280.
128.
Muradov S. et al. EMERGENCY EPIDEMIOLOGICAL, EPIZOOTIC AND
EPIPHYTOTIC SITUATIONS. PARTICULARLY DANGEROUS INFECTIONS THAT
CAUSE INFECTIOUS AND COMMON DISEASES //Modern Science and Research. –
2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 281-318.
129.
Qizi S. M. A. et al. O ‘QUV BINOLARI VA O ‘QUV MARKAZLARINI RANG
YECHIMINI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR HAMDA SUN’IY INTELLEKT
ORQALI LOYIHALASH //Raqamli iqtisodiyot (Цифровая экономика). – 2024. – №. 6.
– С. 325-332.
130.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
131.
Muradov S. et al. ANALYSIS OF SAFETY REQUIREMENTS OF EQUIPMENT
WORKING UNDER HIGH PRESSURE //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3.
– №. 5. – С. 131-167.
132.
Muradov S. et al. CAUSES OF NATURAL EMERGENCIES //Modern Science and
Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 92-130.
133.
Muradov S. et al. CONTENT AND ESSENCE OF THE LAW AND LEGAL
DOCUMENTS ON THE PROTECTION OF THE POPULATION AND TERRITORIES
FROM EMERGENCIES //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 168-
204.
134.
Muradov S. et al. STABILITY CALCULATION OF LOAD LIFT VEHICLES //Modern
Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 205
