57
BIOSUBSTRATNING CUCUMIS SATIVUS L. O‘SIB-
RIVOJLANIShIGA TA’SIRI
1
Xo‘jamshukurov Nortoji Abdixalikovich.,
2
Avazova Oynabod Baratovna.,
3
Kuchkarova Dilafruz
Xurramovna.,
4
Abdutolibov Muhriddin Zuhriddin o‘g‘li.,
5
Rustamov Muxammadrizo Raxmatjon
o‘g‘li
1
Toshkent kimyo-texnologiya instituti, Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash ilmiy ishlab
chiqarish markazi.,
2
Polimer kimyo va fizika instituti, Dorivor o‘simliklarni yetishtirish va qayta ishlash
ilmiy ishlab chiqarish markazi.,
3
Toshkent arxitektura qurilish universiteti.,
4
Andijon davlat universiteti,.
5
Toshkent kimyo texnologiya instituti
Maqola haqida ma’lumot
Qabul qilingan: 3.06.2024
Qayta qabul : 14.06.2024
Saytda mavjud : 15.06.2024
Muallif (lar)
*N.A.Xo‘jamshukurov
O.B.Avazova
D.X.Kuchkarova
M.Z.Abdutolibov
M.R.Rustamov
Muallif bilan aloqa
https://orcid.org/0000-0001-7807-4737
© N.A.Xo‘jamshukurov va boshqalar
UNIVERSAL xalqaro ilmiy jurnal
Ochiq ma’lumotlar:
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal
Maxfiylik bayonoti
Materialni istalgan vosita yoki formatda nusxalash va
qayta tarqatish hamda maqoladan toʻgʻri iqtibos keltirish
va litsenziyasini koʻrsatish sharti bilan istalgan maqsadda
foydalanish mumkin.
Annotatsiya:
Mazkur tadqiqot ishida
biogumusning
bodring
ko‘chati
rivojlanishi va sifatiga ta’siri o‘rganilgan.
Tadqiqotlar
davomida
biogumus
agrofizikaviy va agrokimyoviy xossaga ega
bo‘lib, yopiq tuproq (issiqxona) sharoitida
bodring ko‘chati yetishtirishda tuproqning
agrokimyoviy xossalarini yaxshilab o‘simlik
uchun optimal suv havo, va oziq sharoitini
yaratadi
uning
ishtirokida
yetishtirilgan
ko‘chatning morfologik belgilari an’anaviy
issiqxona tuprog‘i aralashmasida yetishtirilgan
ko‘chatga nisbatan yaxshilanishi qayd etilgan.
Yopiq tuproq sharoitida bodring ko‘chati
yetishtirilganda ko‘chatning suv havo va oziq
rejimini yaxshilash uchun 1:9 nisbatda biogumus
qo‘shish taklif etilgan. Bir qism biogumusga 9
qism tuproq qo‘shilgan variantda “Avitsena”
navli bodring ko‘chatining (n= 50) yerning usti
qismidagi bo‘yi 200,0±25,0 mm ni tashkil etdi va
bu ko‘rsatgich biogumussiz ekilgan nazorat
variantga nisbatan ancha yuqori ko‘rsatgichni
tashkil etgan.
Tayanch so‘zlar:
bodring, biogumus,
substrat,
issiqxona,
Cucumis
sativus
Cucurbitaceace.
Universal International Scientific Journal
Universal Xalqaro Ilmiy Jurnal
Jurnalning bosh sahifasi:
Universal International Scientific Journal
58
UNIVERSAL international scientific journal
KIRISH. Bodring - jahonda eng katta
hajmda yetishtiriluvchi sabzavot bo‘lib,
so‘nggi yillarda unumdor yerlarning qisqarib
borishi, tuproq va suvning sho‘rlanish darajasi
ortib borishi natijasida asosiy qishloq xo‘jalik
ekainlarining biriga aylandi [Liu et al., 2020;
Naglaa Taha et al., 2020]. Bodring (Cucumis
sativus L.) Cucurbitaceace oilasiga mansub
muhim sabzavot ekini bo'lib, 2n = 14
xromosoma soniga ega [Janapriya et al., 2010,
Krug et al., 2002, Kubota et al., 2013].
Bodring janubiy
Osiyoda, ayniqsa
Shimoliy G'arbiy Hindistondagi Himoloyning
issiq va nam iqlimida va Shimoliy Afrikada
joylashgan
davlatlarda
katta
miqdorda
yetishtiriladi. Bu davlatlarning iqlim sharoiti
yuqori
harorat,
namlik
va
yorug'lik
intensivligida etarli miqdorda suv va ozuqa
moddalari bilan yetishtirishning unumdorlik
talablariga mos keladi. Hindistonda bodring
yetishtirish kamida miloddan avvalgi 3000 yil
oldin va Xitoyda 100 yil oldin yetishtirish
boshlanganligi qayd etilgan [Arunabha Pal et
al., 2020].
Bodring jahonda eng ko‘p issiqxonalarda
yetishtiriladigan o‘simlik hisoblanib [Sharma
et al., 2018, Singh, 2005, Bairagi et al., 2013,
Egel, 2015, Fernandes et al., 2002],
bodringning
issiqxonalarda
yetishtirish
jarayonidagi
o‘sib-rivojlanishi,
uning
fiziologiyasi, biokimyosi hamda hosildorlikka
ta’sir ko‘rsatuvchi omillar haqida juda ko‘plab
ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilganligi bilan
xarkterlanadi [Sharma et al., 2018, Savvas et
al., 2013]. Ammo, ilmiy manbalarda bodringni
issiqxonalarda yetishtirish jarayonida og‘ir
metallarning migratsiyasiga biogumusning
ta’siri va bodring mevasidagi nitratlarning
harakatchanligi bo‘yicha yetarli ilmiy tadqiqot
ishlari olib borilmagan [Khujamshukurov et
al., 2022 a,b].
Shu boisdan mazkur tadqiqot ishida
biogumusning bodring ko‘chati o‘sishi,
rivojlanishi va sifatiga ta’siri o‘rganildi.
Foydalanilgan manba va materiallar.
Ishning ushbu bosqichida organik o‘g‘it,
biogumusning yopiq tuproq sharoitida
substratning
agrokimyoviy
ko‘rsatgichlari, bodring ko‘chatini o‘sishi
va rivojlanishiga ta’siri issiqxona
sharoitida “Avitsena” F1 navli bodring
ko‘chati yetishtirish davomida aniqlandi.
Tadqiqotlarda tajriba sxemasi bilan
farqlanuvchi, amalda keng qo‘lanilib
kelinayotgan mavjud texnologiyadan
foydalanildi. Ushbu texnologiya bo‘yicha
o‘tkazilgan
tajribalarda
substratga
mineral
o‘g‘itlarni
qo‘shish
uni
tuvaklarga solishdan ikki hafta oldin
amalga oshirildi. Tegishli miqdordagi
biogumusni qo‘shish esa uni tuvakga
solish oldidan bajarildi. Ekiladigan
bodring urug‘i 1 soat davomida 1%li
KMnO4 eritmasida ivitilib oqib turgan
suvda yuvilgandan so‘ng suyultirilgan
(1:50 nisbatda) Na3RO4 eritmasida 1
sutka davomida ushlab turildi. Ekish
davriga kelib asosiy qismi kurtak chiqarib
qolgan urug‘ donalari hajmi 500 ml
bo‘lgan to‘vaklarga ekildi. Ko‘chatni
joylashtirish zichligi har kvadrat metrga
45 donani tashkil etib, ular unib
chiqqancha
yorug‘lik
o‘tkazuvchi
polietilen plyonka bilan yopib qo‘yildi.
Ko‘chatni o‘nib chiqish davrida harorat
25-28°S oralig‘ida ushlab turildi. Ko‘chat
unib chiqish boshlanishi bilan plyonka
ochib tashlandi va harorat 22-24°S gacha
pasaytirildi. Birinchi uch kun davomida
ko‘chat turgan joy qo‘shimcha yoritib
qo‘yildi (texnologiyaning bu bosqichi
qish faslida quyosh radiatsiyasi past
bo‘lgan sharoitlarda zarur). Qolgan
kunlarda 12-16 soat davomida yoritildi
va tajriba maydonining yoritilganlik
darajasi 4-5ming lyuksni tashkil etdi.
Sutkaning qorong‘ilik davrida havo
harorati 19-20 S da saqlandi. Ko‘chatni
teplitsadagi doimiy joyiga ko‘chirish 30
kundan keyin amalga oshirildi. Bodring
ko‘chatining
sifati
uning
keyingi
hosildorligiga keskin ta’sir etadi. Geysler
Universal International Scientific Journal
59
UNIVERSAL international scientific journal
T. va boshqalarning [Geysler T., 1979]
ishlarida
ko‘rsatilganidek
uning
ko‘rsatgichlari
ekish
oldidan
o‘rtacha
qo‘yidagi kattaliklarga ega bo‘lishi kerak:
bo‘yi 20-25 sm, haqiqiy barglar soni 4-5 ta,
bo‘g‘inlarning uzunligi 3-5 santimetrgacha
bo‘lib umumiy massasi 20-30 grammgacha.
Tomirlari turli kasalliklardan holi bo‘lgan
holda oq rangga ega bo‘lishi kerak.
Nazorat varianti sifatida tarkibida yetarli
miqdorda mineral shakldagi oziq elementlari
mavjud bo‘lgan va hozirgi kunda ko‘pchilik
katta issiqxonalarda keng ishlatiladigan 1:1
nisbatdagi
tuproq
– yog‘och qirindisi
aralashmasidan
foydalanildi.
Nazorat
variantiga boshlang‘ich aralashma tarkibida
oziq
elementlar
miqdorini
optimal
qiymatlarini ta’minlash maqsadida mineral
o‘g‘itlardan
(ammiakli
selitra,
qo‘sh
superfosfat va kaliy sulfatdan) foydalanildi.
Tajribalarda 1 m3 boshlang‘ich aralashmaga
600 g ammiakli selitra, 125 g granullangan
qo‘sh superfosfat, 455 g kaliy xlorid va 115 g
magniy sulfat tuzlari qo‘shildi.
Ko‘chatining
rivojlanishiga
biogumus
miqdorini
ta’siri,
agrokimyoviy
tahlillar
bilan
birga
o‘tkazilgan fenologik kuzatuvlar va
biometrik
tadqiqotlar
yordamida
aniqlandi [Dospexov B.A., 1985].
Tadqiqot natijalari va ularning
muxokamasi.
Tajribalarda
bodring
urug‘i turli variantlar bo‘yicha tuproq -
yog‘och qirindisi - biogumus aralashmasi
bilan to‘ldirilgan to‘vaklarga 2019 yil 15
dekabrda, 2020 yil 19 dekabrda va 2021
yil
17
dekabrda
ekildi.
Ko‘chat
urug‘ tuvakga ekilgan kundan boshlab 2-
3 kunda yapposiga bir xilda unib chiqa
boshladi.
Ko‘chatining
fenologik
kuzatish natijalari 1-jadvalda keltirilgan
bo‘lib boshlang‘ich (fenofaz) o‘tish
davrida
tajriba
variantlaridagi
o‘simliklarda sezilarli farq kuzatilmadi.
1-jadval
Bodring ko‘chatini o‘sishi va rivojlanishi davridagi fenologik kuzatish natijalari
Tajriba varianti
O‘tgan kunlar soni
urug‘ ekilgandan boshlab....
Ko‘chat unib
chiqib
boshlaguncha
Ko‘chatning
yoppasiga unib
chiqqunigacha
urug‘-barg
fazasigacha
1-haqiqiy bargning hosil
bo‘lish fazasigacha
Nazorat
3
4
8
9
Sub-90:biog-10
3
4
7
9
Sub-80:biog-20
3
4
7
9
Sub-70:biog-30
3
4
7
8
Sub-60:biog-40
2
2
7
8
Sub-50:biog-50
2
2
7
8
Sub-40:biog-60
2
2
7
8
Sub-30:biog-70
2
2
7
8
Sub-20:biog-80
3
3
7
9
Sub-10:biog-90
3
3
7
9
biog-100
3
3
7
9
Universal International Scientific Journal
60
UNIVERSAL international scientific journal
Ko‘chatning rivojlanish davridagi biometrik kuzatish natijalari 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Aralashma tarkibidagi biogumus maqdorini bodring ko‘chatining biometrik ko‘rsatgichlariga ta’siri
№
Substrat tarkibi, %
hajm
P
oya
b
alan
d
lig
i,
sm
E
r
u
stk
i
q
is
m
in
in
g
m
ass
asi
,
g
B
ar
g
lar
so
n
i,
dona
B
ar
g
y
u
za
si
,
sm
2
T
o
m
ir
in
i
u
zu
n
li
gi
,
sm
T
o
m
ir
m
ass
asi
,
g
K
*
–
zilig
i
g
/sm
3
4 kunda
1
Substrat
2,9
1,6
0,6
55,5
5,2
0,7
0,44
2
Nazorat
3,8
2,3
0,7
60,1
5,7
0,8
0,35
3
Sub-90:biog-10
4,0
2,4
0,7
67,4
5,7
1,0
0,42
4
Sub-80:biog-20
4,6
2,7
0,8
72,6
5,9
1,1
0,41
5
Sub-70:biog-30
6,0
3,6
1,1
112,9
6,3
1,2
0,33
6
Sub-60:biog-40
6,6
3,9
1,2
143,8
6,4
1,3
0,33
7
Sub-50:biog-50
6,5
3,8
1,1
129,1
5,5
1,2
0,32
8
Sub-40:biog-60
6,4
3,8
1,1
120,2
5,4
1,0
0,26
9
Sub-30:biog-70
6,0
3,4
1,0
112,8
5,3
0,9
0,26
10
Sub-20:biog-80
5,7
3,2
1,0
111,8
5,1
1,0
0,31
11
Sub-10:biog-90
5,7
3,1
0,9
102,8
5,2
0,9
0,29
12
biog-100
5,5
3,0
0,9
90,6
4,6
0,7
0,23
8 kunda
1
Substrat
7,3
4,0
1,1
114,4
9,9
1,3
2
Nazorat
9,7
5,7
1,3
123,8
10,9
1,5
0,33
3
Sub-90:biog-10
10,2
6,0
1,3
138,9
10,9
1,8
0,33
4
Sub-80:biog-20
11,7
6,8
1,5
149,6
11,3
1,9
0,33
5
Sub-70:biog-30
15,4
9,0
1,9
232,6
12,0
2,0
0,33
6
Sub-60:biog-40
16,8
9,8
2,1
296,2
12,2
2,0
0,33
7
Sub-50:biog-50
16,6
9,5
2,0
266,0
10,5
1,7
0,33
8
Sub-40:biog-60
16,4
9,4
2,0
247,7
10,2
1,7
0,33
9
Sub-30:biog-70
15,4
8,5
1,8
232,5
10,1
1,7
0,33
10
Sub-20:biog-80
14,7
8,0
1,7
230,3
9,6
1,7
0,33
11
Sub-10:biog-90
14,7
7,9
1,7
211,7
9,9
1,7
0,33
12
biog-100
14,1
7,5
1,6
186,6
8,8
1,2
0,33
12 kunda
1
Nazorat
11,9
6,5
1,8
175,1
17,3
1,9
0,29
2
Sub-90:biog-10
15,8
9,2
2,1
189,4
19,0
2,2
0,24
3
Sub-80:biog-20
16,7
9,8
2,2
212,6
19,0
2,5
0,28
4
Sub-70:biog-30
19,0
11,1
2,4
228,9
19,8
2,8
0,25
5
Sub-60:biog-40
25,2
14,7
3,1
355,9
20,7
3,0
0,20
6
Sub-50:biog-50
27,3
16,0
3,4
453,2
21,1
3,4
0,19
7
Sub-40:biog-60
27,0
15,5
3,3
407,0
18,4
2,8
0,17
8
Sub-30:biog-70
26,8
15,4
3,3
378,9
17,8
2,7
0,16
9
Sub-20:biog-80
25,1
13,8
2,9
355,7
17,6
2,6
0,18
10
Sub-10:biog-90
23,9
13,1
2,8
352,4
16,8
2,5
0,19
11
biog-100
23,9
12,8
2,8
323,9
17,4
2,5
0,19
12
Nazorat
22,9
12,2
2,7
285,5
15,4
1,8
0,15
16 kunda
1
Substrat
17,4
9,6
2,7
227,6
26,4
2,8
2
Nazorat
23,0
13,6
3,1
246,3
29,0
3,2
0,29
3
Sub-90:biog-10
24,4
14,4
3,3
276,3
28,9
4,0
0,24
4
Sub-80:biog-20
27,8
16,4
3,6
297,6
30,1
4,2
0,28
5
Sub-70:biog-30
36,7
21,6
4,7
462,7
32,0
4,5
0,26
6
Sub-60:biog-40
39,9
23,6
5,1
589,1
32,4
4,5
0,21
Universal International Scientific Journal
61
UNIVERSAL international scientific journal
7
Sub-50:biog-50
39,5
22,8
5
529,1
28,0
3,9
0,19
8
Sub-40:biog-60
39,1
22,6
4,9
492,6
27,1
3,8
0,17
9
Sub-30:biog-70
36,7
20,3
4,4
462,3
26,7
3,7
0,17
10
Sub-20:biog-80
34,9
19,3
4,2
458,1
25,6
3,8
0,18
11
Sub-10:biog-90
34,9
18,8
4,1
421,0
25,9
3,8
0,19
12
biog-100
33,5
18,0
4
371,1
23,4
2,7
0,2
20 kunda
1
Substrat
23,5
13,0
3,7
261,7
33,0
3,5
0,27
2
Nazorat
31,1
18,3
4,2
283,2
36,3
4,0
0,22
3
Sub-90:biog-10
32,9
19,4
4,4
317,8
36,1
5,0
0,26
4
Sub-80:biog-20
37,5
22,1
4,9
342,2
37,6
5,2
0,24
5
Sub-70:biog-30
49,6
29,2
6,3
532,1
40,0
5,6
0,19
6
Sub-60:biog-40
53,9
31,8
6,9
677,5
40,5
5,6
0,18
7
Sub-50:biog-50
53,3
30,8
6,7
608,5
35,0
4,8
0,16
8
Sub-40:biog-60
52,8
30,5
6,6
566,5
33,9
4,7
0,15
9
Sub-30:biog-70
49,5
27,4
5,9
531,7
33,2
4,6
0,17
10
Sub-20:biog-80
48,1
26,0
5,7
526,8
33,7
4,7
0,18
11
Sub-10:biog-90
47,1
25,4
5,6
484,2
33,7
4,7
0,19
12
biog-100
45,2
24,3
5,4
426,8
28,8
3,4
0,14
24 kunda
1
Substrat
23,5
13,0
3,7
261,7
33,0
3,5
0,27
2
Nazorat
31,1
18,3
4,2
283,2
36,3
4,0
0,22
3
Sub-90:biog-10
32,9
19,4
4,4
317,8
40,5
5,0
0,26
4
Sub-80:biog-20
37,5
22,1
4,9
342,2
40,0
5,2
0,24
5
Sub-70:biog-30
49,6
29,2
6,3
532,1
37,6
5,6
0,19
6
Sub-60:biog-40
53,9
31,8
6,4
677,5
36,1
5,6
0,18
7
Sub-50:biog-50
53,3
30,8
6,3
608,5
35,0
4,8
0,16
8
Sub-40:biog-60
52,8
30,5
6,2
566,5
33,9
4,7
0,15
9
Sub-30:biog-70
49,5
27,4
6,0
531,7
33,2
4,6
0,17
10
Sub-20:biog-80
47,1
26,0
5,8
526,8
33,7
4,7
0,18
11
Sub-10:biog-90
47,1
25,4
5,7
484,2
33,7
4,7
0,19
12
biog-100
45,2
24,3
5,7
426,8
28,8
3,4
0,14
Substrat*:-1:1 nisbatdagi tuproq+yog‘och qirindisi aralashmasi; Nazorat varianti*: tuproq+
yog‘och qirindisi (1:1)+N
150
P
400
K
300
+mikroelementlar; K*: -tomir va o‘simlik massasini o‘zaro
nisbati, g.
2-jadvalda keltirilgan biometrik kuzatish
natijalariga
ko‘ra
turli
aralashmalarda
yetishtirilgan bodring ko‘chati rivojlanishida
o‘zaro farq mavjud bo‘lib, unga ko‘ra
tarkibida 30-60 % biogumus saqlagan
aralashmalardagi
o‘simlik
poyasining
uzunlaga, massasi, barg soni va barg yuzasi
eng
katta
qiymatga
ega.
Ko‘chat
rivojlanishining boshlang‘ich urug‘ barg
bosqichida (birinchi 8 kunda) substrat
tarkibida 40% biogumus bo‘lgan oltinchi
variant bo‘yicha yetishtirilgan ko‘chat eng
uzun bo‘yga (16,8 sm), katta barg yuzasiga
(296,2 sm
2
), ko‘p xo‘l massaga (9,8 g) va
yaxshi rivojlangan tomir sistemasiga (2 g, 12,2
sm) ega bo‘ldi.
Ko‘chat davrining oxirida (uchinchi
8 kunda) o‘tkazilgan biometrik kuzatish
natijalariga ko‘ra biogumusni 10-40%
oralig‘ida substrat tarkibidagi uning
miqdori
bilan
o‘simlikning
bo‘yi
(korrelyatsiya
koeffitsienti,
g=0,96),
massasi (t=0,93) barglari soni (t=0,95) va
yuzasi (g=0,96) orasida to‘g‘ri chiziqli
bog‘lanish
kuzatilgan.
Substrat
tarkibidagi biogumus miqdori bilan
markaziy tomirning uzunligi va uning
massasi orasidagi bog‘lanish substrat
tarkibidagi
biogumusning
20-50%
oralig‘ida to‘g‘ri chiziqli xarakterga ega
ekanlig qayd etildi.
Universal International Scientific Journal
62
UNIVERSAL international scientific journal
Tarkibida 40-100% gacha biogumus
bo‘lgan substratda o‘stirilgan ko‘chatning
uzunligi tajribaning birinchi 8 kunida kontrol
varintdagi o‘simlikning bo‘yidan tegishlicha
1,45-1,73 martaga baland. Ko‘chat ekilgandan
20 kun o‘tgach bir qism biogumusga bir qism
tuproq+yog‘och qirindasi (1:1) aralashmasi
qo‘shilgan 7-variantda “Avitsena” navli
bodring ko‘chatining (n=50) yerning o‘sti
qismidagi bo‘yi 533 mm ni tashkil etdi va bu
ko‘rsatkich biogumussiz ekilgan nazorat
variantiga nisbatan 1,71 martaga yuqori
ko‘rsatgichni tashkil etadi. Tajribaning 20-
kuniga kelib substrat tarkibidagi biogumus
miqdorini 40%dan 80%gacha ortishi o‘simlik
bo‘yining balandligini keskin o‘zgarishiga olib
kelmagan holda (40% da 53,9 sm, 80% da 48,1
sm) biogumusni 90-100 % li variantlarida
ko‘chatni bo‘yini nisbatan past (100%
biogumusda 45,2 sm) bo‘lishi kuzatildi.
Ko‘chatning
rivojlanish
tezligining
tahlili bodringning barg yuzasini eng ko‘p
o‘sishi tarkibida 40-60% biogumus bo‘lgan
variantlarga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
Ekish oldidan biometrik ko‘rsatgichlari
optimal, ya’ni yerning pastki va o‘stki qismlari
o‘zaro proparsional rivojlangan ko‘chatlar
ham tarkibida 40 dan 60% gacha biogumus
bo‘lgan variantlarda olindi.
Tajribalarda
turli
variantlarda
yetishtirilgan
bodring
ko‘chatlaridagi
barglarni
o‘rtacha soni o‘zaro keskin
farqlanmadi.
Tajribaning
birinchi
to‘rt
kunidagi barglar soni 0,7-1,2 dona va 20-
kunida 4,2-6,9 donaga teng bo‘ldi. Ammo
biogumus qo‘shilgan variantlarda birinchi
haqiqiy bargni paydo bo‘lishi nazorat
variantiga nisbatan ikki kunga tezlashdi.
Biogumusning substratdagi 10-20% lik
past konsentratsiyalarida o‘simlik bargining
rivojlanishi sekin bo‘ldi. 10% biogumus
bo‘lgan ikkinchi variantida tajribani 14-
kunidan, 20% biogumus bo‘lgan uchinchi
variantda esa 18-kundan boshlab ko‘chatning
bargi
sarg‘ish rangga kira
boshladi.
Boshlang‘ich ikkita haqiqiy barglar hosil
bo‘lish
davrida
tarkibida
70-80%
biogumusli substratda o‘stirilgan bodring
ko‘chatining bargi nisbatan kichikroq
o‘lchamli to‘q yashil rangga ega bo‘ldi.
Substrat tarkibidagi biogumusning
miqdori 60% va undan yuqori holatlarida
ko‘chat barglarining yuzasi biogumus
miqdori 40-50% li nazorat varintidagi
barglar yuzasiga teng yoki undan kichik
bo‘lgan holda ko‘chatlardagi barglarning
soni deyarli o‘zgarmasdan qoldi. Demak,
toza biogumusdan foydalanish va uning
substratdagi miqdorini 50% dan oshirish
sifatli bodring ko‘chatini olishga imkon
bermaydi.
O‘simlik bo‘yi bilan uning barg
yuzasining kattaligi o‘zaro proporsional
holda
oshib
boradi.
Tajribalarda
o‘simlikni bo‘yiga o‘sishi qanchalik katta
bo‘lsa uning barg yuzasini oshishi
shunchalik
ko‘p bo‘ldi va ushbu
jarayondagi
maksimal
qiymatlarga
substrat tarkibidagi biogumusning 40-
50
%
lik
qiymatlarida
erishildi.
Tarkibidagi biogumusning miqdori 30-
50 % lik aralashmada o‘stirilgan
ko‘chatlar barg yuzaning eng yaxshi
rivojlanishi
(532,1-677,5
sm
2
)
va
o‘simlik massasini kattaligi (29,2-31,8 g)
bilan ajralib turadi (2-jadval).
O‘tkazilgan tadqiqotlarda oltinchi
variant
(40%
biogumus)
bo‘yicha
yetishtirilgan
ko‘chatlar
o‘z
ko‘rsatgichlari bo‘yicha eng yaxshi
parametrlarga ega bo‘ldi va boshqa
variantlardan ajralib turdi. Bu variantdagi
ko‘chatlarning barg yuzasi katta va
intensiv yashil rangga ega, tanasi yaxshi
rivojlangan
hamda
kuchli
tomir
sistemasiga ega. Beshinchi variant (30%
biogumus)
bo‘yicha
yetishtirilgan
ko‘chatlarni
o‘sishi
asosiy
joyga
ko‘chirib o‘tkazish davriga kelib nisbatan
sekinlashdi. Bu ko‘chatlarning barglari
kuchsiz
yashil
rangga
kirib
oziq
Universal International Scientific Journal
63
UNIVERSAL international scientific journal
elementlarining yetishmasligi sezila boshladi.
Bodringning
tomiri
yerning
yuza
qismida joylashganligi uchun oziq rejimiga
talabchan
bo‘lganligi sababli issiqxona
sharoitida bodring ko‘chati yetishtirishda
organik o‘g‘it biogumusdan foydalanish
muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqotlarda bodring ko‘chati tomir
sistemasini rivojiga aralashma tarkibidagi
biogumus miqdori ta’siri o‘rganildi. Olingan
natijalar
tuproq-yog‘och
qirindisi
aralashmasiga
mineral
o‘g‘itlar qo‘shib
tayyorlangan
nazorat
variant
bo‘yicha
yetishtirilgan ko‘chat eng kuchsiz tomir
sistemasiga ega bo‘lishini ko‘rsatdi. 20 kunlik
ko‘chat tomirining uzunligi 33 sm ga va
massasi 3,5 g ga teng. Bu holat ko‘chatni
rivojlanishining boshlang‘ich bosqichlarida
substrat
tarkibida
ammoniyli
azotning
yetarlicha yuqori konsentratsiyada bo‘lishi
ko‘chat tomir sistemasini rivojlanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatishidan dalolat beradi. Tarkibida
10-20% biogumusli substratdan foydalanilgan
variant bo‘yicha yetishtirilgan ko‘chatlarning
oxirgi bosqichlardagi rivojlanishi ancha
kuchsiz bo‘lib, biogumusning bu qiymatida
ko‘chatning markaziy tomirining rivojlanish
avtivligi kuchsiz ortishi kuzatiladi.
Bu variantdagi o‘simlik tomirining
oxirgi 4 kundagi kundalik o‘sish tezligi 2,5-2,9
sm ni tashkil etadi. Yon tomirlarning eng
yaxshi
rivojlanishi
tarkibida
30-70%
biogumus saqlagan aralashmalarga to‘g‘ri
keldi. Bu holatni substrat tarkibidagi oziq
elementlar miqdorini yuqori bo‘lishi bilan
tushuntirish mumkin. Substrat tarkibidagi
biogumus miqdorini keyinga ortishlarida
o‘simlik tomir sistemasida sezilarli o‘zgarish
kuzatilmadi.
Tadqiqotlarda
substrat
tarkibidagi
biogumusning yuqori konsentratsiyalarida
bodring o‘simligining tomir qismi kam
rivojlangan holda uning vegetativ massasini
intensiv ortishi kuzatildi. Bu holat substrat
tarkibidagi
o‘simlikning yer yuzasidagi
qismini rivojlanishini kuchaytiruvchi oziq
elementlarining yuqori konsentratsiyasi
bilan bog‘liq.
O‘simlikning tomiri massasini ortib
borishi substrat tarkibidagi biogumus
miqdoriga to‘g‘ri proporsional va uning
eng yuqori qiymatlariga (5,6 g )
substratdagi biogumusning 30-40%li
variantlarida erishildi .
Biogumus
ishlatilgan
barcha
variantlarda 3-bargdan so‘ng gul paydo
bo‘ldi. Nazorat variantda esa hosil 4-
bargdan keyin paydo bo‘ladi. Demak
biogumusdan
foydalanish
o‘simlikni
nafaqat o‘sishini balki uni hosilga
kirishini ham tezlashtiradi. 4-jadvalda
keltirilgan
biometrik
kuzatish
natijalaridan biogumusdan foydalanib
bodring
ko‘chati
yetishtirilganda
ishlatilgan
substratning
tarkibidagi
organik o‘g‘itning optimal qiymati 40%
ga teng bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin.
Biogumusning
miqdorining
keyingi
qo‘shilgan qiymatlari ko‘chat sifatini
yanada yaxshilanishiga olib kelmadi.
Shu sababli uni miqdorini 40%
qiymatdan oshirish maqsadga muvofiq
emas deb hisoblash mumkin. O‘tkazilgan
tadqiqotlar biogumusdan foydalanilgan
variantlarda o‘simlikni turli kasalliklarga
chidamliligi oshganini ko‘rsatdi.
Biogumus
tuproqdagi
mikrobiologik
jarayonlarni
kuchaytirganligi
uchun
o‘simlikni
karbonat angidridi bilan oziqlanishini
yanada yaxshilaydi. bodringni barg
yuzasini katta bo‘lishi biogumusdan
foydalanilganda uni boshqa o‘simliklarga
nisbatan ko‘proq karbonat angidridini
o‘zlashtirishini taminlaydi [Brыzgalov,
1983].
Shunday qilib o‘tkazilgan uch yillik
tadqiqotlar
natijasida
qo‘yidagi
xulosalarni qilish mumkin: tarkibida 30-
50% biogumus bo‘lgan substratdan
foydalanish o‘simlik bo‘yini qisman
kamaytirgan holda uning bargi yuzasini
Universal International Scientific Journal
64
UNIVERSAL international scientific journal
oshirishga, uning yer o‘stidagi qismi va
tomirining massasini ko‘payishiga olib keladi.
Bu
o‘g‘it o‘simlikni keyingi optimal
rivojlanishi uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘simlik
tarkibining
kimyoviy
nazorati.
Bodring ko‘chati holatini muhim
ko‘rsatgichlaridan biri o‘simlikning turli
organlari tarkibidagi oziq moddalari zahirasi
hisoblanadi. Shu sababli biometrik kuzatishlar
bilan bir qatorda ko‘chat tarkibidagi
mineral formadagi oziq elementlar va
ularning yalpi miqdori nazorat qilindi.
Tahlillar
amaliyotda
keng
foydalaniladigan
kimyoviy
tahlil
usullaridan foydalanib olib borildi.
Tajriba natijalari 3-jadvalda keltirilgan.
3-jadval
Urug‘ barg fazasidagi bodring ko‘chati o‘simlik massasi tarkibidagi noorganik formadagi oziq elementlar miqdori,
mg/100 g (o‘rtacha 2019-2021 yillar uchun)
№
p/p
Variantlar
Oziq elementlar miqdori, mg/100g
N-NO
3
N-NH
4
N
R
2
O
5
K
2
O
1
Tuproq:opilka=1:1(subst.)
21,5
6,0
27,5
60,6
354,6
2
Nazorat: tup.+opilka=1:1+NPK
40,5
11,4
51,9
294,5
554,6
3
Subst.90%+ biogumus 10%
28,5
8,6
37,1
106,0
472,5
4
Subst.80%+ biogumus 20%
30,1
10,8
40,9
126,4
497,8
5
Subst.70%+ biogumus 30%
33,3
11,3
44,6
147,7
526,3
6
Subst.60%+ biogumus 40%
33,9
14,4
48,3
166,8
551,5
7
Subst.50%+ biogumus 50%
36,9
14,9
51,8
184,3
573,4
8
Subst.40%+ biogumus 60%
39,3
15,6
54,9
201,9
592,6
9
Subst.30%+ biogumus 70%
41,4
16,0
57,4
214,4
606,1
10
Subst.20%+ biogumus 80%
43,4
16,6
60,0
225,0
614,5
11
Subst.10%+ biogumus 90%
44,7
17,2
61,9
236,5
621,8
12
Biogumus 100 %
45,1
17,5
62,6
243,1
627,7
3-jadvalda
keltirilgan
tajriba
natijalaridan ko‘chat tarkibidagi mineral
shakldagi oziq moddalar va substrat tarkibi
orasida ma’lum bog‘liklik mavjud ekanligini
kuzatamiz.
Tuproq-yog‘och
qirindisi
aralashmasiga NPK qo‘shib tayyorlangan
nazorat variantiga yetishtirilgan urug‘ barg
bosqichidagi ko‘chatning 100 g xo‘l massasi
tarkibida N-NO
3
+N-NH
4
–51,9; R
2
O
5
– 294,5;
K
2
O – 554,6 milligrammga teng bo‘lib NPK
qo‘shilmasdan faqat tuproq- yog‘och qirindisi
fonida yetishtirilgan ko‘chatni tarkibidagi
azotdan 1,88, fosfardan 4,85 va kaliydan 1,56
martaga yuqori ekanligi qayd etildi.
Biogumusdan
foydalanilgan
variantlardan o‘simlik tarkibidagi eng
kam NPK miqdori 10% biogumus 90%
tuproq- yog‘och qirindisi aralashmasiga
ega bo‘lgan variantga to‘g‘ri keldi. Bu
variant bo‘yicha o‘stirilgan o‘simlikning
100 g xo‘l massasi tarkibida N-NO
3
+N-
NH
4
– 37,1; R
2
O
5
– 106,0; K
2
O – 472,5
mg miqdorini tashkil etadi.
Tajriba variantlariga mos ravishda
substratdagi biogumus miqdorini ortib
borishi bilan o‘simlikning 100 g ho‘l
massasi tarkibidagi oziq elamentlarini
doimiy ortib borishi kuzatiladi. Ammo
biogumus miqdorini yuqori qiymatlarida
Universal International Scientific Journal
65
UNIVERSAL international scientific journal
(50% va undan yuqori) o‘simlik oziq
elementlarga to‘yinib boradi. Oltinchi va
yettinchi variantlar orasidagi kaliyning farqi
21,9
g.ga
sakkizinchi
va
to‘qqizinchi
variantlar orasida 13,5 ga o‘ninchi va o‘n
birinchi variantlar orasida 5,9 ga teng. Xuddi
shunday bog‘lanish azot va fosforda ham
kuzatiladi. Variantlar bo‘yicha farqlar ko‘chat
davrining oxirigacha saqlanadi.
Uchta haqiqiy barg fazasida bodring
o‘simligining ayrim organlaridagi oziq
elementlar bo‘yicha qo‘yidagi qonuniyatlari
kuzatildi: nitrat ko‘rinishidagi azot barg
bandida
barg
plastinkasidan
ko‘proq;
ammoniy shaklidagi azot, fosfor va kaliy barg
plastinkasida barg bandiga nisbatan ko‘proq
(4-jadval) ekanligi aniqlandi.
Bargning bo‘g‘inining barg plastinkasiga
nisbatan o‘g‘it dozasini o‘zgarishiga sezgirligi
yuqori bo‘ladi. U ko‘chatga beriladigan o‘g‘it
dozasi o‘zgarishini aniq ifodalaydi, shu sababli
undan issiqxona sharoitida bodring o‘simligini
NPK bilan taminlanganlik darajasini
nazorat
qiluvchi
organ
sifatida
foydalanish maqsadga muvofiqdir.
O‘tkazilgan
turli
fazalardagi
o‘simlik tarkibining tahlili issiqxona
sharoitida
biogumusdan
foydalanib
ko‘chat yetkazishda 5-7- variantlarda
oziq
elementlarining
tegishli
zarur
nisbatlari
ta’minlanganini ko‘ramiz.
Bundan eng optimal qiymatlar 6-
variantda ta’minlangan. Biogumusning
rN qiymati kuchsiz kislota va kuchsiz
asos oralig‘ida bo‘lib, u tuproqda
o‘simlikga kasallikga chidamli muhit
yaratadi. Bigumusning tarkibida mavjud
bo‘lgan
biologik
aktiv
moddalar
tuproqning agrokimyoviy xossalarini
yaxshilab
urug‘ni
unib
chiqishini
tezlashtirishga va ko‘chatni ko‘chirib
ekilgandan
keyingi
rivojlanishini
yaxshilashga imkon beradi [Kasatikov,
Kasatikova, 2002].
4-jadval
Uchta haqiqiy barg fazasidagi bodring ko‘chati o‘simlik massasi tarkibidagi noorganik formadagi oziq elementlar
miqdori, mg/100 g (o‘rtacha 2019-2021 yillar uchun)
№
p/p
Variantlar
Oziq elementlar miqdori, mg/100g
N-NO
3
N-NH
4
N
R
2
O
5
K
2
O
Uchta haqiqiy barg fazasida (barg plastinkasida)
1
Tuproq: yog‘och qirin=1:1(subst.)
18,6
9,1
27,7
85,5
547,9
2
Nazorat: tup+yog‘och qir=1:1+NPK
24,3
14,0
38,3
116,6
690,5
3
Subst.90%+ biogumus 10%
19,6
9,3
28,9
90,4
620,5
4
Subst.80%+ biogumus 20%
21,8
11,0
32,8
94,6
634,0
5
Subst.70%+ biogumus 30%
22,7
12,2
34,9
98,5
642,4
6
Subst.60%+ biogumus 40%
23,6
13,5
37,1
103,6
663,8
7
Subst.50%+ biogumus 50%
25,3
14,3
39,6
111,8
681,6
8
Subst.40%+ biogumus 60%
26,8
15,5
42,3
123,5
714,8
9
Subst.30%+ biogumus 70%
28,4
16,8
45,2
131,4
748,5
10
Subst.20%+ biogumus 80%
31,3
17,9
49,2
138,7
778,6
11
Subst.10% + biogumus 90%
32,1
18,6
50,7
143,0
810,1
12
Biogumus 100 %
33,0
18,9
51,9
148,5
821,9
Uchta xaqiqiy barg fazasida (barg bandida)
1
Tuproq:yog‘och qirin=1:1(subst.)
26,5
8,1
34,6
47,7
451,5
2
Nazorat: tup+yog‘och qirin = :1+NPK
37,0
13,9
50,9
59,0
567,0
3
Subst.90%+ biogumus 10%
32,1
10,3
42,4
51,1
514,5
4
Subst.80%+ biogumus 20%
33,1
11,1
44,2
52,3
526,2
5
Subst.70%+ biogumus 30%
34,2
12,0
46,2
53,4
535,9
6
Subst.60%+ biogumus 40%
35,0
12,9
47,9
54,6
543,0
7
Subst.50%+ biogumus 50%
36,2
13,7
49,9
55,4
552,8
8
Subst.40%+ biogumus 60%
38,2
14,2
52,4
56,9
562,0
9
Subst.30%+ biogumus 70%
39,3
15,1
54,4
58,2
571,0
10
Subst.20%+ biogumus 80%
40,6
16,0
56,6
60,1
579,7
11
Subst.10%+ biogumus 90%
42,0
16,9
58,9
61,9
589,4
12
Biogumus 100 %
43,8
17,3
61,1
63,0
597,8
Universal International Scientific Journal
66
UNIVERSAL international scientific journal
Biogumus qulay agrofizikaviy va
agrokimyoviy hossaga ega bo‘lib yopiq tuproq
sharoitida bodring ko‘chati yetishtirishda
tuproqning agrokimyoviy xossalarini yaxshilab
o‘simlik uchun optimal suv havo, va oziq
sharoitini
yaratadi
uning
ishtirokida
yetishtirilgan ko‘chatning morfologik belgilari
an’anaviy issiqxona tuprog‘i aralashmasida
yetishtirilgan ko‘chatga nisbatan yaxshilanadi.
Xulosa. Biogumus qulay agrofizikaviy va
agrokimyoviy xossaga ega bo‘lib yopiq tuproq
sharoitida bodring ko‘chati uchun optimal suv
havo, va oziq sharoitini yaratib uning an’anaviy
issiqxona tuprog‘i aralashmasida yetishtirilgan
ko‘chatga nisbatan morfologik belgilarini
yaxshilaydi. Yopiq tuproq sharoitida og‘ir
metallar bilan ifloslangan tuproq sifatini unga
biogumus qo‘shish orqali og‘ir metallarni
organik fazaga biriktirish yo‘li bilan yaxshilash
mumkin. Ko‘chat yetishtirishda biogumusdan
foydalanish tuproqdagi kadmiy, kobalt, xrom,
mis, nikel, qo‘rg‘oshin, rux va molibdenning
harakatchanligini
pasaytiradi.
Tuproq
aralashmasiga biogumus qo‘shish biogumus
dozasiga mos ravishda o‘simlikning yer usti
qismi tarkibidagi molibden, xrom, nikel, rux,
mis miqdorini kamayishiga olib keladi.
Yopiq tuproq sharoitida bodring ko‘chati
yetishtirilganda ko‘chatning suv havo va
oziq rejimini yaxshilash uchun 1:9
nisbatda biogumus qo‘shish taklif etiladi.
Bir qism biogumusga 9 qism tuproq
qo‘shilgan variantda “Avitsena” navli
bodring ko‘chatining (n= 50) yerning usti
qismidagi bo‘yi 200,0±25,0 mm ni tashkil
etdi va bu ko‘rsatgich biogumussiz ekilgan
nazorat variantga nisbatan ancha yuqori
ko‘rsatgichni tashkil etadi.
Tajribalarda
turli
variantlarda
yetishtirilgan ko‘chatlardagi barglarni
o‘rtacha soni o‘zaro keskin farqlanmadi.
Bir qism biogumusga 4 qism tuproq
qo‘shilgan variantda bodring ko‘chatining
(n= 50) bo‘yi sezilarli darajada oshdi va
barglarining o‘rtacha soni kamaydi.
Shunday holat bir qism biogumusga 2 qism
tuproq qo‘shilgan variantda ham kuzatildi.
Biogumus qo‘shilgan variantlarda birinchi
haqiqiy bargni paydo bo‘lishi nazorat
variantga
nisbatan
ikki
kunga
tezlashganligi qayd etildi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М.: Агропромиздат, 1985. -351 с.
2.
Гейслер Т. Производство овощей под стеклом и пленкой/ Пер. с нем. Н.С. Корогодова.,
Т.П.Шульцева. –М.: Колос, 1979. с.312 с.
3.
Обухов А.И., Попова A.A. Баланс тяжелых металлов в агроценозах дерново-подзолистых почв и
проблемы мониторинга //Вестник Московского университета, сер.17. Почвоведение. 1992. №3. С.31-39.
4.
Обухов А.И., Плеханова И.О. Детоксикация дерново-подзолистых почв, загрязненных тяжелыми
металлами: теоретические и практические аспекты // Агрохимия. 1995. -№2. - 108-116.
5.
Обухов А.И., Ефремова Л.Л. Охрана и рекультивация почв, загрязненных тяжелыми металлами.
Материалы 2-ой Всесоюзной конференции «Тяжелые металлы в окружающей среде и охрана природы». М., 1988.
4.1. С.23-35.
6.
Глунцов Н.М., Вендило Г.Г., Овчаренко М.М. и др. Методические указания по определению
тяжелых металлов в тепличном грунте и овощной продукции. М., 1996. 19с..
7.
Методические указания по определению тяжелых металлов в почвах сельхозугодий и продукции
растениеводства. Изд. 2-е. Минсельхоз России, ЦИНАО. М., 1992. 61с.
8.
Плеханова И.О., Савельева В.А. Влияние мелиорантов на состояние кобальта в почве и его
поступление в растения. Агрохимия. 1997. № 8. С. 68-73.
9.
Плеханова. И.О., Кутукова Ю.Д., Обухов А.И. Накопление тяжелых металлов
сельскохозяйственными растениями при внесении осадков сточных вод. Почвоведение. 1995. № 12. С. 1530-1536.
10.
Алексеев Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. Л.: Агропромиздат, Ленинградское отд-е,
1987. 142 с.
Universal International Scientific Journal
67
UNIVERSAL international scientific journal
11.
Аристархов А.Н. Эколого-агрохимическое обоснование оптимизации питания растений и
комплексного применения макро- и микроудобрений в агроэкосистемах: Дис. в виде науч. докл. ... д. б. н. М.,
2000. 50 с. Войтович Н.В., Полев Н.А., Останина А.В. Оценка загрязнения почв сельскохозяйственного
использования в результате агрогенного воздействия // Почвы Московской области и их использование. М.: Почв.
ин-т им. В.В. Докучаева, 2002. Т.1. С. 372–384.
12.
Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва–растение. Новосибирск: Наука, Сиб. отд-е, 1991. 151 с.
13.
Карпова Е.А. Состояние микроэлементов в агроэкосистемах: Тр. биогеохимической лаборатории. М.:
Наука, 2003. Т.24. С. 6–87.
14.
Кутукова Ю.Д. Состояние тяжелых металлов в почвах и накопление их в растениях при внесении
осадков сточных вод и мелиорантов: Автореф. дис. … к. б. н. М., 2001. 25 с.
15.
Кутукова Ю.Д., Плеханова И.О. Влияние мелиорантов на состояние тяжелых металлов в почвах и
содержание их в растениях при использовании осадков сточных вод в качестве удобрения // Агрохимия. 2002. №
12. С. 68–74.
16.
Никифорова Е.М. Эколого-геохимическая оценка загрязнения тяжелыми металлами агроландшафтов
Восточного Подмосковья (в связи с внесением осадков сточных вод) // Геохимия ландшафтов и география почв.
Смоленск, 2002. С.185–210.
17.
Плеханова И.О., Кутукова Ю.Д., Обухов А.И. Накопление тяжелых металлов сельскохозяйственными
растениями при внесении осадков сточных вод // Почвоведение. 1995. № 12. С.1530–1535.
18.
Arunabha Pal.,Rahul Adhikary., Tanmoy Shankar., Ajit Kumar Sahu., Sagar Maitra. 2020. Cultivation of
Cucumber in Greenhouse. In: Protected Cultivation and Smart Agriculture. New Delhi Publishers, New Delhi. Pp.139-
145.
19.
Bairagi, S.K., Singh, D.K. and Ram, H.H. 2013. Analysis of combining ability in cucumber (Cucumis sativus
L.) through half dialled mating system. Annals of Horticulture, 6(2): 308-314.
20.
Egel D.S. 2015. Midwest vegetable production guide for commercial growers, USA, pp. 210.
21.
Krug H., Liebig H.P., Stützel H. 2002. Gemüseproduktion. Stuttgart, Eugen Ulmer Gmb H & Co, pp. 463.;
Kubota Ch, Balliu, A. and Nicola, S. 2013. Quality of planting material. In Good agricultural practices for greenhouse
vegetable crops. Principles for Mediterranean climate areas. FAO, Plant Production and Protection Paper 217. Rome, pp.
355–378.
22.
Janapriya S., Palanisamy D., Ranghaswami M.V. 2010. Soilless media and fertigation for naturally ventilated
polyhouse production of cucumber (Cucumis sativus) cv. green long. International J. Agri., Envi. and Biotech., 3(2): 199-
205.
23.
Savvas D., Gianquinto G., Tüzel Y., Gruda N. 2013. Soilless culture. In Good agricultural practices for
greenhouse vegetable crops. Principles for Mediterranean climate areas. FAO, Plant Production and Protection Paper 217.
Rome, pp. 303–354.
24.
Sharma D., Sharma V.K., Kumari, A. 2018. Effect of Spacing and Training on Growth and Yield of Polyhouse
Grown Hybrid Cucumber (Cucumis sativus L.) Int. J. Curr. Microbiol. App. Sci, 7(5): 1844-1852.
25.
Singh B. 2005. Protected Cultivation of Vegetable Crops. Kalyani Publishers, Ludhiana, India. pp. 74-84.
26.
Fernandes A., Martinez H.E.P., Oliveira L.R. 2002. Effect of nutrient sources on yield, fruit quality and
nutritional status of cucumber plants cultivated in hydroponics. Horticultura Brasileira, 20(4): 571-575.
27.
Naglaa Taha.,Neama Abdalla., Yousry Bayoumi., Hassan El-Ramady. 2020. Management of Greenhouse
Cucumber Production under Arid Environments: A Review. Env. Biodiv. Soil Security Vol. 4. Pp.123-136.
28.
Liu F., Fu X., Wu G., Feng Y., Li F., Bi H., Ai X. 2020. Hydrogen peroxide is involved in hydrogen sulfide-
induced carbon assimilation and photoprotection in cucumber seedlings. Environmental and Experimental Botany, 175,
104052. doi:10.1016/j.envexpbot.2020.104052.
29.
Khujamshukurov N., Eshkobilov Sh.A., Kuchkarova D.X., Bashirova Yu.J. (a) Influence of biohumus on the
content of heavy metals in soil. International conference on trends & innovations in food technology. 24-25 november,
2022 (TIFT-2022). Integral University, Lucknow, India. P.85.
30.
Khujamshukurov N., Eshkobilov Sh.A., Normatov A., Kuchkarova D.X., Bashirova Yu.J. (b) Influence of
biohumus on the productivity of cucumber plants under greenhouse conditions. International conference on trends &
innovations in food technology. 24-25 november, 2022 (TIFT-2022). Integral University, Lucknow, India. P.86.
31.
Брызгалов В.А. 1983. Овощеводство защищенного грунта: [По спец.1503 "Плодоовощеводство и
виноградарство"] / В.А.Брызгалов, В.Е.Советкина, Н.И.Савинова; Под ред. В.А.Брызгалова. -Л.: Колос: Ленингр.
Отделение. –352 с.
32.
Касатикова С.М. 2002. Испытания вермикомпоста /С.М.Касатикова, В.А.Касатиков// Агрохимический
вестник. №6.–С.29-30.
