ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
Б
.
М
.
Ҳамроқулов
,
Тошкент
давлат
юридик
университети
тадқиқотчиси
,
ю
.
ф
.
н
.
МЕҲНАТ
МУНОСАБАТЛАРИДА
МАЪНАВИЙ
ЗИЁННИ
ҚОПЛАШ
МАСАЛАЛАРИ
Аннотоция
:
мақолада
меҳнат
муносабатларида
ходимга
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
тартиби
ва
асослари
ўрганилган
.
Ходимнинг
меҳнат
билан
боғлиқ
ҳар
қандай
ҳуқуқлари
бузилиши
оқибатида
унга
маънавий
зиён
етказилиши
мумкин
.
Мавзуни
ўрганиш
натижаси
бўйича
бу
йўналишдаги
қонунларни
такомиллаштириш
юзасидан
таклифлар
берилган
.
Таянч
сўзлар
:
меҳнат
ҳуқуқи
;
меҳнат
муносабатлари
,
зарар
,
маънавий
зиён
,
товон
,
ходим
ҳаёти
,
ходим
соғлиғи
.
Аннотация
:
в
статье
изучены
основания
и
порядок
компенсации
морального
вреда
,
возникающие
в
тру
-
довых
правоотношениях
.
Работнику
наносится
мо
-
ральный
вред
в
результате
ущемления
его
трудовых
прав
.
По
результатам
изучения
темы
,
дано
предложе
-
ние
по
усовершенствованию
законодательства
в
дан
-
ном
направлении
.
Ключевые
слова
:
трудовое
право
,
трудовые
правоотношения
,
вред
,
моральный
вред
,
компенсация
,
жизнь
работника
,
здоровье
работника
.
Annotation:
the article explores the grounds and
procedure for compensation of moral harm arising in labor
relations. The employee is morally harmed as a result of
infringement of his labor rights. On the results of the study
of the topic, a proposal was made to improve the
legislation in this direction.
Key words
: labor law, employment relationship, harm,
moral injury, compensation, the life of the employee,
health of an employee.
Меҳнат
муносабатларида
ходимнинг
бузилган
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
ҳозирги
кунда
тадқиқот
олиб
бориладиган
долзарб
масалалардан
биридир
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
турли
ташкилий
-
ҳуқуқий
шаклга
эга
хўжалик
юритувчи
субъектлар
сони
йил
сайин
ортиб
бориши
меҳнат
бозоридаги
вазиятни
анча
кескинлашишига
сабаб
бўлмоқда
.
Меҳнат
бозиридаги
талаб
ва
таклифнинг
кескинлашуви
натижасида
иш
берувчиларнинг
ноқонуний
ҳаракатлари
оқибатида
ходимларнинг
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилиши
ҳолатлари
сезиларли
даражада
ортиб
бормоқда
.
Ходимлар
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилганлигини
англасада
,
аксарият
ҳолларда
ўз
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
учун
судга
мурожаат
қилмайди
.
Буни
бир
қатор
сабаблар
,
хусусан
,
иш
жойидан
маҳрум
бўлиш
хавфининг
мавжудлиги
,
суд
қарори
,
ҳақиқатан
ҳам
ижро
этилишига
ишонмаслик
,
аксарият
ҳолларда
эса
ходимнинг
ўз
ҳуқуқлари
ва
уларни
ҳимоя
қилиш
усулларидан
бехабарлиги
,
ҳуқуқлари
бузилганлигини
исботлай
олишига
ишонмаслиги
ва
бошқа
ҳолатлар
билан
изоҳлаш
мумкин
.
Ходимнинг
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилганида
унинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
усулларидан
бири
сифатида
қўлланилладиган
маънавий
зиённи
қоплаб
бериш
амалиёти
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
амалга
киритилиши
билан
қўлланила
бошланди
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
керакки
,
Ўзбекистон
Республикасида
маънавий
зиённи
қоплашни
назарда
тутувчи
амалга
киритилган
дастлабки
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
ҳисобланади
.
Шундай
бўлишига
қарамасдан
турли
даражадаги
суд
инстанцияларида
кўриб
чиқилаётган
меҳнат
низоларининг
таҳлили
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилиши
оқибатида
етказилган
маънавий
зиённи
қоплашга
оид
меҳнат
қонунчилиги
нормаларини
қўллашда
бир
қатор
жиддий
муаммолар
мавжудлигини
кўрсатмоқда
.
Ходим
ўз
хизмат
вазифаларини
бажараётганида
иш
берувчи
ўзининг
қонунга
зид
ҳаракатлари
(
ҳаракатсизлиги
)
билан
унга
маънавий
зиён
етказиши
мумкин
,
маънавий
зиённи
қоплаш
тартиби
Ўзбекистон
Республикасининг
Меҳнат
кодексида
белгиланган
.
Меҳнат
кодекси
187-
моддасига
мувофиқ
иш
берувчи
томонидан
ходимга
етказилган
маънавий
зиён
пул
шаклида
ёки
бошқа
моддий
шаклда
ҳамда
иш
берувчи
ва
ходим
ўртасидаги
келишувга
мувофиқ
белгиланган
миқдорда
қопланади
.
Маънавий
зиённи
қоплаш
юзасидан
низо
келиб
чиққан
тақдирда
,
бу
масала
судда
кўриб
чиқилади
.
Меҳнат
кодексининг
маънавий
зиённи
қоплашга
тегишли
нормалари
иш
берувчи
томонидан
ходимнинг
ҳар
қандай
,
мулкий
ва
(
ёки
)
номулкий
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилганлигида
ҳам
қоплашни
назарда
тутади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2000
йил
28
апрелдаги
“
Маънавий
зарарни
қоплаш
ҳақидаги
қонунларни
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
” 7-
сонли
қарори
олтинчи
бандида
Меҳнат
кодексининг
112-
моддасига
биноан
суд
меҳнат
шартномаси
ғайриқонуний
равишда
бекор
қилинганли
ёки
ходимни
ғайриқонуний
равишда
бошқа
ишга
ўтказганлик
оқибатида
ходимга
етказилган
маънавий
азобларни
қоплаш
мажбуриятини
иш
берувчига
юклаши
мумкин
.
Иш
берувчига
бундай
мажбурият
итизомий
жазо
асоссиз
қўлланилганда
,
ноқонуний
равишда
бошқа
ишга
ўтказиш
рад
қилинганда
,
ишдан
четлатилганда
,
меҳнат
дафтарчаси
,
иш
ҳақи
,
шунингдек
бошқа
тўловлар
ўз
вақтида
берилмаганлигида
ҳам
юклатилиши
мумкинлиги
белгиланган
.
Биз
ходимнинг
меҳнатга
оид
бузилган
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
амалиёт
материалларини
ўрганиш
ва
7-
сонли
Пленум
қарори
асосида
маънавий
зиён
қопланиши
тўғрисидаги
даъволар
қондирилишига
сабаб
бўлувчи
ҳолатларга
қуйидагиларни
таъкидлашимиз
мумкин
:
−
ходимни
ноқонуний
ишдан
бўшатиш
ёки
бошқа
ишга
ўтказиш
;
−
ходимни
ноқонуний
ишдан
четлаштириш
;
−
ходимга
нисбатан
ноқонуний
интизомий
жазо
чораларини
қўллаш
;
−
ходимни
асоссиз
равишда
мукофот
пулларидан
,
қўшимча
ҳақ
ва
рағбатлантириш
тусига
эга
бўлган
бошқа
тўловлардан
маҳрум
қилиш
;
−
ходимнинг
иш
ҳақини
тўламаслик
ёки
ўз
вақтида
тўламаслик
;
−
ўз
хизмат
вазифаларини
бажараётганида
ходим
соғлигига
зарар
етказилиши
;
−
ишга
қабул
қилишни
асоссиз
равишда
рад
этиш
;
−
хавфсизлик
ва
гигиена
талабларига
жавоб
берадиган
меҳнат
шароитларини
таъминламаслик
;
−
ҳафталик
дам
олиш
кунлари
,
байрам
кунлари
,
шунингдек
ҳақ
тўланадиган
йиллик
таътиллар
бериш
орқали
таъминланадиган
дам
олишни
тақдим
этилмаслиги
;
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
−
ходимнинг
касаба
уюшмасига
аъзо
бўлиш
ҳуқуқи
бузилиши
;
−
меҳнат
дафтарчасини
қайтариш
муддатларининг
бузилиши
,
меҳнат
дафтарчасига
нотўғри
ёзувларнинг
киритилиши
;
−
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексида
назарда
тутилмаган
ҳолатларда
иш
берувчининг
қарори
билан
ноқонуний
моддий
жавобгарликка
тортилиши
в
.
б
.
Маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
талаблари
ходимнинг
бузилган
ҳуқуқларини
тиклаш
бўйича
талаблар
билан
бир
вақтда
ёки
мустақил
равишда
қўйилиши
мумкин
.
Агар
ушбу
талаб
мустақил
тарзда
тақдим
этилса
,
ходим
корхона
маъмурияти
томонидан
унинг
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатлари
бузилганини
,
гарчи
ушбу
ҳаракатлар
бўйича
суд
тартибида
алоҳида
даъво
талаблари
тақдим
этилмаган
бўлсада
,
исботлаб
бериши
лозим
.
Жабрланувчига
жисмоний
ва
руҳий
азобланишларнинг
етказилиши
иш
берувчидан
ходим
фойдасига
маънавий
зиённи
ундирилиши
учун
зарурий
бўлган
шартлардан
бири
ҳисобланади
.
Меҳнат
қонунчилиги
ходим
ва
иш
берувчи
ўртасидаги
муносабатларга
тааллуқли
жисмоний
ва
руҳий
азобланишлар
тушунчасини
тўлиқ
очиб
бермаган
.
Бироқ
суд
бундай
ҳолатларда
фуқаролик
ишлари
бўйича
қўлланиладиган
амалиётда
ишлаб
чиқилган
умумий
категориялардан
фойдаланади
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2000
йил
28
апрелдаги
“
Маънавий
зарарни
қоплаш
ҳақидаги
қонунларни
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
” 7-
сонли
қарорида
маънавий
зарар
деганда
,
жабрланувчига
қарши
содир
этилган
ҳуқуқбузарлик
ҳаракати
(
ҳаракатсизлик
)
оқибатида
у
бошидан
кечирган
(
ўтказган
)
маънавий
ва
жисмоний
(
камситиш
,
жисмоний
оғриқ
,
зарар
кўриш
,
ноқулайлик
ва
бошқа
)
азоблар
тушунилиши
кўрсатилган
.
Маънавий
азоблар
яқин
қариндошини
йўқотиш
(
ўлими
)
сабабли
маънавий
қайғуриш
,
ижтимоий
ҳаётдаги
ва
меҳнатдаги
фаоллигини
давом
эттира
олмаслик
,
ишчанлик
обрўсига
путур
етказувчи
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
маълумотларнинг
тарқатилиши
,
оилавий
,
тиббий
сирларни
ошкор
қилиш
,
фуқароларнинг
шаъни
,
қадр
-
қиммати
ва
ишчанлик
обрўсига
путур
етказувчи
ҳақиқатга
тўғри
келмайдиган
маълумотларни
тарқатиш
,
ҳар
қандай
бошқа
ҳуқуқларини
вақтинча
чеклаш
ёки
улардан
маҳрум
қилиш
,
етказилган
зарар
ёки
соғлиққа
бошқача
зиён
етказиш
туфайли
жисмоний
оғриқ
,
соғлиққа
бошқача
етказилган
ёхуд
етказилган
маънавий
азоблар
натижасида
бошидан
ўтказилган
бошқа
касалликларда
намоён
бўлиши
мумкин
.
Лекин
исталган
ҳолатларда
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
аризасида
маънавий
тусга
эга
азобларнинг
характери
баён
этилиши
керак
–
бу
маънавий
зиённи
ундириш
ва
унинг
миқдори
бўйича
чиқариладиган
қарорга
тўғридан
-
тўғри
таъсир
кўрсатади
.
Маънавий
зиён
етказилганини
исботлаш
муаммоси
алоҳида
амалий
аҳамиятга
эга
.
Меҳнат
низолари
юзага
келганида
ходимлар
аксарият
ҳолларда
маънавий
азобларни
исботлаш
,
уларни
бирон
йўл
билан
қайд
этишнинг
имкони
бўлмагани
сабабли
,
одатда
,
ушбу
масалани
ҳал
қилишда
маълум
қийинчиликларга
дуч
келишади
.
Ходим
етарлича
юридик
билимларга
эга
бўлмасдан
ва
иқтисодий
жиҳатдан
иш
берувчига
қарам
бўлганлиги
сабабли
ўзларига
маънавий
зиён
етказилганлигини
одатда
исбот
қила
олмайди
.
Иш
берувчи
эса
ўзининг
айбсизлигини
исботлаш
учун
етарлича
ресурсга
эга
ва
аксарият
ҳолларда
буни
исбот
қила
олади
.
Меҳнат
кодекси
111-
моддасида
низони
кўриш
вақтида
иш
берувчига
меҳнат
шартномасини
бекор
қилиш
ёки
ходимни
бошқа
ишга
ўтказишнинг
асослилигини
исботлаб
бериш
масъулияти
юклатилган
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
ноқонуний
ишдан
бўшатиш
ходимни
турмуш
кечириш
учун
зарур
бўлган
маблағлардан
маҳрум
қилади
,
демак
,
нафақат
моддий
қийинчиликлар
,
балки
маънавий
азобларга
ҳам
дучор
этади
.
Шу
сабабли
ходимга
етказилган
маънавий
зиённи
қоплашда
ҳам
зарар
етказиш
презумпцияси
қўлланилса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Бу
билан
ходимларга
етказилган
маънавий
зиён
қопланишининг
ҳуқуқий
кафолатланишини
янада
кучайтирилишига
эришилар
эди
.
Тадқиқотчи
А
.
Эрделевский
ҳам
иш
берувчи
ходимни
ноқонуний
ишдан
бўшатмаганлигини
исботлаб
бериши
тўғрисидаги
норма
,
анология
бўйича
ходимга
маънавий
зиён
еткизмаганлигини
ҳам
исботлаб
беришида
қўлланиши
лозим
деб
таъкидлайди
[1, 184-
бет
].
Исталган
меҳнат
низоси
юзага
келганида
ходим
иш
берувчига
нисбатан
мушкулроқ
вазиятда
бўлишига
алоҳида
эътибор
қаратиш
лозим
.
Бундай
ҳолат
ходимнинг
ҳуқуқий
масалаларда
етарли
даражада
маълумотларга
эга
эмаслиги
,
унинг
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилганида
моддий
аҳволи
ёмонлашиши
,
шунингдек
,
ходим
манфаатларини
ҳимоя
қилиб
судга
мурожаат
қилган
кундан
,
уларни
тиклашгача
бўлган
вақт
оралиғи
узоқ
бўлиши
билан
шартланади
.
Шу
сабабдан
фуқароларнинг
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилиши
орқали
етказиладиган
маънавий
зиён
презумпцияси
бу
каби
ҳуқуқ
бузилишларининг
ҳаммасига
,
жумладан
мулкий
тусга
эга
бўлганларига
ҳам
нисбатан
қўллаш
зарур
деб
ҳисоблаймиз
.
Чунки
фуқароларнинг
меҳнат
қилишга
бўлган
конституциявий
ҳуқуқи
ходимнинг
меҳнат
фаолиятини
амалга
оширишига
сарфланган
харажатлари
моддий
жиҳатдан
қопланишини
назарда
тутади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексида
текинга
меҳнат
шартномаларини
тузиш
имконияти
кўзда
тутилмаган
экан
,
ходимнинг
қонуний
ҳуқуқлари
исталган
шаклда
чекланиши
унинг
меҳнатга
бўлган
мулкий
ҳуқуқларини
бузилишига
сабаб
бўлади
ва
ходимга
тўғридан
-
тўғри
маънавий
азоб
етказилишига
олиб
келади
.
Маънавий
зиён
етказилиши
исбот
талаб
қилмаслиги
зарур
,
аксинча
,
иш
берувчи
ходимга
маънавий
жиҳатдан
азобланмаганини
исботлаши
лозим
.
Жавобгарликнинг
ушбу
турини
қўллаш
учун
ходим
ҳуқуқларининг
бузилиши
ва
унга
маънавий
зиён
етказилишидан
ташқари
,
жабрланувчининг
жисмоний
ва
маънавий
азобланишларига
сабаб
бўлган
иш
берувчининг
ҳуқуқбузарликдаги
айби
ҳам
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Айб
мавжуд
бўлмаган
ҳолларда
жавобгарликка
тортиш
имконияти
амалдаги
қонун
ҳужжатларида
кўзда
тутилган
.
Хусусан
,
агар
ходимга
маънавий
зиён
ошиқча
хавф
манбаи
орқали
етказилган
бўлса
,
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
999-
моддасига
кўра
,
ошиқча
хавф
манбаи
эгасининг
айби
мавжуд
бўлиши
ёки
бўлмаслигидан
қатъи
назар
зарар
қопланиши
керак
.
Меҳнат
низоларида
маънавий
зиён
миқдорини
белгилаш
бугунги
кунда
суд
амалиёти
учун
энг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
зиддиятли
муаммо
ҳисобланади
.
На
меҳнат
,
на
фуқаролик
қонунчилигида
ходимнинг
меҳнат
ҳуқуқлари
тикланаётганида
ундириладиган
пул
миқдорини
аниқлаш
тартиби
кўзда
тутилмаган
,
ушбу
масала
бўйича
қарор
қабул
қилиш
ишни
кўриб
чиқаётган
суд
органи
ихтиёрига
топширилган
.
Лекин
шуни
алоҳида
таъкидлаш
керакки
,
қонун
чиқарувчи
орган
Меҳнат
кодекси
112-
моддасида
маънавий
зиённи
қоплашнинг
энг
кам
миқдорини
белгилаб
берган
.
Бунга
кўра
маънавий
зиён
миқдори
ходимнинг
ойлик
иш
ҳақидан
кам
бўлиши
мумкин
эмас
.
Суд
ходимга
етказилган
маънавий
зиённи
ундиришда
ходимнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
ва
руҳий
азобларининг
чуқурлиги
,
маънавий
зиён
етказилгандаги
ҳолат
ва
тафсилотлар
,
ҳам
зарар
етказувчи
,
ҳам
жабрланувчининг
айбдорлик
даражасини
ҳисобга
олиши
лозим
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
1022-
моддаси
талабига
асосан
маънавий
зиён
фақат
пул
кўринишида
қопланиши
назарда
тутилган
.
Агар
маънавий
зиённи
қоплаш
усули
борасида
Меҳнат
кодексига
назар
ташлайдиган
бўлсак
,
ўзгача
ҳолатга
дуч
келишимиз
мумкин
.
Меҳнат
кодекси
187-
моддасининг
иккинчи
қисмида
“
маънавий
зарар
(
жисмоний
ва
руҳий
азоблар
)
пул
шаклида
ёки
бошқа
моддий
шаклда
ҳамда
иш
берувчи
ва
ходим
ўртасидаги
келишувга
мувофиқ
равишда
,
ходим
меҳнат
вазифаларини
бажариш
билан
боғлиқ
ҳолда
вафот
этган
тақдирда
эса
иш
берувчи
ва
вафот
этган
ходимнинг
оила
аъзолари
ўртасидаги
келишувга
мувофиқ
равишда
белгиланган
миқдорда
қопланади
”
дейилган
.
Бунинг
натижасида
Меҳнат
кодекси
маънавий
зиённи
қоплашнинг
“
моддий
”
шаклдаги
бошқа
усулини
ҳам
назарда
тутмоқда
.
Бизнинг
фикримизча
,
қонун
чиқарувчи
орган
моддий
шаклдаги
қоплаш
деганда
,
мулкий
қийматга
эга
бўлган
товар
бериш
натижасида
етказилган
маънавий
зиённи
қоплашни
назарда
тутмоқда
.
Лекин
пул
барча
нарсанинг
эквиваленти
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
Фуқаролик
кодексининг
1022-
моддасида
назарда
тутилганидек
,
маънавий
зиённи
қоплаш
усули
пул
кўринишида
бўлгани
мақсадга
мувофиқ
деб
биламиз
.
Бу
эса
бевосита
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодекси
187-
моддасига
қўшимча
ва
ўзгартиришлар
киритишни
тақозо
этади
.
Киритиладиган
бу
қўшимча
ва
ўзгартиришлар
,
бизнингча
,
қуйидаги
таҳрирда
бўлишини
керак
: “
Маънавий
зиён
(
жисмоний
ва
маънавий
азоблар
)
ходим
ва
иш
берувчи
ўртасида
келишувга
асосан
ходимнинг
меҳнат
вазифасини
бажариш
натижасида
вафот
этиши
билан
боғлиқ
ҳолатларда
иш
берувчи
ва
вафот
этган
ходимнинг
оила
аъзолари
билан
келишувга
асосан
пул
кўринишида
қопланади
”.
Ходимларнинг
меҳнат
ҳуқуқлари
бузилиши
оқибатида
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
бўйича
тақдим
этилган
даъво
аризалари
учун
белгиланган
муддатлар
қўлланиши
хусусидаги
масала
ҳам
алоҳида
эътиборга
молик
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
270-
моддасида
меҳнат
низосини
ҳал
қилиш
учун
судга
мурожаат
қилишнинг
қисқартирилган
муддатлари
белгиланган
.
Масалан
,
ходим
ишга
тикланиши
бўйича
даъво
аризасини
,
буйруқни
олган
кундан
бошлаб
бир
ой
ичида
тақдим
этилиши
,
ходим
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
мақсадидаги
бошқа
тусга
эга
талаблар
бўйича
даъво
аризаси
эса
уч
ой
ичида
берилиши
мумкин
.
Ходимга
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
,
юқорида
қайд
этилганидек
,
меҳнат
ҳуқуқларини
тиклаш
тўрисидаги
ариза
билан
бирга
ҳамда
моҳияти
бўйича
низо
ҳал
бўлганидан
кейин
мустақил
равишда
тақдим
этилиши
мумкин
.
Айрим
ҳолатларда
меҳнат
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
бўйича
талаблар
,
агар
бу
талаблар
иш
берувчи
томонидан
мустақил
равишда
қондирилса
(
масалан
,
иш
ҳақи
бўйича
қарзлар
тўланса
в
.
б
.),
ходим
томонидан
судга
берилмайди
.
Лекин
бу
ҳолат
қонунчиликка
кўра
,
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
даъво
аризасини
тақдим
этиш
учун
тўсқинлик
қилмайди
.
Фикримизча
,
ходимга
етказилган
маънаий
зарарни
қоплаш
масаласида
Меҳнат
кодекси
270-
моддасида
назарда
тутилган
муддат
қўлланилмайди
.
Ходим
судга
ўзига
етказилган
маънавий
зиённи
қоплашни
талаб
қилиб
,
ўзининг
номоддий
бойликларни
ва
номулкий
ҳуқуқлари
ҳимоясини
амалга
оширади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
2000
йил
28
апрелдаги
“
Маънавий
зарарни
қоплаш
ҳақидаги
қонунларни
қўллашнинг
айрим
масалалари
тўғрисида
”
7-
сонли
қарори
ўн
бешинчи
бандида
маънавий
зиённи
ундириш
ҳақидаги
талабларга
даъво
муддати
жорий
қилинмаслиги
назарда
тутилган
.
Судларда
меҳнат
низоларини
кўришда
аксарият
ҳолларда
даъво
муддатини
қўллаб
,
ходимнинг
ишга
тиклаш
тўғрисидаги
талаблари
рад
этилади
.
Судлар
даъво
муддатини
қўллаб
,
талабни
рад
этганларида
ходим
билан
меҳнат
шартномаси
асосли
бекор
қилинганми
ёки
йўқлиги
масаласини
кўриб
чиқмайдилар
.
Ходимнинг
ишга
тиклаш
тўғрисидаги
талаби
муддатни
қўллаб
рад
этилиши
билан
,
қўшимча
маънавий
зиённи
ундириш
билан
боғлиқ
талаби
ҳам
рад
этилмоқда
[2].
Судларнинг
бундай
қарорларига
қўшилиб
бўлмайди
.
Тўғри
суд
бир
томоннинг
талаби
билан
судга
мурожаат
қилиш
муддати
узрли
сабаблар
билан
ўтказиб
юборилган
бўлса
,
даъво
талабини
рад
этиши
мумкин
.
Агар
ходим
ишга
тиклаш
билан
бир
вақтда
маънавий
зиённи
қоплашни
талаб
қилса
,
суд
муддатни
қўллаб
маънавий
зиённи
қоплашни
рад
қилмаслиги
керак
.
Агар
суд
ходим
билан
меҳнат
шартномаси
ғайриқонуний
бекор
қилинган
деган
хулосага
келса
,
жавобгарнинг
талаби
билан
даъво
муддатини
қўллаб
талабни
фақат
ишга
тиклаш
билан
боғлиқ
қисмини
рад
этиши
мумкин
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
маънавий
зиённи
қоплаш
билан
боғлиқ
талабларга
даъво
муддати
қўлланилмайди
.
Маънавий
зиённи
қоплашга
бўлган
талабни
рад
этиш
фақат
иш
берувчининг
айби
бўлмаган
ҳолатлардагини
йўл
қўйилиши
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
6-
моддасида
меҳнат
соҳасида
камситилиш
оқибатида
етказилган
маънавий
зиён
қопланиши
кўзда
тутилган
.
Ушбу
моддага
мувофиқ
барча
фуқаролар
меҳнат
ҳуқуқларига
эга
бўлиш
ва
улардан
фойдаланишда
тенг
имкониятларга
эгадир
.
Жинси
,
ёши
,
ирқи
,
миллати
,
тили
,
ижтимоий
келиб
чиқиши
,
мулкий
ҳолати
ва
мансаб
мавқеи
,
динга
бўлган
муносабати
,
эътиқоди
,
жамоат
бирлашмаларига
мансублиги
,
шунингдек
ходимларнинг
ишчанлик
қобилиятларига
ва
улар
меҳнатининг
натижаларига
алоқадор
бўлмаган
бошқа
жиҳатларига
қараб
меҳнатга
оид
муносабатлар
соҳасида
ҳар
қандай
чеклашларга
ёки
имтиёзлар
белгилашга
йўл
қўйилмайди
ва
булар
камситиш
деб
ҳисобланади
.
Иш
берувчи
томонидан
ходимга
нисбатан
содир
этилган
ҳар
қандай
камситилиш
унга
нафақат
моддий
зарарни
,
балки
маънавий
зиён
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
етказилишига
олиб
келади
.
Бундай
камситишга
учраган
ходим
уларни
бартараф
этиш
ва
ўзига
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
ариза
билан
судга
мурожаат
қилиши
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
Меҳнат
кодексининг
188-
моддасига
мувофиқ
меҳнат
дафтарчасини
бериш
кечиктирилганлиги
сабабли
ходим
ололмай
қолган
иш
ҳақини
иш
берувчи
тўлаши
шарт
.
Лекин
бундай
ҳолатларда
ходимга
маънавий
зиён
етказилгани
исботланиши
зарур
.
Бу
ерда
ишдан
маҳрум
бўлиши
сабабли
ишга
жойлашиш
билан
боғлиқ
муаммолардан
келиб
чиқувчи
руҳий
изтироблар
ёхуд
қўлида
меҳнат
дафтарчаси
бўлмагани
учун
ишсиз
деган
мақомни
ололмаслик
исбот
-
далил
сифатида
келтирилиши
мумкин
.
Судларда
бундай
мазмундаги
ишлар
кўрилмоқда
ва
ходимга
меҳнат
дафтарчаси
ўз
вақтида
берилмагани
учун
барча
кечиктирилган
кунга
тўлиқ
ўртача
ойлик
иш
ҳақи
ундирилмоқда
ва
бунинг
оқибатида
ходимга
етказилган
маънавий
зиён
ундириб
берилмоқда
.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
Тошкент
вилояти
Зангиота
туманлараро
судининг
2015
йил
17
сентябрдаги
1-4574/15
−
сонли
фуқаролик
ишида
,
ходимга
меҳнат
дафтарчаси
уч
йилдан
ортиқ
берилмаганлиги
сабабли
етказилган
19154562
сўм
моддий
зарар
ва
2000000
сўм
маънавий
зиён
ундириб
берилган
[3].
Ходимнинг
меҳнат
қилиши
учун
етарли
шароитлар
яратиб
берилмаслиги
,
ходимга
меҳнатнинг
хавфсиз
ва
соғлом
шароитларини
таъминлаб
берилмаслиги
,
иш
берувчи
томонидан
санитария
,
гигиена
ва
техника
хавфсизлик
талабларига
риоя
қилмасликда
намоён
бўлади
.
Бунга
корхона
раҳбариятининг
ҳаракатсизлиги
сабаб
бўлади
,
натижада
касбий
касалликлар
ёки
хасталик
ривожланиши
ва
саломатлиги
ёмонлашувидан
хавотирда
бўлган
ходим
бетоблик
,
оғриқли
ҳолатларни
ҳис
қилиш
ва
нормал
меҳнат
қилиш
учун
бошқа
ноқулай
вазиятлар
кўринишидаги
маънавий
ва
жисмоний
азобланишларни
бошидан
кечиради
.
Меҳнат
жараёнида
содир
бўлган
бахтсиз
ҳодиса
ҳам
маънавий
зиённи
қоплаш
бўйича
даъво
талабини
иш
берувчига
тақдим
этилиши
учун
асос
бўлиши
мумкин
.
Ходимни
енгилроқ
ишга
ўтказишни
ғайриқонуний
тарзда
рад
этиш
ҳам
тиббий
кўрсатмалар
бўйича
унинг
меҳнатнинг
тегишли
шароитларига
бўлган
ҳуқуқи
бузилишига
ва
ходим
ҳам
маънавий
,
ҳам
жисмоний
азобланишига
сабаб
бўлади
.
Ходим
меҳнат
вазифасини
бажариш
оқибатида
оламдан
ўтадиган
бўлса
,
унинг
оиласига
,
бундай
жудолик
натижасида
етказилган
маънавий
зиён
иш
берувчи
томонидан
қопланиши
шарт
.
Маънавий
зиён
миқдори
вафот
этган
ходимнинг
оиласи
ва
иш
берувчи
ўртасидаги
судга
қадар
келишув
билан
ёки
суд
томонидан
чиқариладиган
қарор
билан
белгиланади
.
Бунда
суд
вафот
этган
ходим
оиласининг
моддий
шароити
,
унинг
шахси
ва
рўй
берган
ҳодиса
ҳолатларини
ҳисобга
олиши
зарур
.
Меҳнат
кодексининг
154-
моддаси
талабига
асосан
иш
берувчи
ўзининг
молиявий
ҳолатидан
қатъи
назар
,
ходимга
бажарган
иши
учун
ҳақини
тўлови
ҳар
ярим
ойда
бир
мартадан
кам
бўлиши
мумкин
эмас
.
Ходимга
иш
ҳақи
ўз
вақтида
берилмаслиги
оқибатида
,
ходим
ўз
моддий
эҳтиёжларини
қондиришдан
маҳрум
бўлади
ва
натижада
ўз
бошидан
маънавий
озорлар
кечириши
табиийдир
.
Хулоса
ўрнида
шуни
таъкидлаш
жоизки
,
ходимнинг
ҳар
қандай
меҳнат
ҳуқуқи
бузиладиган
бўлса
,
унга
маънавий
зиён
етказилиши
мумкин
ва
етказилган
маънавий
зиён
миқдори
томонлар
ўртасида
келушув
бўлмаса
,
суд
томонидан
белгиланади
ҳамда
маънавий
зиён
фақат
пул
кўринишида
қопланиши
лозим
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Эрделевский
А
.
М
.
Компенсация
морального
вреда
:
анализ
и
комментарий
законодательства
и
су
-
дебной
практики
. – 3-
е
изд
.,
испр
.
и
доп
. –
М
.:
Волтерс
Клувер
, 2004.
Стр
.184.
2.
Тошкент
шаҳар
М
.
Улуғбек
туманлараро
фуқаролик
ишлари
судининг
17.04.2015
йилдаги
1-
2764/15
сонли
фуқаролик
иши
.
Архив
материаллари
.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
Тошкент
шаҳар
Учтепа
туманлараро
судининг
07.07.2010
йилдаги
1-3938/10-
сонли
, 17.09.2014
йилдаги
1-4418/14-
сонли
фуқаролик
иши
.
Архив
материаллари
.
3.
Фуқаролик
ишлари
бўйича
Тошкент
вилояти
Зангиота
туманлараро
судининг
17.09.2015
йилдаги
1-
3938/10-
сонли
фуқаролик
иши
.
Архив
материаллари
.
