ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
давлат
рўйхатидан
ўтказилганлиги
тўғрисидаги
гу
-
воҳнома
;
агар
мавжуд
бўлса
,
асосий
ҳисоб
рақами
ёпилгани
тўғрисидаги
банк
маълумотномаси
.
Тадбиркорлик
субъекти
сифатида
фаолиятининг
тўхтатилиши
жисмоний
шахсни
кредиторлар
олдидаги
унинг
тадбиркорлик
фаолиятини
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
мажбуриятларидан
озод
қилмайди
.
Юқорида
билдирилган
фикрларга
асосланган
ҳолда
қуйидаги
хулосаларга
келиш
мумкин
:
–
ҳуқуқ
ва
бурчларнинг
бекор
бўлиши
тадбиркорлик
фаолиятини
тугатишнинг
асосий
меъзонидир
;
–
тадбиркорлик
фаолияти
субъектини
тугатиш
–
тадбиркорлик
фаолияти
субъекти
ҳуқуқ
ва
бурчларининг
бекор
бўлишига
олиб
келадиган
чора
-
тадбирлар
тизими
;
–
муассислар
(
иштирокчилар
)
ёки
таъсис
ҳужжатлари
билан
тугатишга
ваколат
берилган
шахснинг
қарори
билан
тугатиш
тадбиркорлик
субъектини
ихтиёрий
тугатишнинг
энг
мақбул
йўлидир
ва
ихтиёрий
тугатишнинг
бошқа
усулларини
қонун
ҳужжатларида
баён
қилишга
зарурат
мавжуд
эмас
;
–
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2007
йил
27
апрелдаги
ПҚ
– 630-
сон
қарори
билан
Тадбиркорлик
субъектларини
ихтиёрий
тугатиш
ва
уларнинг
фаолиятини
тўхтатиш
тартиби
тўғрисида
низом
қоидаларини
янги
ташкил
этилган
ҳуқуқий
механизмлар
(
давлат
хизматлари
,
электрон
имзо
ва
бошқалар
)
га
мувофиқ
такомиллаштириш
лозим
.
Адабиётлар
рўйхати
1.
Асьянов
Ш
.
Юридик
шахс
тушунчаси
ва
унинг
ҳуқуқ
лаёқати
. //
Хўжалик
ва
ҳуқуқ
. 1996.
№
10/11. –
Б
.
17.
2.
Нуриддинова
Ш
.
Т
.
Юридик
шахсларнинг
бекор
бўлиш
усуллари
ва
уларни
қўллашнинг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муаммолари
.
Юрид
.
фан
.
ном
. ...
дис
. –
Т
.:
2008. –
Б
. 5.
3. Tadbirkorlik (biznes) huquqi. Darslik. Mualliflar
jamoasi //
Mas’ul muharrir: y.f.n., dots. X. Azizov. – T.:
TDYU nashriyoti, 2018. – B. 90.
4.
Шукуруллаев
А
.
Х
.
Қишлоқ
хўжалик
корхоналарини
қайта
ташкил
этиш
ва
тугатишнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
тартибга
солиниши
.
Юрид
.
фан
.
ном
. ...
дис
. –
Т
., 2001. –
Б
. 97.
Б
.
М
.
Ҳамроқулов
ЖИДУ
“
Халқаро
хусусий
ва
фуқаролик
ҳуқуқи
”
кафедраси
ўқитувчиси
ю
.
ф
.
н
.
ШАРТНОМАВИЙ
МУНОСАБАТЛАРДА
МАЪНАВИЙ
ЗИЁННИ
ҚОПЛАШНИ
ҚЎЛЛАШНИНГ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Аннотация
:
ушбу
мақолада
шартномавий
муносабатларда
маънавий
зиённи
қоплашнинг
ўзига
хос
хусусиятлари
ўрганилган
.
Бу
йўналишдаги
қонунларни
такомиллаштириш
юзасидан
таклифлар
берилган
.
Фуқаролар
тузадиган
ҳар
қандай
шартнома
шартларини
бажармаслик
оқибатида
унга
нафақат
моддий
зарар
балки
маънавий
зиён
ҳам
етказилиши
мумкин
деган
хулосага
келинган
.
Таянч
сўзлар
:
зарар
,
маънавий
зиён
,
жисмоний
зиён
,
азоб
,
шартнома
,
шартномавий
ҳуқуқий
муносабат
,
шартномадан
ташқари
ҳуқуқий
муносабат
,
истеъмолчи
,
интеллектуал
мулк
,
товон
.
Аннотация
:
в
статье
изучено
особенности
возмещения
морального
вреда
договорных
правоотношений
.
Дано
предложение
об
усовершенствовании
законодательства
в
данном
направлении
.
Представлено
заключение
о
том
,
что
в
случае
если
сторона
подписавшая
договор
с
физическим
лицом
не
выполняет
договорных
обязательства
,
пострадавший
может
требовать
возмещение
не
только
материального
вреда
но
и
морального
вреда
.
Ключевые
слова
:
вред
,
моральный
вред
,
физический
вред
,
страдание
,
договор
,
договорные
правоотношения
,
внедоговорные
правоотношения
,
потребитель
,
интеллектуальная
собственность
,
компенсация
.
Annotation:
this article studies the peculiarities of
compensation for moral damage of contractual legal
relations and offers proposal of improving the legislation in
this sphere. It concludes that in the event that a party that
has signed a contract with an individual does not fulfill
contractual
obligations,
the
victim
may
claim
compensation not only for material damage but also for
moral damage.
Keywords:
damage, moral damage, physical damage,
suffering, contract, contractual legal relations, non-
contractual legal relations, consumer, intellectual property,
compensation.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
маънавий
зиённи
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
моддаларига
назар
ташласак
,
бир
қарашда
бундай
муносабатлар
фақат
шартномадан
ташқари
муносабатларда
(
делект
)
юзага
келади
деган
хулоса
қилишимиз
мумкин
.
Бундай
хулоса
қилишимизга
сабаб
Фуқаролик
кодексининг
58-
бобининг
(“
Зарар
етказишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятлар
”)
“
Маънавий
зарарни
қоплаш
”
деб
номланган
4-§
да
баён
этилганлигидир
.
Республикамиз
ҳуқуқшунос
олимлари
ҳам
маънавий
зиён
шартномадан
ташқари
муносабатларда
ҳамда
номулкий
ҳуқуқлар
бузилиши
оқибатида
келиб
чиқади
деган
фикрларни
илгари
сурадилар
[1, 12-14
бетлар
].
Маънавий
зиён
нафақат
шартномадан
ташқари
(
делект
)
муносабатларда
,
балким
шарномавий
муносабатларда
ҳам
келиб
чиқиши
ва
қўлланиши
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
55
мумкин
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
шартнома
уни
имзолаган
томонлар
учун
мажбурий
ҳуқуқий
муносабатлар
вужудга
келтирувчи
,
ўзгартирувчи
ва
бекор
қилувчи
юридик
факт
ҳисобланади
.
Томонлар
шартномада
белгилаб
қўйилган
мақсадга
эришиши
уни
деликт
(
шартномадан
ташқари
)
муносабатлардан
фарқлайдиган
асосий
ҳолати
ҳисобланади
.
Бизнинг
фикримизча
,
ушбу
масала
эътиборга
молик
ҳисобланади
ва
алоҳида
тадқиқот
ўтказилишини
талаб
қилади
,
чунки
шартномавий
муносабатларда
маънавий
зиённи
қоплаш
масаласи
миллий
цивилистикада
деярли
ўрганилмаган
.
Шартномаларнинг
аксарияти
,
айниқса
,
бозор
мунособатлари
шароитида
тузилган
шартномалар
фуқаролик
ҳуқуқий
муносабатлар
иштирокчилари
ўртасидаги
мулкий
муносабатларни
тартибга
солишнинг
асосий
,
айрим
ҳолларда
эса
,
ягона
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
.
Шартнома
предмети
сифатида
фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
бўлган
ашёлар
,
шу
жумладан
пул
ва
қимматли
қоғозлар
,
бошқа
буюмлар
,
мол
-
мулк
,
шу
жумладан
мулкий
ҳуқуқлар
,
ишлар
ва
хизматлар
,
ихтиролар
,
саноат
намуналари
,
фан
,
адабиёт
,
санъат
асарлари
ва
интеллектуал
фаолиятнинг
бошқа
натижалари
бўлиши
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодекси
81-
моддасида
фуқаролик
ҳуқуқлари
объектларининг
турлари
белгиланган
,
улар
қаторида
шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
ва
бошқа
моддий
ҳамда
номоддий
бойликлар
ҳам
назарда
тутилган
.
Шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
ва
бошқа
номоддий
неъматларига
шахснинг
ҳаёти
ва
соғлиғи
,
шаъни
ва
қадр
-
қиммати
,
шахсий
дахлсизлиги
,
ишчанлик
обрўси
,
шахсий
ҳаётининг
дахлсизлиги
,
хусусий
ва
оилавий
сири
,
номга
бўлган
ҳуқуқи
,
тасвирга
бўлган
ҳуқуқи
,
муаллифлик
ҳуқуқи
,
бошқа
шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
ҳамда
туғилганидан
бошлаб
ёки
қонунга
мувофиқ
фуқарога
тегишли
бўлган
бошқа
номоддий
неъматлари
киради
.
Фуқаролик
кодексиининг
99-
моддасига
мувофиқ
улар
тортиб
олинмайди
ва
ўзга
усул
билан
бошқа
шахсга
берилмайди
.
Шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
деганда
,
шахсдан
ажратиб
,
бегоналаштириб
бўлмайдиган
,
мулкий
характерда
бўлмаган
ҳуқуқлар
тушунилади
[2, 87-
бет
].
Шу
нуқтаи
назардан
қараладиган
бўлса
шахсий
номулкий
ҳуқуқлар
ва
бошқа
номоддий
неъматлар
шартномавий
муно
c
абатлар
предмети
бўлиши
мумкин
эмас
.
Шартномавий
муносабатлар
предметида
шахсий
манфаатлар
билан
бевосита
боғланган
номоддий
манфаатлар
мавжуд
бўлиши
мумкин
.
Масалан
,
номоддий
неъматлар
бўлган
интеллектуал
фаолият
натижалари
билан
боғлиқ
шартномаларни
айтишимиз
мумкин
.
Бироқ
,
шартномавий
мажбурият
ўз
моҳиятига
кўра
доимо
мулкий
ҳуқуқий
муносабатлар
натижасида
юзага
келади
.
Шартнома
манфаатдор
томонларнинг
ўз
олдиларида
турган
мақсадларига
эришишлари
учун
тузилади
.
Бу
мақсадлар
шартномаларнинг
алоҳида
турларида
турлича
кўринишда
бўлади
.
Шунинг
учун
ҳам
,
бизни
биринчи
навбатда
,
шартнома
тузган
томонлардан
бири
фуқаро
бўлган
шартномалар
қизиқтиради
.
Агар
шартнома
имзоловчиларнинг
бир
томони
ўзига
юклатилган
вазифани
виждонан
бажармаса
иккинчи
томонга
зарар
етказиши
табиий
ҳол
.
Маънавий
зиён
шартноманинг
бир
томони
фуқаролар
бўлган
чакана
олди
-
сотди
,
маҳсулот
етказиб
бериш
,
энергия
таъминоти
,
кўчмас
мулкни
сотиш
,
маиший
ва
қурилиш
пудрат
,
ҳақ
эвазига
хизмат
кўрсатиш
,
йўловчи
,
багаж
ва
юк
ташиш
шартномалари
ва
Фуқаролик
кодексида
назарда
тутилган
бошқа
турдаги
шартномалардан
келиб
чиқиши
мумкин
.
Маънавий
зиённи
келиб
чиқишига
асосий
сабаб
шартнома
имзолаган
томонлардан
бири
ўзига
юклатилган
вазифани
лозим
даражада
бажармаслигидир
.
Умумий
қоидага
кўра
,
маънавий
зиённи
қоплаб
бериш
мажбурияти
ғайриқонуний
ҳаракат
(
ҳаракатсизлик
)
содир
этилгани
туфайли
фуқарога
маънавий
(
руҳий
)
ва
жисмоний
азоблар
етказилиши
натижасида
юзага
келади
.
Фуқароларга
шартномавий
муносабатларда
етказилган
маънавий
зиён
асосан
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
қонунида
белгиланганидек
товарлар
етказиб
берилиши
,
иш
ва
хизматлар
бажарилиши
оқибатида
намоён
бўлади
.
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
қонунининг
22-
моддасида
истеъмолчининг
ҳуқуқлари
бузилиши
туфайли
унга
етказилган
маънавий
зарар
учун
уни
етказган
шахс
,
башарти
у
айбдор
бўлса
,
ҳақ
тўлаши
лозим
[3]
лиги
белгиланган
.
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонун
истеъмолчилар
ҳуқуқлари
бузилганида
маънавий
зиён
қопланиши
имкониятини
кўзда
тутган
.
Қонун
зарарни
қоплаш
мажбурияти
вужудга
келишини
товар
(
ишлар
,
хизматлар
)
тақдим
этувчи
шахснинг
ҳаракатларида
айб
мавжудлиги
билан
боғлайди
.
Қонунга
мувофиқ
истеъмолчи
бу
фойда
чиқариб
олиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
шахсий
истеъмол
ёки
бошқа
мақсадларда
товар
сотиб
олувчи
,
иш
,
хизматга
буюртма
берувчи
ёхуд
шу
ниятда
бўлган
фуқаро
(
жисмоний
шахс
).
Қонун
чиқарувчи
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонуннинг
22-
моддасида
истеъмолчининг
маънавий
зиён
қопланишига
бўлган
ҳуқуқини
белгилаган
ҳолда
ушбу
масала
ечими
бўйича
қарор
чиқаришни
бутунлай
судга
ҳавола
қилган
.
Судлар
эса
,
ўз
навбатида
,
жабрланувчининг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
,
ўз
амалиётида
маънавий
зиён
қоплаш
бўйича
нормаларни
кенг
кўламда
қўлламоқдалар
.
Фикримизча
судларнинг
бундай
қараши
тўғри
.
Истеъмолчининг
моддий
ҳуқуқлари
,
номоддий
ва
бошқа
номоддий
неъматлари
бузилиши
оқибатида
унга
маънавий
зиён
етказилиши
мумкин
.
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
бу
масалага
нисбатан
бошқача
нуқтаи
назар
билдирган
,
уларнинг
фикрига
кўра
“
маънавий
зиённи
қоплаш
шартномавий
мажбуриятлардан
келиб
чиқиши
мумкин
эмас
.
Маънавий
зиён
миқдори
шартномада
назарда
тутилиши
мумкин
эмас
,
бу
миқдор
суд
томонидан
белгиланади
.
Демак
,
фуқарога
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
шартномадан
ташқари
(
делект
)
муносабатлардаги
жавобгарликнинг
бир
тури
деб
қабул
қилиш
мумкин
” [4, 632-
бет
].
Олимнинг
фикриги
унчалик
қўшилмаймиз
,
ҳақиқатдан
ҳам
Фуқаролик
кодекси
1022-
моддасига
асосан
маънавий
зиённинг
миқдори
суд
томонидан
аниқланади
.
Бироқ
шартномани
имзоловчи
томонлар
ўзаро
келишиб
шартнома
шартлари
бажарилмаслиги
оқибатида
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
миқдорини
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
белгилашлари
мумкин
.
Бундай
келишув
ихтиёрий
бажарилмайдиган
бўлса
,
томонлар
ўртасида
низо
келиб
чиқса
,
суд
бу
масалани
мазмунан
кўриб
адолатли
қарор
чиқариши
мумкин
.
Қонуннинг
22-
моддаси
мазмунида
қонун
чиқарувчи
орган
истеъмолчининг
айнан
қайси
ҳуқуқлари
–
мулкий
,
номулкий
ёки
уларнинг
жамланмасини
–
назарда
тутаётгани
аниқ
белгиланмаган
.
Умуман
олганда
,
ушбу
норма
бланкет
тусга
эга
ва
қўйилган
саволга
аниқ
жавоб
бермайди
,
сабаби
,
истеъмолчи
ҳуқуқини
истеъмолчилар
ҳуқуқини
ҳимоя
қилиш
соҳасидаги
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонунлар
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
орқали
аниқлашни
тавсия
қилади
.
Шартномавий
муносабатларда
зарарнинг
вужудга
келиши
истеъмолчи
ва
бирон
товарнинг
сотувчиси
,
маълум
ишларни
ёки
хизматларни
бажарган
шахс
ўртасидаги
нормал
мулкий
-
ҳуқуқий
боғланишлар
бузилиши
оқибатида
юзага
келади
.
Бундай
зарар
барча
ҳолатларда
мулкий
зарар
деб
тан
олинади
.
Истеъмолчининг
товар
(
ишлар
,
хизматлар
)
сифати
бўйича
асосланган
талаблари
қондирилмаган
тақдирда
унга
маънавий
зиён
етказилиши
мумкин
.
Ушбу
ҳолатда
истеъмолчи
ижтимоий
хусусиятга
эга
ноқулайликларга
тўқнаш
келади
–
ўз
даъволарини
баён
этиш
мақсадида
сотувчи
(
ишлаб
чиқарувчи
,
ижрочи
)
билан
учрашиш
учун
ишдан
жавоб
сўрайди
,
унга
хизмат
кўрсатилишини
кутади
,
ўзининг
мулкий
даъволарини
тақдим
этиш
учун
навбатда
туришга
вақт
сарфлайди
.
Ушбу
ноқулайликларнинг
барчаси
тўғридан
-
тўғри
маънавий
зиён
етказилишига
олиб
келади
.
С
.
В
.
Марченконинг
таъкидлашича
, “
маънавий
зиённинг
моҳияти
шундан
иборатки
,
зарар
етказувчининг
ҳаракатлари
жабрланувчининг
онгида
ўз
аксини
топиши
,
муайян
руҳий
реакцияни
ҳосил
қилиши
керак
” [5].
Яъни
,
мулкий
йўқотишлар
,
бирон
буюм
ёки
мулкнинг
йўқ
қилиниши
,
бузилиши
ва
шу
кабилар
билан
ифодаланувчи
мулкий
зарардан
фарқли
ўлароқ
маънавий
зиён
фуқаронинг
жисмоний
ва
руҳий
хусусиятга
эга
азобланишларидан
иборат
.
Агар
сотувчи
(
ишлаб
чиқарувчи
,
ижрочи
)
истеъмолчининг
бир
неча
мурожаатларидан
кейин
унга
қонунчиликда
кўзда
тутилган
ҳимоя
чораларини
қўллаш
ҳуқуқини
рад
этса
,
харидор
ўзининг
моддий
талабларини
ҳимоя
қилишнинг
қўшимча
чораси
сифатида
маънавий
зиённи
қоплаб
берилишини
талаб
қилишга
ҳақли
бўлади
.
Бизнинг
фикримизча
,
истеъмолчи
томонидан
сотувчи
(
ишлаб
чиқарувчи
,
ижрочи
)
га
мурожаат
қилинганида
,
сотувчи
номулкий
тусга
эга
шахсий
зарар
етказиш
деб
баҳоланувчи
харидорга
нисбатан
қўпол
муомалада
бўлса
,
истеъмолчи
томонидан
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
талаб
қўйилиши
мумкин
.
Фикримизча
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунида
соғлиққа
зарар
етказилганида
(
масалан
,
сифатсиз
озиқ
-
овқт
маҳсулотлари
истеъмол
қилинганида
),
яқинлари
вафот
этганида
,
тиклаб
бўлмайдиган
йўқотишлар
содир
бўлганида
(
масалан
,
телерадиоаппаратура
ёниши
ёки
портлаши
натижасида
,
истеъмолчи
мулкини
ташиш
вақтида
йўқотилишида
)
истеъмолчиларнинг
фуқаролик
ҳуқуқларини
маънавий
зиённи
қоплаш
йўли
билан
қўшимча
ҳимоя
чораси
сифатида
назарда
тутилган
.
Бу
каби
ҳолатларда
зарар
,
одатда
,
хавфсизлик
талабларига
жавоб
бермайдиган
товарларни
(
ишлар
,
хизматлар
)
ни
(
бу
каби
товар
,
ишлар
ва
хизматлар
қаторига
ошиқча
хавф
манбаларини
киритиш
мумкин
)
истеъмол
қилиш
жараёнида
етказилади
.
Бунда
шартномавий
жавобгарлик
истеъмолчи
ҳаёти
,
соғлиғи
ёки
(
ва
)
мулкига
зарар
етказиши
мумкин
бўлган
муҳим
камчиликлар
оқибатида
юзага
келиши
мумкин
.
Нуқсонга
,
муҳим
камчиликка
эга
товарлар
(
ишлар
,
хизматлар
)
билан
фуқаро
–
истеъмолчининг
ҳаёти
,
соғлиғига
(
номоддий
неъматларига
)
зарар
етказилган
барча
ҳолатларда
жабрланувчи
шахсий
номулкий
зарар
кўради
.
Бундай
зарар
пул
кўринишида
тўлов
амалга
оширилиши
орқали
енгиллаштирилиши
лозим
.
Шуни
алоҳида
назарда
тутиш
керакки
,
истеъмолчи
ҳар
доим
ҳам
шартнома
имзоламайди
,
айрим
ҳолатларда
товар
,
(
иш
,
хизматни
)
шартнома
имзоламасдан
қабул
қилиши
мумкин
.
Бундай
ҳолатларда
ҳам
истеъмолчи
маънавий
зиённи
қоплашни
талаб
қилиши
мумкин
.
Истеъмолчи
талаблари
бажарилмаган
барча
ҳолатларда
маънавий
зиён
қопланиши
лозим
.
Истеъмолчининг
маънавий
ёки
(
ва
)
мулкий
зарарни
қоплаш
тўғрсидаги
барча
талаби
асосланган
ва
ҳақли
бўлиши
лозим
,
акс
ҳолда
,
ўз
ҳуқуқларини
суистеъмол
қилишга
ва
бошқа
томон
ҳуқуқлари
бузилишига
сабаб
бўлади
.
Бундай
чегаранинг
мавжудлиги
жуда
муҳимдир
,
сабаби
, “
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунда
ва
Фуқаролик
кодексида
баён
этилган
зиддиятлар
фуқаролик
ҳуқуқининг
маънавий
зиён
қоплаш
каби
янги
институти
татбиқ
этилиши
билан
тақдим
этиладиган
ҳуқуқлар
суистеъмол
қилинишига
олиб
келиши
мумкин
.
Айрим
муаллифлар
истеъмолчига
етказилган
маънавий
зиён
қопланишининг
салбий
оқибатлари
тўғрисида
сўз
юритадилар
.
Масалан
,
Н
.
А
.
Колоколов
ва
В
.
Богдан
қуйидагича
фикр
билдирганлар
:
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонунда
кўзда
тутилган
ва
инсофсиз
ижрочига
нисбатан
қўлланиладиган
санкциялар
жуда
қатъий
ва
кескин
хусусиятга
эга
эканлиги
яққол
кўзга
ташланади
”.
Қонун
чиқарувчи
ўз
фуқароларининг
шахсий
манфаатларини
ҳимоя
қилиш
баробарида
оммавий
манфаатларни
ҳам
ҳимоя
қилиш
заруратини
ҳисобга
олиши
лозим
.
Бу
ерда
Н
.
А
.
Колоколов
ва
В
.
Богданнинг
“
суд
истеъмолчи
фойдасига
қарор
чиқара
туриб
,
ўз
қарорининг
ижтимоий
оқибатларини
ҳам
албатта
ҳисобга
олиши
шарт
.
Қурилиш
пудрати
шартномаси
бўйича
кўп
қаватли
уйда
аризачига
ўхшашлардан
ўнтаси
,
ҳаттоки
юзтаси
бўлиши
мумкин
.
Энди
тасаввур
қилиб
кўринг
,
ўз
ҳисобига
қурилган
турар
-
жойга
жойлашган
ҳар
бир
одам
пудратчидан
квартиранинг
бир
ярим
баробари
нархидаги
жарима
ундирилишини
сўраб
судга
мурожаат
қилса
...
Ушбу
суммаларни
ҳисоблаш
шарт
эмас
,
чунки
ҳисоб
натижалари
битта
якунга
эга
бўлади
–
ишлаб
чиқарувчи
(
пудратчи
)
муқаррар
банкротликка
учрайди
”
[6, 32-
бет
].
Тадқиқотчи
фикрига
қўшилиб
бўлмайди
,
чунки
кўп
қаватли
уйда
яшовчи
фуқаролар
уни
қуришда
ўз
улушлари
қўшишган
ва
қурувчи
ташкилот
сифатсиз
қурилиш
ишларини
олиб
борганлиги
учун
албатта
қонунда
белгиланган
тартибда
нафақат
моддий
жавобгар
балки
улушдорларга
етказилган
маънавий
зиённи
ҳам
қоплаб
бериши
лозим
.
Бизнинг
фикримизча
,
Ўзбекистон
Республикаси
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунининг
22-
моддасига
шартномавий
ва
шартномадан
ташқари
жавобгарлик
ўртасидаги
аниқ
чегарани
белгилаш
имкониятини
берувчи
ўзгартишлар
киритиш
лозим
.
Бизнингча
, 22-
модда
янги
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
таҳрирда
қуйидагича
бўлиши
керак
:
“
Муҳим
камчиликлар
ва
нуқсонга
эга
товар
(
иш
,
хизмат
)
дан
фойдаланиш
натижасида
истеъмолчи
ҳаёти
,
соғлиғи
ёки
(
ва
)
мулкига
зарар
етказилганида
,
истеъмолчи
(
жабрланувчи
)
маънавий
зиён
қопланишини
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Маънавий
зиён
учун
тўланадиган
ҳақ
миқдорини
суд
белгилайди
”.
Маънавий
зиён
учун
ҳақ
тўлаш
мулкий
зиён
ва
истеъмолчи
(
жабрланувчи
)
кўрган
зарарнинг
ўрни
қопланишидан
қатъи
назар
,
амалга
оширилади
.
Судлар
бундай
мазмундаги
ишларни
кўраётганларида
,
биринчи
навбатда
,
камчиликларга
,
муҳим
камчиликларга
ёки
нуқсонларга
эга
товарлар
(
ишлар
,
хизматлар
)
дан
фойдаланиш
натижасида
юзага
келган
оқибатларни
ҳисобга
олишлари
зарур
.
Ана
шундай
оқибатлар
аниқланганидан
кейингина
маънавий
зиённи
қоплаш
тўғрисидаги
масала
кўриб
чиқилиши
мумкин
.
Бунда
сотувчи
(
ишлаб
чиқарувчи
,
бажарувчи
)
нинг
айбли
ҳаракатлари
истеъмолчи
учун
қўшимча
харажатлар
(
масалан
,
дори
-
дармон
сотиб
олиш
,
шифокор
чақирилишига
ҳақ
тўлаш
ва
ҳк
.)
келтириб
чиқишини
ҳам
эътиборга
олиш
зарур
.
Йўловчи
,
багаж
ва
юк
ташиш
бўйича
шартномалар
–
хизмат
кўрсатиш
соҳасида
энг
кўп
учрайдиган
шартномалардан
биридир
.
Истеъмолчилар
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
билан
боғлиқ
фуқаролик
қонунчилигида
бундай
шартномалар
бўйича
аниқ
жавобгарлик
кўзда
тутилган
.
Фуқаролик
кодексининг
718-
моддасига
мурожаат
қилсак
,
унда
қуйидаги
ҳолат
баён
этилган
,
яъни
: “
Ташишдан
келиб
чиқадиган
мажбуриятларни
бажармаган
ёки
тегишли
суратда
бажармаган
тақдирда
,
тарафлар
Фуқаролик
кодексида
,
транспорт
уставлари
ва
кодексларида
,
шунингдек
тарафларнинг
келишувида
белгиланган
тарзда
жавобгар
бўладилар
”.
Ташиш
автотранспорт
,
темир
йўл
ва
ҳаво
йўллари
орқали
амалга
оширилади
.
“
Темир
йўл
транспорти
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
қонуни
[7],
Ўзбекситон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2008
йил
23
октябрдаги
232-
сон
Қарори
билан
тасдиқланган
“
Темир
йўл
устави
” [8],
Ўзбекистон
Республикасининг
Ҳаво
кодекси
[9],
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлигида
2011
йил
29
июнда
2238-
сон
билан
рўйхатга
олинган
“
Ҳаво
транспортида
йўловчи
ва
багаж
ташиш
Қоидалари
”
[10], “
Автомобиль
транспорти
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонуни
[11],
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2003
йил
4
ноябрдаги
482-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
“
Автомобиль
транспортида
йўловчилар
ва
багажни
ташиш
Қоидалари
” [12]
да
маънавий
зиён
қоплаш
билан
боғлиқ
бирон
-
бир
норма
назарда
тутилмаган
.
Фикримизча
ташиш
натижасида
етказилган
маънавий
зиённи
ундириш
учун
Фуқаролик
кодекси
718-
моддасида
белгиланган
норма
етарли
.
Бундан
ташқари
кодекснинг
725-
моддасида
“
йўловчининг
ҳаёти
ёки
соғлиғига
шикаст
етказилганлиги
учун
ташувчининг
жавобгарлиги
,
агар
қонунда
ёки
шартномада
кучайтирилган
жавобгарлик
назарда
тутилган
бўлмаса
,
ушбу
Кодекснинг
57-
боби
қоидалари
бўйича
белгиланади
”
деб
қўйилган
.
Йўловчи
,
багаж
ва
юк
ташишда
иштирок
этаётган
фуқарогина
маънавий
зиённи
қоплаш
субъекти
бўлиши
мумкин
,
агар
бундай
шахс
ташиш
жараёнида
вафот
этган
бўлса
,
унда
яқин
қариндошлар
маънавий
зиённи
қоплашни
талаб
қилишлари
мумкин
.
Йўловчи
,
багаж
ва
юк
ташиш
билан
боғлиқ
муносабатларда
фуқарога
ташувчи
ташиш
чоғида
йўловчининг
ўлими
ёки
соғлиғининг
ёмонлашувига
олиб
келгадиган
даражада
зарар
етказса
,
йўловчининг
багажи
ташишга
қабул
қилиб
олинган
пайтдан
эътиборан
то
у
қабул
қилувчига
берилгунига
ёки
бошқа
ваколатли
шахсга
топширилгунига
қадар
унинг
йўқолганлиги
,
камомади
ёки
унга
зарар
етказилса
,
йўловчининг
ёнидаги
буюмлар
йўқолса
ёки
уларга
зарар
етказилса
,
ташувчи
,
ташиш
шартномасини
бажаришда
йўл
қўйган
нуқсонлар
ёки
ўзининг
ходимлари
томонидан
уларнинг
хизмат
вазифаларини
бажариш
пайтида
атайин
қилинган
хатти
-
ҳаракатлари
натижасида
йўловчига
руҳий
озор
берган
бўлса
,
йўловчиларни
ташувчи
рейслар
кечиккан
ёки
бекор
қилинган
тақдирда
етказилса
,
агар
бу
зарарларнинг
олдини
олиш
учун
ташувчи
барча
зарур
чораларни
кўрганлигини
ёки
бундай
чораларни
кўришнинг
иложи
бўлмаганлигини
исботлаб
бера
олмаса
,
маънавий
зиённи
етказилиши
мумкин
.
Бундан
ташқари
ташиш
натижасида
фуқаро
вафот
этадиган
бўлса
,
унинг
яқинларига
етказилган
зарар
тўланади
.
Масалан
2015
йил
31
март
куни
Россия
фуқароларидан
иборат
йўловчилар
Мисрдан
уйларига
қайтаётганларида
, «
Когалымавиа
»
га
тегишли
Airbus
A321
ҳаво
кемаси
ҳалокатга
учраши
натижасида
224
фуқаро
вафот
этди
.
Натижада
халок
бўлганларнинг
яқинларига
етказилган
барча
моддий
ва
маънавий
зиён
тўланиб
берилди
.
Бунда
ҳар
бир
фуқарога
Россия
Федерацияси
қонунчилигига
мувофиқ
2
млн
рубл
авиакомпаниянинг
жавобгарлиги
, 715
минг
800
рубл
фуқаро
ҳаётининг
мажбурий
суғурта
суммаси
,
юк
ва
багажлари
қиймати
тўлаб
берилган
.
2015
йил
26
май
куни
"
Ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
қонуни
қабул
қилинди
.
Ушбу
қонун
ижросини
ва
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилишнинг
тўлақонли
фаолият
кўрсатишини
таъминлаш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
266-
сонли
[13]
қарор
қабул
қилди
ва
унда
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
суғурта
пули
битта
йўловчига
11
минг
АҚШ
доллари
эквивалентига
тенг
миқдорда
белгиланишини
,
улардан
:
- 10
минг
АҚШ
доллари
-
йўловчининг
ҳаёти
ёки
соғлиғига
етказилган
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
учун
;
- 1
минг
АҚШ
доллари
-
йўловчининг
мол
-
мулкига
етказилган
зарарнинг
ўрнини
қоплаш
учун
белгиланди
.
Бу
суммалар
фақат
моддий
зарарни
қоплаш
учун
ўрнатилган
. "
Ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонуннинг
7-
моддасида
маънавий
зарар
етказилганлиги
оқибатида
ташувчи
фуқаролик
жавобгарлигининг
юзага
келиши
суғурта
ҳодисаси
бўлмаслиги
белгиланган
.
Демак
ташиш
натижасида
етказилган
маънавий
зиён
томонлар
келишувига
кўра
ёки
суд
белгилаган
миқдорда
жавобгар
шахсдан
ундирилади
.
Ташувчи
йўловчиларнинг
ташиш
шартномасидан
келиб
чиқувчи
мажбуриятларни
бажармаганлиги
ёки
лозим
даражада
бажармагани
учун
жавобгарлигининг
чекланиши
қонунийлиги
тўғрисидаги
масалага
алоҳида
эътибор
бериш
лозим
.
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
қонунда
истеъмолчига
етказилган
зарар
қонун
ёки
шартномада
белгиланган
неустойка
(
пеня
)
дан
ташқари
тўлиқ
ҳажмда
қопланиши
лозимлиги
кўрсатилган
.
Қонун
чиқарувчи
шартномавий
мажбуриятлар
бузилганида
ва
,
хусусан
,
ташиш
бўйича
шартномалар
бузилганида
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
58
истеъмолчи
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
усули
сифатида
маънавий
зиённи
қоплашни
назарда
тутади
.
Агар
истеъмолчига
мулкий
зарар
ёки
номулкий
тусга
эга
(
ҳаёти
ёки
соғлиғига
)
зарар
етказилса
,
у
ҳолда
амалдаги
Фуқаролик
кодекси
қоидаларига
мувофиқ
жавобгарлик
вужудга
келади
.
Демак
,
истеъмолчи
моддий
ва
маънавий
зиён
ундирилишини
талаб
қилишга
ҳақли
бўлади
.
Исталган
шартнома
шахсий
манфаат
ёки
уни
қондириш
имкониятини
ифодаловчи
моддий
неъматлар
бўйича
тузилади
.
Лекин
,
юқорида
кўрсатилган
вазиятда
ўзига
боғлиқ
бўлмаган
сабабларга
кўра
мажбуриятларини
бажара
олмагани
учун
ташувчи
истеъмолчи
олдида
жавобгар
бўлмаслиги
керак
.
Ундан
ташқари
,
норматив
-
ҳуқуқий
хужжатларда
ташувчи
томонидан
ўз
зиммасига
олинган
мажбуриятларни
бажармаслиги
ёки
тегишли
тарзда
бажармаслиги
учун
бир
қатор
моддий
тўловлар
назарда
тутилган
.
Яъни
,
шартномада
кўзда
тутилган
мажбуриятлар
бажарилмаса
ёки
лозим
даражада
бажарилмаса
,
шартнома
томонлари
биринчи
навбатда
мулкий
ҳуқуқлари
ва
манфаатларига
путур
етказилади
.
Ушбу
ҳуқуқ
ва
манфаатлар
неустойкани
тўлаб
бериш
,
зарарни
қоплаб
бериш
каби
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
қўлланилиши
натижасида
қопланиши
зарур
.
Йўловчиларни
ташишда
уларнинг
ҳаётига
,
соғлиғига
зарар
етказилиши
судда
энг
кўп
кўриладиган
ишлар
сирасига
киради
.
Таъкидлаш
зарурки
,
бундай
номоддий
неъматларга
номулкий
зарар
етказилган
ҳолларда
маънавий
зиённи
ундириш
амалиёти
судлар
томонидан
тўғри
қўлланилмоқда
.
Бу
ҳолат
йўловчи
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
учун
қонунда
янада
қатъийроқ
жавобгарлик
белгилангани
билан
шартланади
,
сабаби
,
ташувчи
ошиқча
хавф
манбаси
оқибатида
йўловчи
соғлиғи
учун
жавобгар
ҳисобланади
ва
бу
жавобгарлик
айб
мавжуд
ёки
йўқлигидан
қатъи
назар
вужудга
келади
.
Судлар
Темир
йўл
устави
,
Ҳаво
ва
бошқа
кодексларда
кўзда
тутилган
шартномавий
жавобгарлик
нормаларини
асосланган
ҳолда
қўлламасдан
,
истеъмолчи
ҳаёти
ва
соғлиғига
зарар
етказилишидан
келиб
чиқувчи
деликт
жавобгарлик
нормаларини
қўллайдилар
.
Фуқароларга
маънавий
зиён
етказилиши
мумкин
бўлган
яна
бир
шартномавий
муносабат
бу
туризм
соҳаси
билан
боғлиқ
.
Туризм
деганда
жисмоний
шахснинг
доимий
истиқомат
жойидан
соғломлаштириш
,
маърифий
,
касбий
-
амалий
ёки
бошқа
мақсадларда
борилган
жойда
(
мамлакатда
)
ҳақ
тўланадиган
фаолият
билан
шуғулланмаган
ҳолда
узоғи
билан
бир
йил
муддатга
жўнаб
кетиши
(
саёҳат
қилиши
)
тушунилади
[14].
“
Туризм
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунининг
14-
моддасида
туристнинг
ҳуқуқлари
белгиланган
.
Улардан
бири
шартнома
бажарилмаган
ёки
лозим
даражада
бажарилмаган
тақдирда
моддий
зарарнинг
тўланиши
,
шунингдек
маънавий
зиённинг
ўрни
қопланишни
талаб
қилиши
мумин
.
Томонлар
ўртасида
имзоланган
шартнома
шартлари
эркин
белгиланади
.
Шартномада
томонлар
транспорт
хизмати
кўрсатишни
,
яшаш
,
овқатлантириш
,
экскурсия
хизмати
кўрсатиш
,
маданий
,
спорт
дастурларини
ташкил
этишни
,
меҳмонхоналарни
банд
қилиш
,
ҳаво
ва
темир
йўллари
чипталарини
сотиб
олиш
,
туристларни
олиб
юриш
учун
транспорт
ташкилотлари
билан
шартномалар
тузиш
ва
бошқа
хизматларни
ўз
ичига
олувчи
ўзга
мажбуриятлар
назарда
тутилиши
мумкин
.
Бундай
мазмундаги
шартнома
тузишга
ва
туристик
хизмат
кўрсатишга
белгиланган
талабларга
мувофиқ
саёҳатларни
ва
улар
билан
боғлиқ
хизматларни
ташкил
этиш
борасида
фаолият
олиб
бориш
учун
лицензияга
[15]
эга
бўлган
юридик
шахслар
имзолашлари
мумкин
.
А
.
М
.
Эрделевскийнинг
“
туризм
хизматлари
кўрсатишда
туристга
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
мумкинлиги
унинг
истеъмолчи
деган
мақоми
билан
белгиланади
,
агар
қонун
чиқарувчи
туристга
етказилган
зарарни
қоплаш
имкониятини
кўзда
тутмаганида
,
у
ҳолда
бундай
қоплашга
бўлган
ҳуқуқи
фуқароларнинг
кенг
кўламдаги
ҳуқуқий
муносабатларини
қамраб
олувчи
“
Истеъмолчиларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
тўғрисида
”
ги
Қонундан
келиб
чиқар
эди
”
деган
фикрларига
қўшилиш
мумкин
[16].
Ушбу
фикрга
қўшилишиимизга
сабаб
,
“
Туризм
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонунининг
3-
моддасида
туристга
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудуди
бўйлаб
ёки
бошқа
мамлакатга
саёҳат
қилувчи
(
доимий
истиқомат
жойидан
туризм
мақсадида
жўнаб
кетган
)
жисмоний
шахс
деб
таъриф
берилган
.
У
истеъмолчи
сифатида
туристик
хизматлардан
фойдаланиши
мумкин
.
Агар
туристик
хизмат
кўрсатувчи
ташкилот
имзолаган
шартнома
шартларини
бажармаса
туристга
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаши
шарт
.
Турагент
ёки
туроператор
турист
олдида
ўзининг
шартномавий
мажбуриятларини
бажармаслиги
натижасида
турист
безовталик
ва
қўрқинч
ҳисси
,
депрессия
,
кўнгли
совиши
,
уят
,
камситилиши
ва
бошқа
салбий
руҳий
кечинмаларни
бошидан
кечириши
ва
яъни
жазирама
иссиқ
ҳаво
,
юқори
намлик
,
совуқ
,
тиқилинч
ва
тор
хоналарда
истиқомат
қилишлари
,
сифатсиз
егулик
ва
тартибсиз
овқатланиш
,
шовқинли
муҳитдаги
уйқусизлик
ва
шу
каби
бошқа
ноқулай
шароитлардан
келиб
чиқувчи
кўнгил
айниши
,
оғриқ
,
нафас
сиқилиши
каби
жисмоний
азобланишларга
дучор
бўлишлари
мумкин
.
Бундай
азобланишлар
қаторига
жароҳат
олинганидан
кейинги
оғриқларни
,
соғлиққа
салбий
таъсир
қилувчи
бошқа
омилларни
,
шунингдек
қайталаган
ва
кучайиб
кетган
касалликларни
киритиш
мумкин
.
Туристик
компаниянинг
мижозга
бевосита
дам
олиш
сифати
билан
боғлиқ
маълумотларни
(
масалан
,
иқлимий
шароитлар
,
маршрут
ва
учиш
шароитлари
)
тақдим
этмаслиги
,
меҳмонхона
номерининг
ёки
бошқа
белгиланган
яшаш
жойининг
етарлича
қулай
бўлмаслиги
,
багажнинг
йўқотилиши
,
саёҳат
учун
зарур
бўлган
ҳужжатларнинг
(
чипта
,
йўлланма
,
суғурта
полиси
ва
ҳк
.)
тақдим
этилмаслиги
,
меҳмонхона
,
овқатланиш
режими
,
умуман
мамлакат
ҳақида
тўғри
,
батафсил
ва
тўлиқ
маълумотлар
,
шунингдек
хизмат
сифатининг
пасайиб
кетиши
ёки
туристик
компания
ходимлари
ёки
таржимонларнинг
одобсиз
хулқ
-
атвори
туристлар
маънавий
азобланишларига
сабаб
бўлиши
ва
маънавий
зиён
қопланишига
олиб
келиши
мумкин
.
Туристик
компания
ўзининг
шартномавий
мажбуриятларини
бажармаганлигини
ёки
тегишли
тарзда
бажармаганлигини
шартноманинг
маълум
бандларига
риоя
қилинмаганлигини
тасдиқловчи
ҳужжатлар
,
меҳмонхона
хизматлари
учун
ҳисобварақлар
,
номерларда
яшаш
нархлари
кўрсатилган
прайс
-
лист
ва
фотосуратлар
билан
исботлаш
мумкин
.
Хулоса
ўрнида
шуни
такидлаймизки
,
юқорида
кўриб
ўтилган
шартномавий
муносабатлардан
ташқари
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
3
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
59
жисмоний
шахс
томонидан
тузилган
ҳар
қандай
шартнома
шартлари
тегишли
тартибда
бажарилмаса
унга
нафақат
моддий
зарар
балки
маънавий
зиён
ҳам
етказилиши
мумкин
.
Томонлар
ўртасида
имзоланаётган
шартномаларда
ўзаро
келишувга
асосан
етказилган
маънавий
зиённи
қоплаш
миқдорини
назарда
тутувчи
норма
киритиш
мумкин
ва
уни
имзоловчилар
ўз
ихтиёрлари
билан
ижро
этишлари
мумкин
.
Агар
шартномада
бундай
норма
назарда
тутилмаган
бўлса
фуқаро
(
жабрланувчи
)
ўзига
етказилган
маънавий
зиённи
суд
орқали
амалдаги
норматив
-
ҳуқуқий
хужжатларда
белгиланган
тартибда
ундириб
олиши
мумкин
.
Бундай
маънавий
зиён
жабрланувчига
қонунда
белгиланган
тартибда
қопланиши
лозим
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Насриев
И
.
Маънавий
зарар
:
назария
ва
амалиётдаги
муаммолар
.
Адвокат
ижтимоий
-
ҳуқуқий
,
ижтимоий
-
оммабоп
журнал
.4-
сон
, 2017
й
.12-14
б
.
2.
И
.
Зокиров
,
О
.
Оқюлов
,
М
.
Баратов
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
:
саволлар
ва
жавоблар
. -
Т
.:
ТДЮИ
. 2003. -87
бет
.
3. "
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
", 1996
йил
, 5-6-
сон
, 59-
модда
.
4.
Договорное
право
.
Книга
первая
:
Общие
положения
/
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
. -
М
.:
Статут
, 2011. –
Стр
.: 632.
5.
Марченко
СВ
.
Компенсация
морального
вреда
в
Российской
Федерации
//
Адвокатская
практика
. 2002.
№
6.
6.
Колоколов
Н
.
А
.,
Богдан
В
.
Десять
лет
на
страже
потребителя
//
Юрист
. 2006.
№
9.
С
. 32.
7. "
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Ахборотномаси
", 1999
й
., N 5, 118-
модда
.
8. "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2008
й
., N 43, 436 –
модда
.
9.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашининг
Ахборотномаси
, 1993
йил
, 6-
сон
, 247-
модда
.
10. "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2011
йил
, 26-
сон
, 275-
модда
.
11.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
, 1998
йил
, N 9, 174-
модда
.
12. “
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
”, 2003
й
., 11-
сон
, 108-
модда
.
13. "
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
", 2015
йил
21
сентябрь
, 37-
сон
, 487-
модда
.
14. “
Туризм
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
. “
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
Ахборотномаси
”, 1999
йил
, 9-
сон
, 227-
модда
15.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
2017
йил
06
апрелдаги
189-
сон
Қарори
билан
тасдиқланган
“
Туризм
фаолиятини
лицензиялаш
тўғрисида
"
ги
Низом
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатлари
тўплами
, 2017
йил
10
апрель
, 14-
сон
, 231-
модда
.
16.
Эрделевский
A.M.
Компенсация
морального
вреда
. –
М
.,
БЕК
. 2000. –
С
. 99.
О
.
А
.
Дадаходжаев
,
ТДЮУ
мустақил
изланувчиси
ТАШУВЧИНИНГ
ФУҚАРОЛИК
ЖАВОБГАРЛИГИНИ
МАЖБУРИЙ
СУҒУРТА
ҚИЛИШ
СУБЪЕКТЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
ташувчининг
фуқаролик
жавобгарлигини
мажбурий
суғурта
қилиш
субъектлари
сифатида
ташувчи
,
суғурталовчи
,
йўловчи
,
жабрланувчи
ва
наф
олувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
,
суғуртанинг
ушбу
турида
уларнинг
ҳуқуқий
ҳолати
таҳлил
этилган
.
Калит
сўзлар
:
ташувчи
,
суғурта
,
суғурталовчи
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
,
суғурта
субъектлари
,
йўловчи
,
наф
олувчи
,
суғурта
пули
,
суғурта
товони
,
суғурта
бадали
,
суғурта
мукофоти
.
Аннотация
:
в
данной
статье
проанализированы
права
и
обязанности
страховщика
,
страхователя
,
пассажира
,
потерпевшего
и
выгодоприобретателя
в
качестве
субъектов
обязательного
страхования
гражданской
ответственности
пассажира
,
их
правовой
статус
в
рассматриваемом
виде
страхования
.
Ключевые
слова
:
перевозчик
,
страхование
,
страховщик
,
гражданско
-
правовая
ответственность
,
субъекты
страхования
,
пассажир
,
выгодаприобретатель
,
страховая
сумма
,
страховой
платеж
,
страховой
полис
,
страховые
выплаты
.
Annotation:
Article analyses the rights and obligations
of the insurer, insurer, the passenger, the victim and the
beneficiary as subjects of obligatory insurance of civil
liability of the passenger, their legal status in the
considered type of insurance.
Keywords:
carrier,
insurance,
insurer,
civil
responsibility,
subjects
of
insurance,
passenger,
beneficiary, insured sum, insurance payment, insurance
policy, insurance payments.
Ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
унинг
асосий
элементларидан
бири
бўлиб
,
ўзининг
эрки
-
иродаси
билан
ушбу
муносабатга
киришган
,
ўзаро
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
белгилаган
,
улар
доирасида
ҳаракатланиши
лозим
бўлган
шахслар
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
ҳисобланадилар
.
Фуқаролик
ҳуқуқида
“
шахслар
”
атамаси
фуқаролик
ҳуқуқининг
барча
субъектларига
хос
бўлган
умумий
ва
йиғма
атама
саналади
.
Шахслар
сифатида
фуқаролар
(
жисмоний
шахслар
),
юридик
шахслар
ва
давлат
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиси
бўлишлари
мумкин
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатда
қатнашар
экан
,
шахслар
ушбу
муносабатнинг
мазмунини
ташкил
этувчи
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларни
белгилаш
ҳамда
ўзлари
учун
субъектив
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
олишлари
мумкин
.
Бу
ҳолат
шартномавий
муносабатларда
ҳам
қўлланилади
.
Суғурта
шартномаларида
ҳам
суғурта
ҳуқуқий
муносабат
субъектлари
суғурталовчи
ва
суғурта
қилдирувчи
ҳисобланади
.
Албатта
,
бу
ўринда
суғурта
фаолияти
субъектлари
ва
муайян
турдаги
суғурта
шартномаси
субъектларини
фарқлаш
лозим
.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Суғурта
фаолияти
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
5-
моддаси
иккинчи
қисмига
кўра
,
суғурталовчилар
,
суғурта
воситачилари
,
аджастерлар
,
актуарийлар
,
суғурта
сюрвейерлари
,
шунингдек
ассистанс
суғурта
бозорининг
профессионал
иштирокчиларидир
[1].
