ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
при
решении
вопроса
об
экстрадиции
.
Данная
положи
-
тельная
практика
способствует
практическому
реше
-
нию
проблем
,
возникающих
в
связи
с
применением
института
экстрадиции
.
Аннотация
:
данная
статья
посвящена
законода
-
тельным
основам
и
правоприменительной
практике
института
Европейского
ордера
на
арест
,
его
отличиям
от
традиционной
экстрадиции
и
влиянию
данного
ин
-
ститута
на
уголовный
процесс
в
ЕС
.
Ключевые
слова
:
Европейский
ордер
,
арест
,
уго
-
ловный
процесс
,
Европейский
союз
.
Аннотация
:
ушбу
мақола
қамоққа
олиш
бўйича
Европа
ордери
институтининг
ҳуқуқий
асослари
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
,
унинг
анъанавий
экстрадиядан
фарқлари
ва
шу
институтнинг
Европа
Иттифоқининг
жиноят
прооцессига
таъсир
қилишига
бағишланган
.
Калит
сўзлар
:
қамоққа
олиш
,
Европа
ордери
,
Европа
Иттифоқи
,
жиноят
прооцесси
.
Annotation:
This article focused on the legislative
framework and enforcement practices of the institution of
European order on arrest, differences from traditional ex-
tradition and influence of this institution to the criminal
proceedings of EU.
Key words:
European order, arrest, criminal proceed-
ing, European union.
Список
литературы
:
1. Journal officiel des Communaut
é
s europ
é
ennes L
190 du 18.7.2002, p. 1.
Перевод
с
французского
с
уче
-
том
положений
документа
на
английском
и
немецком
языках
(OJ L 190, 18.7.2002, p. 1; ABL L 190 vom
18.7.2002. S. 1).
Перевод
и
примечания
Четверикова
А
.
О
.
2. Journal officiel des Communaut
é
s europ
é
ennes L
190 du 18.7.2002, p. 1.
Перевод
с
французского
с
уче
-
том
положений
документа
на
английском
и
немецком
языках
(OJ L 190, 18.7.2002, p. 1; ABL L 190 vom
18.7.2002. S. 1).
Перевод
и
примечания
Четверикова
А
.
О
.
3.
К
.
Ванн
дер
Шафт
.
Анализ
принципов
и
процес
-
суальных
режимов
ЕС
применительно
к
экстрадиции
и
международной
правовой
помощи
по
уголовным
де
-
лам
.
Проект
ЕС
«
Содействие
судебно
-
правовым
ре
-
формам
». –
Т
., 2014.
С
.
Ниёзова
ТДЮУнинг
Ҳуқуқий
тадқиқотлар
маркази
катта
илмий
ходим
-
изланувчиси
,
ю
.
ф
.
н
.,
доцент
ШАХСГА
ҚАРШИ
ЗЎРЛИК
ИШЛАТИБ
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАР
ЖАБРЛАНУВЧИСИНИНГ
ВИКТИМОЛОГИК
ТАСНИФЛАШ
Бизга
маълумки
,
шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятлар
жабрланувчисининг
виктимологик
жиҳатдан
таснифлаш
муҳим
аҳамиятга
эгадир
.
Жумладан
,
демографик
ёки
ижтимоий
белгилар
-
жинси
,
ёши
,
мансабига
асосланган
тасниф
кенг
қўлланилади
.
Илмий
адабиётларда
жиноят
жабрланувчиларининг
ахлоқий
-
руҳий
белгиларига
қараб
-
ишонувчанлик
,
тажовузкорлик
,
жинсий
бузуқлик
,
алкоголь
ва
гиёҳвандлик
моддаларини
истеъмол
қилишга
мойил
шахсларга
қараб
бўлиб
ўрганилади
.
Ҳозирги
кунга
қадар
,
илмий
адабиётларда
бу
муаммони
ечишнинг
турли
ёндашувлари
мавжуд
.
Бизнингча
,
Д
.
А
.
Шестаков
томонидан
келтирилган
тасниф
қизиқдир
.
У
ички
оилавий
жиноятларни
тадқиқ
қилиб
,
уларнинг
жабрланувчиларини
жиноятчига
ижтимоий
муносабатларда
бўлган
хотини
,
қариндошлари
,
жинсий
ҳамроҳларига
қараб
таснифлайди
1
.
В
.
И
.
Полубинский
мотивнинг
шаклланиш
хусусиятлари
ва
мотивация
жараёнига
,
жабрланувчи
шахсининг
ҳаракатларини
таъсирига
қараб
,
олдиндан
тайёрланган
,
тасодифий
ва
жабрланувчиларга
бўлади
2
.
Муаллифлар
томонидан
келтирилган
жиноят
жабрланувчиларнинг
таснифини
таҳлил
қилар
эканмиз
,
уларнинг
турли
хил
эканлигига
қарамай
,
барчаси
ҳаётий
аниқ
,
илмий
мезонларга
асосланганлигини
кўрамиз
.
Уларни
ҳар
қандай
шахс
ёки
жабрланувчининг
бошқа
ҳаракатларидан
алоҳида
олиб
қарайдиган
бўлсак
,
бу
таснифлар
фақатгина
у
ёки
бу
жабрланувчининг
турларини
таҳлил
қилувчи
бир
томонлама
таснифлашга
олиб
келади
.
Масалан
,
криминологик
тадқиқотларда
кўп
қўлланиладиган
“
жабрланувчи
жинси
”
каби
илмий
мезон
нима
учун
шахсга
қарши
жиноятларда
эркаклар
кўпроқ
жабрланувчи
бўладилар
ёки
нима
учун
аёллар
жиноятчи
бўлишидан
кўра
,
кўпроқ
жабрланувчи
бўладилар
каби
саволларнинг
асосий
сабабларини
очиб
бермайди
.
Бизнингча
мезоннинг
камчилиги
шундаки
,
эркак
ва
аёлларнинг
ҳар
бири
ўзига
берилган
вазифани
бажарадилар
.
Бу
эса
,
турли
ижтимоий
мақомга
эга
эканликларини
тўғри
баҳолай
олмаганлигидан
далолат
беради
.
Д
.
В
.
Ривман
эса
,
қуйидагича
таснифлашни
таклиф
этади
:
1)
зарар
етказувчининг
ҳаракатларига
боғлиқ
бўлмаган
,
жиноят
содир
этишга
имкон
берувчи
хулқ
-
атворли
жабрланувчилар
;
2)
зарар
етказувчининг
ҳаракатларига
боғлиқ
бўлмаган
,
лекин
жиноят
содир
этишда
катта
роль
ўйнайдиган
хулқ
-
атворли
(
масалан
,
қадр
-
қимматни
1
Шестаков
Д
.
А
.
Семейная
криминология
. –
СПб
.,:
Санкт
-
Петербургского
университета
, 1996. – 11- 23
с
.
2
Полубинский
В
.
И
.,
Ситковский
А
.
Л
.
Теоретические
и
практи
-
ческие
основы
криминальной
виктимологии
:
Монография
.-
М
.:
ВНИИ
МВД
России
, 2006. -
С
. 24.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
камситиш
,
эр
-
хотининг
хиёнати
ва
ҳоказолар
)
жабрланувчилар
;
3)
жиноят
содир
этишга
туртки
бермайдиган
ва
имконият
яратадиган
хулқ
-
атворли
(
масалан
,
енгилтаклик
,
эҳтиётсизлик
натижасида
жабрланувчига
айланиш
)
жабрланувчилар
;
4)
жиноят
содир
этишга
туртки
бўлган
,
учунчи
шахсни
тажовуздан
ҳимоя
қилувчи
ижобий
хулқ
-
атворга
эга
жабрланувчилар
(
Масалан
,
охирги
зарурат
ва
зарурий
мудофаа
вақтида
тан
жароҳати
олган
ёки
ҳаётдан
маҳрум
этилган
шахслар
);
5)
жиноят
содир
этишга
шарт
-
шароитлар
яратмаган
ва
туртки
бўлмаган
нейтрал
хулқ
-
атворли
жабрланувчилар
(
турли
вазиятлар
натижасида
жабрланувчи
жиноятчига
халақит
бериб
қолади
)
1
.
Бизнингча
,
виктимологик
таснифлашнинг
мезонларини
белгилашда
жабрланувчи
хулқ
-
атворининг
ижтимоий
,
ахлоқий
,
маънавий
ва
руҳий
жиҳатларига
алоҳида
эътибор
бериш
лозим
.
Жиноятдан
жабрланган
шахслар
таснифини
ўрганар
эканмиз
,
бу
ўз
навбатида
,
жиноятчиликнинг
олдини
олишга
қаратилган
фаолиятни
амалга
оширишда
катта
роль
ўйнайди
.
Жабрланувчиларнинг
ўзига
хос
хусусияти
,
жиноятчилар
билан
ижтимоий
алоқаси
уларни
бир
–
биридан
ажратиб
туради
.
Бу
белги
эса
,
жабрланувчиларни
тасниф
(
классификация
)
лашга
хизмат
қилади
.
Бундан
ташқари
жабрланувчиларни
бошқа
жуда
муҳим
хусусият
бўйича
классификация
қилиш
ҳам
ўзига
хос
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
уларни
бир
неча
турга
бўлиш
мумкин
.
Жумладан
,
ўзининг
енгил
табиатлиги
ва
ахлоқсизлиги
оқибатида
жиноятчилар
домига
тушган
жабрланувчилар
-
ҳуқуқшунослар
тили
билан
айтганда
,
жиноят
иштирокчилари
тоифасига
кирувчилар
ўзлари
ўйламасдан
қилган
хатти
-
ҳаракатлари
натижасида
моддий
,
жисмоний
ва
маънавий
зарар
кўрадилар
(
масалан
,
номусга
тегиш
,
соғлиғига
шикаст
етказишда
).
Бетараф
жабрланувчилар
–
бунда
жиноятлар
фақат
кўчада
эмас
,
балки
кундалик
турмушда
ҳам
содир
бўлиши
аниқланган
(
масалан
,
оилада
ўзаро
жанжанлар
натижасида
баданга
тан
жароҳати
етказиш
ва
ҳоказолар
).
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
керакки
,
бўлғуси
жиноятчи
ва
унинг
жабрланувчисини
бир
-
биридан
руҳий
ҳолати
,
характери
,
қизиқиши
,
эҳтиёжи
бўйича
тубдан
фарқ
қилиш
лозим
.
Маълумки
,
бу
тоифадаги
жиноятларнинг
виктимологик
тавсифи
жабрланувчиларнинг
шахсига
оид
(
ижтимоий
-
демографик
,
маьнавий
-
руҳий
)
хусусиятларини
,
уларнинг
хулқи
ва
кўриб
чиқилаётган
жиноий
қилмишларнинг
келиб
чиқишидаги
ўрнини
таҳлил
этилишини
талаб
қилади
.
Жабрланувчилар
орасида
хотин
-
қизларнинг
кўплиги
тадқиқ
қилинаётган
қилмишларнинг
энг
муҳим
виктимологик
хусусияти
ҳисобланади
.
Шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятлардан
жабрланганларнинг
64
фоизи
аёллар
бўлган
.
Бундай
жиноятларда
эркакларнинг
камроқ
виктимлиги
,
жиноятчилар
орасида
эркак
жинсидаги
шахслар
салмоғи
юқорилигини
,
руҳий
ва
ижтимоий
омиллар
,
жамиятнинг
тарихий
ривожланиш
жараёнида
шаклланган
.
1
Ривман
Д
.
В
.
Криминальная
виктимология
. –
СПб
.:
Питер
,
2002. –
С
. 43-56.
Виктимлашувнинг
энг
юқори
даражаси
18
ёшдан
25
ёшгача
,
яъни
36%
га
тўғри
келади
.
Бу
гуруҳдаги
шахсларнинг
юқори
даражадаги
виктимлигига
уларнинг
ахлоқий
-
руҳий
хусусиятлари
,
хусусан
,
айнан
шу
ёшдаги
шахсларга
кўпроқ
хос
бўлган
ўз
фикр
–
мулоҳазаси
ва
хатти
-
ҳаракатларида
ҳеч
кимга
боғлиқ
бўлишни
истамаслик
,
хулқ
-
атворида
мустақилликка
интилиш
,
енгилтаклик
,
кўпинча
эса
,
жинсий
алоқада
бефарқлик
,
никоҳ
иттифоқидаги
шеригининг
ўзига
хос
хусусиятларига
мослаша
олмаслик
ва
ҳоказолар
ўз
таъсирини
кўрсатади
.
Жабрланувчиларнинг
учдан
икки
қисми
ижтимоий
фаол
бўлганлар
,
яъни
ишлаганлар
,
уларнинг
18,5
фоизини
,
хизматчилар
10,9
фоизини
,
хусусий
тадбиркорлар
17
фоизини
,
талабалар
12,8
фоизини
,
коллеж
ўқувчилари
10
фоизини
,
ҳеч
қаерда
ишламайдиганлар
ва
ўқимайдиганлар
30,8
фоизини
ташкил
қилган
.
Шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларнинг
таҳлили
криминоген
вазиятда
жабрланувчиларнинг
хулқ
-
атвори
(
ўзини
тутиши
)
хилма
-
хил
бўлганлигидан
далолат
беради
2
.
Бу
хилма
-
хиллик
турли
асослар
бўйича
тоифаларга
бўлиниши
мумкин
.
Бизнингча
,
криминологик
жиҳатдан
жабрланувчиларнинг
хулқ
-
атворини
жиноий
хатти
-
ҳаракат
механизмида
тутган
ўрнига
қараб
таснифлаш
кўпроқ
аҳамиятлидир
.
Шу
механизимдан
келиб
чиққан
ҳолда
жабрланувчиларнинг
хулқ
-
атворини
икки
гуруҳга
ажратиш
лозимдир
.
Булар
жиноят
содир
этилишига
кўмаклашадиган
ва
кўмаклашмайдиган
хулқ
-
атвор
.
Баъзи
муаллифлар
юқорида
айтиб
ўтилган
жабрланувчиларнинг
хулқ
-
атвори
билан
бир
қаторда
мустақил
гуруҳ
сифатида
жабрланувчининг
қўзғатувчи
(
туртки
бўлувчи
)
хулқини
ҳам
кўрсатадилар
.
Бунда
қўзғатувчи
ҳаракат
деганда
,
жабрланувчининг
жиноят
содир
этилишининг
сабабларидан
бири
сифатида
объектив
равишда
намоён
бўлувчи
хулқи
(
ҳақорат
қилишлар
,
жанжал
кўтаришлар
,
камситишлар
хиёнатлар
)
тушунилади
.
Кўмаклашиш
деганда
,
эса
жиноят
содир
этилишига
ёрдам
берадиган
вазиятни
вужудга
келтириш
тушунилади
3
.
Бизнингча
қуйидаги
нуқтаи
назар
тўғрироқ
кўринади
.
Унга
кўра
,
вазиятнинг
тазйиқи
қанчалик
кучли
бўлмасин
,
ташқи
ҳолатларнинг
ўзи
(
жумладан
,
жабрланувчининг
хулқ
-
атвори
)
жиноятнинг
содир
этилишини
келтириб
чиқармайди
,
унинг
сабаби
бўла
олмайди
.
Муайян
ижтимоий
муҳит
билан
ўзаро
боғланишдагина
намоён
бўладиган
,
шахс
онгида
мавжуд
бўлган
жиноий
хулқ
юзага
чиқишни
белгиловчи
моҳиятига
эга
бўлади
ва
ижтимоий
хусусиятлар
тизимининг
амалга
оширишига
кўмаклашади
4
.
Яъни
,
жабрланувчининг
қўзғатувчи
хатти
-
ҳаракатлари
жиноятни
келтириб
чиқармайди
,
унинг
содир
этилишига
кўмаклашади
.
Шу
сабабли
уларни
мустақил
гуруҳ
сифатида
ажратмасдан
балки
,
жиноятга
кўмаклашадиган
хулқнинг
бир
кўриниши
,
унинг
энг
кексин
шакли
,
деб
ҳисоблаш
мақсадга
мувофиқдир
.
2
Ривман
Д
.
В
.
Криминальная
виктимология
. –
СПб
.:
Питер
,
2002. –
С
. 43.
3
Ривман
Д
.
В
.
Роль
потерпевщих
от
насильственных
преступлений
,
совершенных
в
досуговой
и
производственной
сферах
. //
Криминологическая
и
уголовно
-
правовая
борьба
с
насильственной
преступностью
. 1999. –
С
. 48.
4
Минская
В
.
С
.,
Чечель
Г
.
И
.
Виктимологические
факторы
и
механизм
преступного
поведения
.
–
Иркутск
:
Изд
-
во
Иркутского
университета
, 1988. –
С
. 59.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
Жабрланувчининг
жиноятга
кўмаклашмайдиган
хулқ
-
атвори
объектив
равишда
криминоген
–
виктимоген
хусусиятга
эга
эмас
.
Бу
эса
,
жиноий
хатти
-
ҳаракатларга
туртки
бўлмайди
ва
жиноятнинг
содир
этилишига
кўмаклашадиган
шарт
-
шароитларни
вужудга
келтирмайди
.
Улар
бетараф
хусусиятга
эга
бўлади
ёки
жиноий
тажовузга
акс
таъсир
кўрсатади
.
Яъни
,
бунда
жабрланувчининг
хулқ
-
атвори
жиноят
содир
этилишига
сабаб
бўлмай
,
балким
шарт
-
шароит
яратиб
беради
.
Ўтказилган
сўров
натижаларига
кўра
,
қасддан
одам
ўлдириш
жиноятида
53,9 %,
баданга
тан
жароҳат
етказишда
24,1 %
айбдорга
кўмаклашган
,
номусга
тегишда
22 %
да
шароит
яратган
.
Бошқа
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларда
айбдорнинг
жиноий
қилмишига
кўмаклашмаганлиги
маълум
бўлди
.
Жабрланувчиларнинг
62
фоизи
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларда
жиноят
содир
этилишига
у
ёки
бу
тарзда
кўмаклашганлар
, 38
фоизида
бунинг
акси
бўлган
.
Яъни
,
уларнинг
ҳаракатларида
айбдорда
ножўя
хулқнинг
вужудга
келишига
таъсир
кўрсатган
қандайдир
омиллар
мавжуд
бўлган
.
Криминоген
сабаблар
сифатида
бажарадиган
вазифасига
қараб
,
уларни
икки
гуруҳга
ажратиш
лозим
:
1)
жиноят
содир
этилиши
учун
криминоген
вазиятни
вужудга
келтирувчи
хулқнинг
кўринишлари
;
2)
жиноятчи
шахсида
ғайриахлоқий
хулқ
-
атворни
шакллантирувчи
криминоген
ижтимоий
-
руҳий
хулқнинг
шакллари
.
Иккинчи
гуруҳга
кирувчи
хулқ
-
атворга
жабрланувчиларнинг
жиноятчининг
зўровонлик
ҳаракатларига
қаршилик
кўрсатмаслиги
мисол
бўла
олади
.
Хулқ
-
атворнинг
бу
шакли
оилавий
-
маиший
жиноятлар
учун
одатий
бўлиб
,
у
рашк
туфайли
содир
этиладиган
жиноятлар
учун
ҳам
хосдир
деб
таъкидлайди
О
.
Ғ
.
Зокирова
1
.
Чунки
,
уларнинг
жисмоний
қаршилик
кўрсатиш
имкониятлари
чекланган
.
Яни
,
жабрланувчининг
кўпчилиги
вояга
етмаганлар
,
аёллар
ва
ожиз
аҳволдаги
шахслардир
.
Жиноятчилар
эса
-
эркаклардир
.
Амалиёт
материалларнинг
таҳлили
жабрланувчиларнинг
бемалол
фойдаланиши
мумкин
бўлган
қаршилик
кўрсатиш
усулларидан
ҳам
фойдаланмаганликларидан
далолат
беради
.
Улардан
57,7
фоизига
нисбатан
охирги
жиноий
тажовузга
қадар
айбдор
шахс
томонидан
жисмоний
зўрлик
ишлатилган
.
Жабрланган
шахсларнинг
22,1
фоизи
ўлдириш
,
соғлиғига
оғир
шикаст
етказиш
билан
қўрқитилган
.
Бироқ
,
жиноят
ишларининг
таҳлили
жабр
кўрганларнинг
атиги
15,4
фоизи
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органларга
ёрдам
сўраб
мурожаат
этганлигини
кўрсатади
.
Бундай
таҳлилидан
шу
нарса
кўриниб
турибдики
,
жабрланувчининг
фаол
эмаслиги
жиноятчида
ғайриқонуний
хулқ
жазоланмайди
,
ҳамма
нарсани
қилиш
мумкин
,
деган
фикрни
шакллантиради
.
Натижада
айбдор
зўравонлик
ҳаракатларининг
тобора
хавфлироқ
кўринишларига
осонроқ
ўтади
ва
аввалгисига
ўхшаш
жанжалли
вазиятда
била
туриб
,
жамият
манфаатларига
зид
ҳаракатни
содир
этади
.
Виктимология
учун
анъанавий
бўлиб
қолган
,
жабрланувчиларнинг
жиноий
феъл
–
атвор
механизмида
тутган
ўрнига
кўра
таснифлаш
энг
муҳим
1
Зокирова
О
.
Ғ
.
Рашк
мотиви
билан
содир
этиладиган
жиноятларга
қарши
кураш
муаммолари
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2004. –
Б
. 145.
аҳамиятга
эгадир
.
У
жабрланувчиларнинг
жанжалли
вазиятни
вужудга
келтиришдаги
иштироки
даражасини
аниқлаш
ва
жиноятлар
виктимологик
профилактикасининг
индивидуал
чора
-
тадбирларини
ишлаб
чиқиш
учун
муҳимдир
.
Шу
мезонга
мувофиқ
жабрланувчиларни
икки
тоифага
:
жиноят
содир
этишга
ундовчи
ва
ундамайдиганларга
ажратиш
мумкин
.
Биринчи
гуруҳ
доирасида
эса
,
ножўя
ҳаракатларни
содир
этишга
ундовчи
жабрланувчилар
тоифасини
алоҳида
ўрганиш
керак
бўлади
.
Бу
борадаги
суд
амалиётига
мурожаат
этадиган
бўлсак
,
О
. 2007
йил
2
август
куни
келини
Г
.
нинг
қўлидан
ушлаб
қасддан
бир
неча
маротаба
бошига
мушти
билан
уриб
,
сочидан
ушлаб
,
бошини
деворга
урган
.
Бунинг
оқибатида
Г
.
га
жароҳатлар
етган
.
Г
.
нинг
жабрланишига
сабаб
Г
.
айбланувчи
О
.
билан
уй
масаласида
доимий
равишда
жанжал
қилиб
келган
ва
натижада
қайнонасини
жиноят
содир
қилишга
ундаган
.
Ўтказилган
тадқиқот
натижалари
шундан
далолат
берадики
,
шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятлар
туфайли
жабрланувчи
бўлиб
қолишга
ўзаро
жанжаллар
ва
ҳақорат
(
ҳодисаларнинг
39,5
фоизида
),
жабрланувчининг
енгилтаглиги
(36,5
фоизида
)
сабаб
бўлган
.
Бундай
вазиятларда
жабрланувчининг
хулқ
-
атвори
объектив
маъзмун
-
моҳиятига
кўра
жиноятни
содир
этишга
бўлган
қатъиятни
вужудга
келтирган
ёки
мустаҳкамлаган
.
Қолган
ҳолларда
(24
фоизида
)
жиноят
содир
этилишинг
арзигулик
сабаби
бўлмаган
.
Бизнингча
,
жабрланувчиларнинг
хулқ
-
атвори
объектив
равишда
нейтрал
бўлган
,
жиноятчиларнинг
унга
муносабати
мос
бўлмаган
.
Мисол
келтирадиган
бўлсак
, 2007
йил
28
февраль
куни
фуқаро
Т
.
таниши
Б
.
ни
ўзининг
савдо
дўконида
унинг
ножўя
хатти
-
ҳаракатларга
жавобан
,
пичоқ
билан
уриб
тан
жароҳати
етказган
.
Б
.
ўша
куни
дўконга
кириб
сотувчи
таниши
Т
.
ни
ўзаро
келишмовчилик
юзасидан
ура
кетган
,
сўнг
ташқарига
чиқиб
кетаётганда
Т
.
орқадан
келиб
унга
пичоқ
билан
тан
жароҳати
етказган
.
Суд
ЖК
нинг
105-
моддаси
1-
қисмни
қўллаб
,
жазо
тайинлаган
.
Жазо
тайинлашда
жанжалли
вазият
ва
жабрланувчининг
виктим
хулқини
эътиборга
олмаган
.
Жабрланувчиларда
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларни
содир
этиш
қатъиятини
юзага
келтирувчи
ҳаракатлар
қўзғатувчи
ёки
охирини
ўйламаслик
(
енгилтаклик
)
хусусиятида
бўлиши
мумкин
.
Агар
жабрланувчининг
хулқ
-
атвори
:
1)
жабрланувчининг
ҳаракатлари
,
жамият
нуқтаи
назаридан
,
салбий
хусусиятга
эга
бўлган
бўлса
;
2)
улар
бевосита
жиноятчига
қаратилган
бўлса
;
3)
жабрланувчи
ўз
хулқ
-
атворининг
айбдор
шахс
учун
аламли
,
таҳқиромуз
эканлигини
англаган
,
аммо
айбдорга
нисбатан
шундай
муносабатни
давом
эттирган
бўлса
,
бундай
хулқ
-
атвор
провокация
,
яъни
қўзғатувчи
хулқ
деб
айтиш
мумкин
.
Жиноятни
вужудга
келтирувчи
ана
шу
белгиларга
асосланиб
,
айбдор
томонидан
ўлдирилган
жабрланувчи
Г
.
нинг
хулқ
-
атворини
ҳам
иғвогарона
(
провокацион
),
деб
атаса
бўлади
.
Чунки
,
жабрланувчи
жазмани
энди
унга
керак
эмаслигини
ва
бошқа
жазман
топганлигини
айтиб
,
жиғига
тегади
.
Натижада
Г
.
айбдор
томонидан
ўлдирилади
.
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
жиноят
ишларини
ўрганиш
асосида
жиноятлардан
жабрланганларнинг
иғвогарона
хулқ
-
атворининг
қанчалик
кенг
тарқалганлигини
аниқлаш
қийин
.
Чунки
,
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
жабр
кўрганларнинг
ўз
қилмишларига
бўлган
муносабатини
аниқлаш
анча
мураккабдир
.
Жабрланувчилар
одатда
ўз
кўрсатувларида
ўзларини
оқлашга
ҳаракат
қиладилар
,
уларнинг
ҳеч
бири
ўзи
содир
этган
ҳаракатларининг
қасддан
қилинганлигини
тан
олмайди
.
Шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларни
тергов
қилиш
ва
судда
кўриб
чиқишда
жабрланувчининг
жиноий
қилмишига
сабаб
бўлган
ҳаракатлари
хусусиятини
аниқлашда
баъзан
етарлича
эътибор
берилавермайди
.
Ваҳоланки
,
бу
содир
этилган
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
аниқлаш
учун
жуда
муҳим
аҳамиятга
эга
.
Жабрланувчининг
жиноят
содир
этилган
вазиятдаги
хулқ
-
атвори
айбдорнинг
жиноий
қасди
шаклланишига
нафақат
таъсир
кўрсатиши
,
балки
шахснинг
жиноий
ниятини
амалга
оширишни
енгиллаштирувчи
вазиятни
вужудга
келтириши
ҳам
мумкин
.
Масалан
,
биз
ўрганган
жиноят
ишларининг
51,8
фоизида
жабрланувчининг
ўзини
тийиб
тура
олмаслиги
(
айбдор
шахс
томонидан
оғир
ҳақоратларга
жавобан
)
таъна
,
ҳақорат
қилишлар
,
баъзан
эса
,
зўрлик
ишлатиб
қилинган
ҳаракатлар
(
кўп
ҳолларда
можарони
тезлаштирган
)
таъсир
кўрсатган
,
унинг
ўзига
хос
кучайтиргичи
бўлган
ва
жиноятчининг
зўрлик
ишлатишига
ўтишини
енгиллаштирган
, 19%
ожиз
ҳолатда
, 29,2 5
спиртли
ичимлик
ёки
гиёҳвандлик
воситасини
истеъмол
қилган
.
Виктимологияда
жабрланувчиларни
таснифлашга
катта
эътибор
қаратилади
.
Таснифлаш
ўзи
жавоб
бериши
лозим
бўлган
мақсадларга
қараб
турли
асосларда
ўтказилади
1
.
Шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларнинг
жабрланувчилари
ҳам
белгиларига
кўра
,
турлича
кўринишларда
таснифланади
.
Жиноятчига
нисбатан
қуйидагиларни
ажратиб
кўрсатиш
мумкин
:
эр
-
хотинлари
,
бирга
яшовчилар
,
рақиблар
ва
“
ўзга
шахслар
”
гуруҳи
(
жазманлар
,
дўстлар
ва
ҳоказолар
).
Бундан
ташқари
,
бир
неча
марта
,
вақти
-
вақти
билан
зўровон
тажовузига
дучор
бўладиган
“
барқарор
”
ва
жиноятдан
фақат
бир
марта
жабрланган
“
эпизодик
”
жабрдийдаларни
фарқлаш
керак
.
Жабрланувчилар
айбдорни
жиноий
жавобгарликка
тортишга
бўлган
муносабатига
кўра
кечирмайдиганлар
ва
ҳамма
нарсани
кечирувчиларга
ажратилади
.
Хулоса
қилиб
айтиб
ўтадиган
бўлсак
амалиёт
материалларини
таҳлил
қилиш
асосида
,
шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятнинг
жабрланувчисига
айланиш
эҳтимоли
борлигини
белгиловчи
қуйидаги
муҳим
омилларни
аниқлашга
ҳаракат
қилинди
:
1)
жабрланувчиларнинг
ёш
даражаси
,
ўз
фикр
ва
мулоҳазаси
ва
хатти
-
ҳаракатлари
ҳеч
кимга
тобе
бўлмаслик
,
хулқ
-
атворида
жумладан
,
ахлоқсизлик
,
жинсий
алоқада
енгилтаклик
,
бефарқлик
ва
бошқа
шу
сингари
унга
хос
бўлган
руҳий
хусусиятларнинг
мавжудлиги
;
2)
жабрланувчининг
оиладаги
мақоми
:
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятларда
эр
-
хотинига
,
бирга
яшовчиларга
(
фарзандлар
,
ота
-
оналар
ва
1
Франк
Л
.
В
.
Потерпевшие
от
преступления
и
проблемы
со
-
ветской
виктимологии
. –
Душанбе
, 1977. – 82-90
с
.;
Полубин
-
ский
В
.
И
.
Криминальная
виктимология
.
Что
это
такое
? –
М
.,
1977. –
С
. 42.;
Квашис
В
.
В
.
Основы
виктимологии
. –
М
., 1999.
–
С
. 64.
бошқалар
)
ва
рақобат
қилувчиларга
нисбатан
содир
этилган
;
камдан
-
кам
ҳолларда
жазманлар
,
дустлар
,
унаштирилган
қиз
ёки
йигит
ва
бошқалар
жабрланувчи
бўлганлар
;
3)
жабрланувчиларнинг
касби
билан
боғлиқ
фаолиятнинг
хусусият
,
одамлар
билан
мунтазам
алоқада
бўлиш
зарурлиги
;
4)
спиртли
ичимликларни
мунтазам
истеъмол
қилиш
ва
мастлик
ҳолатида
жиноят
содир
этиши
(
мастлик
ўз
қилмишларни
вазиятга
қараб
назорат
қилишни
ва
қаршилик
кўрсата
олиш
қобилиятини
сусайтиради
);
5)
ахлоқ
,
одобнинг
етарлича
ривожланмаганлиги
(
жинсий
бузуқлик
,
турмуш
маданиятининг
энг
оддий
нормаларига
риоя
этмаслик
);
6)
қаршилик
кўрсатишга
ироданинг
етишмаслиги
ва
ожиз
аҳволда
бўлганлиги
каби
хусусиятларни
кўрсатиш
мумкин
.
Аннотация
:
ушбу
илмий
мақолада
шахсга
қарши
зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятлар
жабрланувчисининг
виктимологик
таснифи
,
жабрланувчиларнинг
турлари
ва
уларнинг
хулқ
-
атвори
билан
боғлиқ
масалалар
баён
этилган
.
Калит
сўзлар
:
шахсга
қарши
,
зўрлик
ишлатиб
,
жиноят
,
жабрланувчи
,
виктимология
,
таснифлаш
,
хулқ
-
атвор
.
Аннотация
:
в
данной
статье
изложена
виктимологическая
классификация
потерпевших
от
преступлений
против
личности
,
совершенных
с
приминением
насилия
,
виды
потерпевших
,
вопросы
,
связанные
с
их
повинением
.
Ключевые
слова
:
против
личности
,
с
применением
насилия
,
преступление
,
потерпевший
,
виктимология
,
классификация
,
поведение
.
Annotation
: this scientific article is about the victimol-
ogy classification of victims in crimes against the person
committed with violence, types of victims and questions
related to their behavior.
Key words:
against the person, committed with
violence, a crime, the victim, victimology, classification,
behaviour.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Шестаков
Д
.
А
.
Семейная
криминология
. –
СПб
.,:
Санкт
-
Петербургского
университета
, 1996.
2.
Полубинский
В
.
И
.,
Ситковский
А
.
Л
.
Теоретиче
-
ские
и
практические
основы
криминальной
виктимоло
-
гии
:
Монография
.-
М
.:
ВНИИ
МВД
России
, 2006.
3.
Ривман
Д
.
В
.
Криминальная
виктимология
. –
СПб
.:
Питер
, 2002.
4.
Ривман
Д
.
В
.
Роль
потерпевщих
от
насильствен
-
ных
преступлений
,
совершенных
в
досуговой
и
производственной
сферах
. //
Криминологические
и
уголовно
-
првовые
борьбы
с
насильственной
преступностью
, 1999.
5.
Минская
В
.
С
.,
Чечель
Г
.
И
.
Виктимологические
факторы
и
механизм
преступного
поведения
. –
Ир
-
кутск
:
Изд
-
во
Иркутского
университета
, 1988.
6.
Зокирова
О
.
Ғ
.
Рашк
мотиви
билан
содир
этиладиган
жиноятларга
қарши
кураш
муаммолари
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2004.
7.
Франк
Л
.
В
.
Потерпевшие
от
преступления
и
проблемы
советской
виктимологии
. –
Душанбе
, 1977.
