ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
66
нуть
в
результате
соответствующего
изменения
или
расторжения
договора
,
за
исключением
необходимо
-
сти
возврата
денежных
средств
в
размере
фактиче
-
ских
затрат
сторон
при
расторжении
договора
.
Практи
-
ка
показывает
,
что
существенное
изменение
обстоя
-
тельств
,
из
которых
стороны
исходили
при
заключении
договора
может
произойти
на
различных
этапах
раз
-
вития
обязательств
туроператоров
,
турагентов
и
тури
-
стов
(
после
заключения
договора
,
но
до
внесения
де
-
нежных
средств
в
счет
договора
;
до
начала
путеше
-
ствия
;
после
начала
путешествия
и
в
других
подобных
случаях
).
Представляется
,
что
конкретные
послед
-
ствия
изменения
или
расторжения
договора
должны
быть
урегулированы
в
Законе
о
туристской
деятельно
-
сти
для
предотвращения
ущемления
прав
потребите
-
лей
туристическими
компаниями
.
Так
же
в
п
. 6
ст
. 14
Закона
«
О
туризме
»
установле
-
но
такое
основание
изменения
или
расторжения
дого
-
вора
,
как
невозможность
совершения
туристом
поезд
-
ки
по
независящим
от
него
обстоятельствам
.
При
этом
определено
только
право
требования
,
а
не
безуслов
-
ное
основание
изменения
или
расторжения
договора
.
Это
на
практике
влечет
удержание
туристическими
компаниями
с
туриста
до
100
процентов
стоимости
услуг
.
В
этой
связи
автором
предлагается
считать
это
основание
безусловным
для
изменения
или
расторже
-
ния
договора
.
В
заключении
необходимо
отметить
,
что
предло
-
женные
автором
меры
совершенствования
законода
-
тельства
в
области
защиты
прав
потребителей
в
сфе
-
ре
туристического
обслуживания
могут
быть
реализо
-
ваны
в
форме
утверждения
типового
договора
о
тури
-
стическом
обслуживании
,
который
будет
предусматри
-
вать
все
последствия
изменения
или
расторжения
договора
,
ответственности
туроператора
и
турагента
перед
потребителем
на
различных
стадиях
их
взаимо
-
отношений
.
Список
литературы
:
1.
Гольц
Т
.
В
.:
Проблемы
регулирования
защиты
прав
потребителей
в
сфере
туристического
обслужи
-
вания
в
России
- «
Проблемы
гражданского
права
»-
Москва
-2010
№
1
стр
. 53-60.
2.
Отческий
И
.
Е
,
Проблемы
правового
регулиро
-
вания
защиты
прав
потребителей
в
сфере
туристиче
-
ского
обслуживания
-, «
Бизнес
в
Законе
»
№
3, 2010
г
,
стр
. 68-70.
М
.
Исраилов
,
Фарғона
давлат
университети
ўқитувчиси
ЭР
-
ХОТИН
ВА
СОБИҚ
ЭР
-
ХОТИНЛАРНИНГ
АЛИМЕНТ
МАЖБУРИЯТЛАРИ
:
ХОРИЖИЙ
ТАЖРИБА
ВА
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИНИНГ
УМУМИЙ
ТАВСИФИ
Аннотация
:
в
статье
изучены
алиментные
обяза
-
тельства
супругов
и
бывших
супругов
,
особенности
семейного
законодательства
,
осуществлен
сравни
-
тельно
правовой
анализ
законодательства
США
,
Ка
-
нады
,
Казахстана
и
Узбекистана
.
Ключевые
слова
:
супруги
,
семья
,
алименты
,
обя
-
зательство
,
законодательство
.
Аннотация
:
мақолада
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятлари
,
оила
қонунчилигининг
ўзига
хос
жиҳатлари
ўрганилган
,
АҚШ
,
Канада
,
Қозоғистон
Республикаси
қонунчилигининг
қиёсиё
-
ҳуқуқий
таҳлили
амалга
оширилган
.
Калит
сўзлар
:
эр
-
хотин
,
оила
,
алимент
,
мажбурият
,
қонунчилик
.
Annotation:
this article devoted to aliment duties of
spouses and ex-spouses, peculiarities of family legislation,
comparative-legal analysis of USA, Canada, Kazakhstan
and Uzbekistan legislation.
Key words:
spouses, family, aliment, duty, legislation.
Эр
-
хотинларнинг
бир
-
бирига
нисбатан
алимент
мажбуриятлари
кўпгина
Европа
давлатларида
эр
-
хотиннинг
никоҳ
даврида
ёки
никоҳдан
ажралганидан
сўнг
молиявий
жиҳатдан
қўллаб
-
қувватлаш
маъносида
тушунилади
.
Бу
мажбуриятлар
баъзи
ғарб
давлатла
-
рида
никоҳдан
ажралиш
ҳуқуқи
ёки
оила
ҳуқуқи
орқали
тартибга
солинади
.
Шотландияда
алимент
,
Англия
ва
Канадада
ғамхўрлик
қилиш
маъносида
тушунилади
.
Алимент
сўзи
лотинча
сўздан
олинган
бўлиб
,
овқатла
-
ниш
ва
озиқ
-
овқат
билан
таъминлаш
маносида
келади
,
шунингдек
Шотланд
ҳуқуқи
бўйича
алимент
асосан
никоҳдан
ажралгандан
сўнг
эрнинг
хотинини
озиқ
-
овқат
,
кийим
-
кечак
ва
бошқа
ҳаёт
учун
муҳим
нарсалар
билан
таъминлаш
воситаси
сифатида
белгиланган
.
Эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятлари
бўйича
Хаммурапи
қонунларида
эр
-
хотинига
болаларини
ду
-
нёга
келтирганлиги
ва
тарбиялаганлиги
учун
уни
зарур
озиқ
-
овқат
билан
таъминлаш
мажбурияти
келтирилган
.
Бундан
ташқари
,
агар
эр
ўртада
фарзандлари
бўган
хотини
билан
ажрашмоқчи
бўлса
,
хотинига
болалари
-
ни
тарбиялаши
учун
мол
-
мулк
ёки
ер
майдони
бериши
керак
ҳисобланган
.
Шунингдек
эр
-
хотинларнинг
али
-
мент
мажбуриятлари
бўйича
Юстиниан
кодексида
маълум
бир
нормалар
белгиланган
.
Ҳозирги
жамиятда
эр
-
хотинлар
ўртасидаги
алиментнинг
мазмуни
Ан
-
глиядаги
черков
судлари
томонидан
никоҳдан
ажрал
-
ганда
хотинга
тўланадиган
маблағдан
келиб
чиққанли
-
ги
айтилади
. 19
асрда
эр
-
хотин
ўртасидаги
алимент
мажбуриятлари
либерализациялаштирилди
.
Яъни
ни
-
коҳдан
ажралиш
асосан
оилавий
муносабатларда
ёмон
хулқ
-
атвор
асосида
келиб
чиқиши
мумкинлиги
аниқланди
ва
кўпинча
никоҳдан
ажралганидан
сўнг
эрнинг
хотинни
қўллаб
қувватлаш
воситаси
деб
қарал
-
ди
[1].
Бу
гендер
нотенглик
1970
йилга
келиб
АҚШ
Олий
суди
томонидан
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларни
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
67
алимент
мажбуриятлар
жиҳатидан
тенглаштириб
қўйилди
.
Алимент
турлари
ва
АҚШда
эр
-
хотин
ҳамда
со
-
биқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятларининг
ўзига
хос
хусусиятлари
.
Умуман
олганда
алимент
-
нинг
тўртта
тури
мавжуд
:
˗
вақтинчалик
алимент
˗
бунда
эр
-
хотин
томони
-
дан
никоҳдан
ажралишдан
олдин
маълум
бир
муддат
давомида
тўланадиган
алимент
тури
;
˗
реабилитацион
алимент
˗
бунда
эр
-
хотин
томо
-
нидан
кам
даромадли
эр
ёки
хотинга
маълум
муддат
давомида
ўзини
таминлаш
ва
зарур
нарсаларни
олиш
учун
тўланадиган
ёки
таъминланадиган
алимент
тури
-
дир
;
˗
доимий
алимент
-
эр
-
хотин
томонидан
кам
да
-
ромадли
эр
ёки
хотинга
алимент
тўловчининг
ёки
олувчининг
ўлимигача
ёхуд
алимент
олувчининг
қайта
никоҳдан
ўтгунигача
тўланадиган
алимент
тури
;
Тўлов
алименти
–
никоҳ
давомида
амалга
оши
-
рилган
харажатлар
(
таълим
олиш
харажатлари
)
учун
тўланадиган
алимент
тўлов
тури
.
Эр
-
хотиннинг
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятлари
келиб
чиқишига
никоҳ
қанча
муддат
давом
этганлиги
муҳим
омиллардан
ҳисобланади
.
Ев
-
ропада
никоҳнинг
давомийлиги
алимент
мажбуриятини
бажариш
муддатини
белгилаб
беради
.
Асосан
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбурият
-
лари
маълум
бир
муддат
билам
чекланади
.
Баъзи
ғарб
давлатларида
,
шу
жумладан
АҚШнинг
айрим
штатла
-
рида
агар
никоҳ
ўн
йилдан
ошиқ
муддат
давом
этади
-
ган
бўлса
,
унда
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинлар
доимий
алимент
мажбуриятини
талаб
қилишлари
мумкин
бўлади
.
Баъзи
бир
Американинг
штатларида
никоҳнинг
ажралиш
вақти
ҳам
муҳим
ҳисобланади
.
Яъни
агар
никоҳ
саккиз
йил
давом
этганидан
сўнг
никоҳ
тугатила
-
диган
бўлса
,
бунда
никоҳ
ўн
йил
давом
этган
деб
ях
-
литланади
ва
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотин
доимий
али
-
мент
талаб
қилишга
ваколатли
ҳисобланади
.
Шунингдек
,
АҚШда
никоҳдан
ажралаётган
пайтда
эр
-
хотиннинг
ёши
ҳам
муҳим
омил
бўлиши
мумкин
.
Бунда
эр
-
хотин
никоҳдан
ажралаётганда
ёш
бўлса
,
шунча
кам
муддатли
алимент
олишга
мажбур
бўлади
.
Бундан
ташқари
,
АҚШнинг
айрим
штатларида
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларга
алимнет
белгилашда
уларнинг
даромадлари
қанчалигига
алоҳида
эътибор
берилади
ва
шу
асосда
даромадига
мутаносиб
ра
-
вишда
,
лекин
нормал
ҳаёт
кечириш
учун
зарур
бўлган
миқдорда
алимент
белгиланади
.
Ушбу
омилга
эътибор
берганда
алимент
миқдорини
белгилашда
алимент
тўловчининг
ва
алимент
олувчининг
келажакда
унга
қандай
даромадлар
олиши
ёки
даромади
ошиши
ёки
камайишини
инобатга
олган
ҳолда
тайинлаши
лозим
.
Шу
билан
бирга
,
Америка
оила
қонунчилигига
кўра
эр
-
хотинлар
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбури
-
ятларни
белгилашда
эр
-
хотинларнинг
соғлиги
ва
бошқа
ҳолатларга
эътибор
бериши
лозимлиги
келти
-
рилган
.
Буни
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчи
-
лиги
билан
таққослаганда
Оила
кодекси
119-
моддасида
эр
ёки
хотинга
бериладиган
таъминот
ма
-
блағининг
миқдори
суд
томонидан
таъминот
тўовчи
-
нинг
ва
олувчининг
моддий
ва
оилавий
аҳволини
ҳисобга
олган
ҳолда
,
ҳар
ойда
тўланадиган
қатъий
суммада
ундирилиши
белгиланган
.
Демак
,
ушбу
норма
юқорида
кўриб
чиққан
ғарб
давлатлари
оила
қонунчилиги
нормалари
билан
ўх
-
шашдир
.
Ҳозирги
кунда
АҚШда
оила
қонунчилиги
ва
председентига
ўзига
хос
эътибор
берилмоқда
.
Яъни
оилада
“
ишловчи
жуфтликлар
” “
ишловчи
хотинлар
”
шаклидаги
шиор
асосида
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятларини
таъминлашга
бўлган
муносабатни
тартибга
солувчи
қонунчиликни
ривожлантириш
пайтида
[2].
Ажралишлар
сони
кўпайганлиги
ва
улар
-
нинг
алимент
ундиришга
бўлган
муносабатини
ўзгати
-
ришга
ҳукумат
ҳаракат
қилмоқда
.
Канадада
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
маж
-
буриятлари
.
Канадада
эр
-
хотиннинг
алимент
мажбу
-
риятлари
Федерал
никоҳдан
ажратиш
актига
асосан
никоҳдан
ажралгандан
кейин
вужудга
келади
ёки
штатлар
қонунларига
кўра
никоҳ
қонуний
ажралишдан
олдин
фақат
оила
муносабатлари
тугаганидан
сўнг
эр
-
хотинларга
нисбатан
алимент
мажбуриятлари
пайдо
бўлади
.
Эр
-
хотинларининг
алимент
мажбуриятлари
-
нинг
учта
шакли
мавжуд
:
Компенсацион
ёрдам
–
индивидуал
шахс
сифатида
никоҳдан
ажралиш
натижасида
етказилган
зарарлар
учун
тўланадиган
алимент
;
Компенсацион
бўлмаган
ёрдам
–
никоҳдан
ажрал
-
гандан
кейин
эр
ёки
хотингга
минимум
яшаш
учун
тўланадиган
алимент
.
Бу
алимент
тури
суд
томонидан
касал
ёки
меҳнатга
қобилятсиз
эр
ёки
хотинга
нистаба
-
тан
тайибланади
;
Шартлашилган
алимент
(
ажралиш
келишуви
) –
бу
алимент
турида
алимент
тўлаш
шартлари
,
миқдори
ва
муддатлари
бўйича
келишувда
белгиланади
[3].
Ўзбе
-
кистон
Республикаси
Оила
кодекси
31-
моддасига
асо
-
сан
никоҳ
шартномасида
ўзаро
моддий
таъминот
бе
-
риш
бўйича
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
белгилаши
ёки
Оила
кодекси
130-
моддасига
алимент
тўлаш
тўғрисида
асосан
келишув
тузишлари
мумкин
.
Демак
,
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчилиги
ва
Канада
оила
қонунчилигида
бир
хиллик
мавжуд
.
Канада
оила
қонунчилигига
кўра
эр
-
хотин
ва
уму
-
мий
ҳуқуқ
асосида
никоҳ
қурган
эр
-
хотинлар
алимент
мажбуриятлари
бўйича
тенг
ҳуқуқлидир
.
Эр
-
хотин
ва
умумий
ҳуқуқ
асосида
никоҳ
қурган
эр
-
хотинлар
ўрта
-
сидаги
алимент
мажбуриятларидаги
муҳим
хусусият
шуки
,
умумий
ҳуқуқ
асосида
никоҳ
қурган
эр
-
хотинлар
алимент
ундириш
бўйича
никоҳ
муносабатлари
туга
-
гандан
сўнг
бир
йил
ичида
мурожаат
этиши
керак
.
Ик
-
кинчи
муҳим
фарқи
шундан
иборатки
,
қонуний
ни
-
коҳланувчи
шахслар
фақат
Федерал
никоҳдан
ажра
-
тиш
актига
асосан
никоҳдан
ажралишлари
мумкин
,
умумий
ҳуқуқ
асосида
никоҳ
қурган
эр
-
хотинлар
фақат
маҳаллий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
асосида
ни
-
коҳдан
ажратиш
амалга
оширилади
.
Федерал
никоҳдан
ажратиш
акти
15-
моддасига
асосан
эр
-
хотинлар
ўртасидаги
алимент
мажбурияти
-
нинг
тўртта
обектив
омиллари
мавжуд
:
I.
Никоҳ
ва
никоҳдан
ажралиш
натижасида
эр
-
хотинларнинг
иқтисодий
аҳволларига
қанчалик
қулай
-
лик
ёки
ноқулайлик
келтириб
чиқариши
аниқланади
;
II.
Никоҳ
тугатилиши
натижасида
собиқ
эр
-
хотинларнинг
ўзини
-
ўзи
таъминлашга
қобиляти
.
Канада
оила
қонунчилигида
эр
-
хотинларнинг
али
-
мент
мажбуриятлари
миқдори
ва
тўлаш
муддати
тўғрисида
аниқ
қоидалар
мавжуд
эмас
.
Шунингдек
,
алимент
миқдори
ва
муддатларини
ҳисоблаб
чиқариш
бўйича
норматив
ҳужжат
мавжуд
эмас
,
лекин
Канада
-
да
бу
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
тавсиявий
характердаги
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятлари
бўйича
қўлланма
мавжуд
.
Қозоғистонда
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбу
-
риятлари
.
Қозоғистон
Республикаси
“
Оила
ва
никоҳ
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
68
тўғрисида
”
ги
кодексида
5-
бўлими
18-
бобида
133-136-
моддаларида
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
али
-
мент
мажбуриятларига
оид
нормалар
мавжуд
.
Эр
-
хотинлар
бир
-
бирини
молиявий
жиҳатдан
таъминлашга
мажбурдирлар
деб
белгиланган
.
Ушбу
кодексда
агар
эр
-
хотин
бундай
таъминлашдан
бош
тортса
ёки
алимент
тўлаш
бўйича
келишув
мавжуд
бўлмаса
,
алимент
ундириш
суд
тартибида
тарафларнинг
талаби
асосида
ҳал
этилади
деб
белгиланган
.
Бу
турдаги
алиментни
ундириш
асослари
белгиланган
,
яъни
эр
-
хотин
:
меҳнатга
қобилятсиз
шахс
бўлса
;
ҳомиладорлиги
даврида
ва
боласи
уч
ёшгача
тўлгунича
бўлган
муддат
давомида
;
ўртада
1, 2-
гуруҳ
ногирони
бўлган
ногирон
бола
ўн
саккиз
ёшга
тўлгунича
бўлган
пайтгача
алимент
олиш
ҳуқуқига
эга
ҳисобланади
[4].
Ўзбекистон
Республикаси
оила
қонунчилиги
билан
таққосланганда
оила
кодексимизда
никоҳдан
ажралган
пайтдан
бошлаб
беш
йил
ичида
пенсия
ёшига
етган
ёрдамга
муҳтож
хотин
(
эр
),
агар
эр
-
хотин
узоқ
вақт
никоҳда
туришган
бўлса
,
суд
тартибида
алимент
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эгадир
деган
норма
мавжуд
.
Бу
асос
билан
эр
-
хотинларда
алимент
мажбуриятлари
Ўзбекистонда
вужудга
келади
,
лекин
Қозоғистонда
бундай
норма
мавжуд
эмас
.
Қозоғистон
оила
қонунчилигида
эр
-
хотинларнинг
алимент
тўлаш
тартиби
ва
миқдори
эр
-
хотинларнинг
ўзаро
келишуви
ёки
суд
тартибида
белгиланади
.
Алимент
тўлаш
бўйича
эр
-
хотинлар
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
келишуви
бўлмаганда
,
суд
алимент
миқдори
ва
тартибини
белгилашда
эр
-
хотиннинг
молиявий
ва
оилавий
аҳволини
инобатга
олиб
ойлик
кўрсаткич
асосида
тайинлайди
.
Қозоғистонда
эр
-
хотинларга
алимент
белгилашда
уларнинг
никоҳи
қонуний
равишда
рўйхатдан
ўтганлигига
судлар
эътибор
бериш
керак
.
Бир
қатор
давлатларда
алимент
суммаси
боланинг
ёшига
қараб
унинг
эҳтиёжлари
ортиб
боришини
ҳам
инобатга
олган
ҳолда
изчиллик
билан
ошириб
борилади
.
Алимент
тўланишидаги
ёш
чегараси
,
энг
аввало
,
балоғатга
етди
деб
қараладиган
ёш
борасида
тафовутлар
бор
.
Ривожланган
ғарб
мамлакатларида
балоғат
ёши
Ўзбекистондаги
ёш
чегарасидан
юқорироқ
.
Бундан
ташқари
,
кўпгина
мамлакатларда
алимент
тўлашдаги
ёш
чегараси
таълим
олий
ўқув
юртларида
давом
эттирилаётгани
муносабати
билан
узайтирилади
.
Бола
билан
бирга
яшамайдиган
отанинг
(
онанинг
)
ўз
уйида
бола
билан
бирга
ўтказган
вақти
ҳам
эътиборга
олинади
.
Чунончи
,
Англия
,
АҚШ
,
Австралияда
бола
алоҳида
яшаётган
отасиникида
(
онасиникида
)
неча
кеча
тунаб
қолган
бўлса
,
шу
вақт
ҳам
алимент
ҳисобига
ўтади
.
Алиментларни
судда
белгилаш
йўриқномасининг
мажбурийлик
даражаси
ҳам
бир
хил
эмас
:
баъзи
жойларда
тўловнинг
умумий
йўналишини
бериш
билан
кифояланилса
,
бошқа
ерларда
тўловлар
ҳажми
қатъий
расамадга
солинган
бўлади
.
Европанинг
кўпгина
мамлакатларида
давлат
алимент
олмаётганларни
ё
фақат
жуда
қашшоқ
ота
-
оналарга
ёки
алимент
олмаётган
барча
ота
-
оналарга
муайян
вақт
мобайнида
нафақа
тўлаш
йўли
билан
қўллаб
-
қувватлаб
туради
.
Қитъадаги
қатор
мамлакатларда
махсус
жамғармалар
ташкил
этилган
бўлиб
,
нафақалар
шулар
ҳисобидан
тўланади
ва
кейинчалик
қарздордан
қайтариб
олинади
.
Давлат
сарфлаган
маблағларни
компенсация
қилиш
тартибида
ҳам
тафовутлар
кўзга
ташланади
.
Жумладан
,
АҚШда
алимент
тўламай
юрганларни
қидиришнинг
қатъий
тизими
йўлга
қўйилган
.
Мусулмон
мамлакатларида
ажралиш
кўрсаткичи
паст
бўлса
-
да
,
ажралишдан
кейин
норасида
болалар
онасининг
тарбиясида
қолдирилади
,
каттароқ
ёшдаги
болалар
эса
ким
билан
қолишни
ўзлари
ҳал
қиладилар
.
Қонунга
кўра
,
собиқ
эрлар
онаси
билан
қолган
фарзандлари
таъминотини
кўтаришлари
,
алимент
тўлашлари
лозим
.
Амалиётда
ҳамиша
ҳам
шундай
бўлавермайди
,
алимент
олмаётган
хотинлар
судга
мурожаат
қилишга
ийманадилар
,
қолаверса
,
суд
чиқимларини
тўлашга
кўпинча
имкониятлари
етмайди
.
Шунингдек
,
бола
билан
бирга
ва
алоҳида
яшаётган
онани
(
отани
)
таърифлаш
учун
ишлатилаётган
атамаларда
ҳам
муайян
фарқни
кўриш
мумкин
.
АҚШда
буни
васийлик
қилаётган
(custodial parent)
ҳамда
васийлик
қилмаётган
(noncustodial)
ота
(
она
)
деб
юритадилар
(
шу
ўринда
Ўзбекистонда
ота
-
оналик
ҳуқуқидан
маҳрум
этилмаган
ота
(
она
)
боладан
алоҳида
яшаган
тақдирда
ҳам
юридик
жиҳатдан
васийлик
қилувчи
эканини
эслатиб
ўтиш
фойдадан
холи
бўлмаса
керак
).
Европа
мамлакатларидаги
атама
оила
тўғрисидаги
қонунларимиздаги
атама
билан
бир
хил
бўлиб
, “
бола
билан
бирга
яшаётган
ота
(
она
)”
(“resident”)
ва
“
боладан
алоҳида
яшаётган
ота
(
она
)”
(“nonresident”)
деган
маънони
англатади
.
АҚШда
эр
-
хотин
ажрашиб
кетганидан
кейин
ўртада
-
ги
болалар
устидан
биргаликда
васийлик
қилишнинг
асосан
икки
шаклидан
фойдаланиб
келинмоқда
.
Бир
-
галикдаги
юридик
васийлик
асносида
болалар
ё
она
,
ёки
ота
билан
бирга
яшайди
,
уларнинг
таълими
ва
тарбиясига
тааллуқли
қарорларни
,
Ўзбекистон
Оила
кодексида
белгиланганидек
,
биргаликда
қабул
қилади
-
лар
.
Алиментларни
ундириш
ва
оталикни
белгилаш
бўйича
махсус
дастур
ишлаб
чиқилган
.
Чунончи
,
агар
боласига
алимент
ололмаётган
она
(
ота
)
ёрдам
сўраб
“
Эҳтиёжманд
оилаларга
муваққат
ёрдам
” (Temporary
Assistance for Needy Families — TANF)
дастурига
му
-
рожаат
этса
,
болага
алиментни
“
Алимент
тўлашга
мажбурлов
” (Child Support Enforcement — CSE)
дасту
-
ри
доирасида
иш
олиб
бораётган
агентликлар
ундириб
берадилар
.
Барча
штатлар
ана
шу
дастур
билан
қа
-
мраб
олинган
.
Онаси
(
отаси
)
билан
яшаётган
болалар
алиментга
тенг
миқдорда
нафақа
ёки
кафолатланган
миқдордаги
ижтимоий
ёрдам
олиш
ҳуқуқига
эга
.
Бунда
қайси
бирининг
суммаси
кўпроқ
бўлса
,
шуниси
тўлана
-
ди
.
Алимент
тўламаётган
шахсларни
мамлакат
штатлари
бўйича
махсус
компьютерлаштирилган
хиз
-
мат
ёрдамида
қидириб
топиш
,
учрашувларнинг
белги
-
ланган
тартибини
бузиб
,
болани
яшириб
юрган
—
ва
-
сийлик
қилмаётган
отанинг
(
онанинг
)
яшаш
жойини
аниқлаш
ҳам
дастур
олдига
қўйилган
вазифалар
си
-
расига
киради
.
Дастурда
бола
никоҳсиз
туғилган
тақдирда
онасига
ёрдам
кўрсатиш
ҳам
назарда
ту
-
тилган
.
Ёлғиз
она
ўзидаги
оталикни
белгилаш
ва
отани
қидириб
топишда
ёрдами
тегиши
мумкин
бўлган
бор
ахборотни
ана
шу
хизматга
тақдим
этмоғи
керак
.
Да
-
ромаддан
алимент
ундириш
,
мол
-
мулкни
хатлаш
ва
сотиш
ҳам
дастурда
белгилаб
қўйилган
вазифалардан
саналади
.
Судга
қадар
алимент
суммасини
тўлаб
қутулишда
,
тарафлар
ўз
талабларини
келишиб
оли
-
шида
кўмаклашадиган
махсус
хизматлар
ҳам
бор
.
Ўзбекистонда
эр
-
хотин
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятлари
.
ОКнинг
15-
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
69
боби
эр
-
хотинлар
ва
собиқ
эр
-
хотинларнинг
алимент
мажбуриятларини
белгилайди
.
Эр
-
хотиннинг
бир
-
бирига
моддий
ёрдам
бериши
никоҳ
тузилган
пайтдан
вужудга
келадиган
эр
-
хотинниг
ўзаро
мажбуриятларидан
бири
ҳисобланади
.
Ушбу
мажбуриятнинг
қонунда
белгиланган
асослар
мавжуд
бўлганда
сўзсиз
бажарилишининг
зарурлиги
,
шу
билан
белгиланадики
,
эр
-
хотин
шу
жумладан
собиқ
эр
-
хотинга
агар
эр
(
хотин
)
ихтиёрий
равишда
моддий
таъминот
беришдан
бош
торганда
ёки
улар
ўртасида
таъминот
бериш
ҳақидаги
келишув
мавжуд
бўлмаган
-
да
суд
тартибида
таъминот
ундиришга
ҳақли
ҳисобла
-
нади
.
Расмий
рўйхатга
олинидиган
никоҳни
қайд
этмас
-
дан
,
амалда
никоҳ
муносабатларида
бўлган
шахслар
ўзаро
моддий
ёрдам
талаб
қилишга
ҳақли
бўлмайди
-
лар
.
Бу
қоида
мутлақ
тус
касб
этади
ва
шахсларнинг
амалда
қанча
муддат
никоҳ
муносабатларида
бўлган
-
лиги
бу
вазиятда
аҳамият
касб
этмайди
.
Эр
-
хотиннинг
бир
-
биридан
моддий
ёрдам
олиш
ҳуқуқи
собиқ
эр
-
хотинларга
ҳам
тегишли
ҳисобланади
.
ОК
собиқ
эр
(
хотин
)
нинг
таъминот
олиши
мумкин
бўлган
ҳолатлар
қатъий
рўйхатини
назарда
тутади
(118-
модда
шарҳига
қаранг
).
Бироқ
никоҳ
ҳақиқий
эмас
деб
топилганда
эр
-
хотин
бир
-
биридан
моддий
ёрдам
беришни
талаб
қилишга
ҳақли
бўлмайди
.
Бу
ҳолатга
нисбатан
истино
бўлиб
,
никоҳнинг
ҳақиқий
эмаслиги
,
инсофли
эр
(
хотин
)
нинг
ҳуқуқлари
бузиши
ҳисоблана
-
ди
.
Бу
ҳолатда
суд
никоҳни
ҳақиқий
эмас
деб
топишда
инсофли
эр
(
хотин
)
га
инсофсизлик
қилган
хотин
(
эр
)
дан
ОКнинг
118-119-
моддаларида
белгиланган
қоидалар
асосида
моддий
ёрдам
ундириб
бериши
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
эр
-
хотиннинг
бир
-
биридан
моддий
ёрдам
олиши
учун
асос
бўладиган
шартлар
келтириб
ўтилган
.
Энг
аввало
,
бу
меҳнатга
лаёқатсизлик
ва
ёр
-
дамга
муҳтожлик
ҳисобланади
.
Меҳнатга
лаёқатсиз
бўлиб
пенсия
олиши
ёки
олмаслигидан
қатъи
назар
,
пенсия
ёшидаги
эр
(
хотин
) (55
ёш
–
аёллар
ва
60
ёш
-
эркаклар
)
ҳисобланади
.
Шунингдек
, I, II, III
гуруҳ
ноги
-
ронлари
ҳам
меҳнатга
лаёқатсизлар
тоифасига
кира
-
ди
.
Ёрдамга
муҳтожлик
эр
(
хотин
)
дан
моддий
ёрдам
олиш
учун
асос
сифатида
суд
томонидан
ҳар
бир
аниқ
ҳолатда
келиб
чиқиб
белгиланади
.
Қоидага
кўра
,
ёр
-
дамга
муҳтожлар
жумласига
мустақил
иш
ҳақига
эга
бўлмаган
,
пенсия
олмайдиган
ва
мол
-
мулкдан
,
шунин
-
гдек
кредит
муассасаларига
омонатлар
,
акциялардан
даромад
олмайдиганлар
киради
.
Шунингдек
,
меҳнатга
лаёқатсизлиги
ёки
ёрдамга
муҳтожлигидан
қатъий
назар
эр
-
хотиннинг
бир
-
биридан
моддий
ёрдам
олиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
қуйидаги
ҳолатлар
келтириб
ўтилган
:
˗
хотин
ҳомиладорлик
даврида
ва
ўртада
бола
туғилган
кундан
бошлаб
уч
йил
давомида
;
˗
ўртадаги
ногирон
бола
ўн
саккиз
ёшга
тўлгунча
;
˗
болаликдан
I
гуруҳ
ногирони
бўлган
ўртадаги
болага
қараган
ёрдамга
муҳтож
эр
(
хотин
)
ёрдам
бе
-
ришга
қодир
бўлган
хотин
(
эр
)
дан
.
Мазкур
ҳолатларда
моддий
ёрдам
суд
тартибида
таъминот
(
алимент
)
тар
-
зида
белгиланади
.
Шунингдек
,
эр
ва
хотинни
бир
-
бирларига
таъминот
бериш
мажбуриятидан
озод
қилиш
ёки
бу
мажбурият
-
ни
муайян
муддат
билан
чеклашга
оид
қоидалар
бел
-
гиланган
.
Бинобарин
,
эр
ва
хотиннинг
бир
-
бирига
таъминот
бериш
мажбурияти
ҳам
вазиятнинг
ўзгари
-
ши
,
яъни
эр
ва
хотининг
моддий
ва
оилавий
аҳволи
ўзгариши
билан
бекор
қилиниш
ёки
тўланаётган
али
-
мент
миқдори
камайтирилиши
мумкин
.
Бунда
ОК
суд
томонидан
эр
(
хотин
)
ни
ёрдамга
муҳтож
меҳнатга
ла
-
ёқатсиз
хотин
(
эр
)
га
таъминот
бериш
мажбуриятидан
озод
қилиши
ёхуд
бу
мажбуриятни
муайян
муддат
би
-
лан
чеклаб
қўйиши
мумкин
бўлган
ҳолатларнинг
қатъий
рўйхатини
назарда
тутади
.
Эр
(
хотин
)
ни
алимент
тўлашдан
озод
этиш
асосла
-
ридан
бири
уларнинг
никоҳда
қисқа
вақт
мобайнида
бўлганликлари
ҳисобланади
.
Бу
ҳолат
ҳар
бир
аниқ
вазиятда
суд
томонидан
белгиланиши
лозим
.
Одатда
,
амалиётда
қисқа
вақт
давом
этган
никоҳ
сифатида
бир
йилдан
уч
йилгача
давом
этган
никоҳлар
эътироф
эти
-
лади
.
Ўз
таъминоти
учун
маблағ
тўланишини
талаб
қила
-
ётган
эр
ёки
хотиннинг
нолойиқ
хулқ
-
атвори
алимент
тўлашдан
озод
қилиш
ёки
уни
тўлашни
муайян
муддат
билан
чеклаш
учун
асос
бўлади
.
Бинобарин
,
қонун
томонидан
ўз
таъминоти
учун
маблағ
тўланишини
талаб
қилаётган
эр
ёки
хотиннинг
хулқ
-
атворини
нолойиқлиги
масаласини
белгилашни
суднинг
ваколатига
берилганлиги
сабабли
ҳар
бир
аниқ
ҳолат
айнан
суд
органи
томонидан
аниқланади
ва
баҳоланади
.
Нолойиқ
хулқ
-
атворга
мисол
бўлиб
эр
-
хотиндан
би
-
рининг
болаларни
тарбиялаш
ва
таъминлаш
,
уларнинг
ҳуқуқ
ва
манфаатларни
ҳимоя
қилиш
бўйича
мажбури
-
ятларини
бажармаслик
ҳисобланади
.
Суд
эр
-
хотинни
ёрдамга
муҳтож
меҳнатга
лаёқат
-
сиз
хотин
(
эр
)
га
таъминот
бериш
мажбуриятидан
озод
қилиши
ёхуд
бу
мажбуриятни
муайян
муддат
билан
чеклаб
қўйишининг
мустақил
асосларидан
бири
ёрдам
-
га
муҳтож
эр
ёки
хотиннинг
меҳнатга
лаёқатсиз
бўлиб
қолиши
унинг
спиртли
ичимликларни
,
гиёҳвандлик
во
-
ситаларини
,
психотроп
моддаларни
суиистеъмол
қилиши
ёки
қасддан
жиноят
содир
этиши
оқибатида
юз
берганлиги
ҳисобланади
.
Ёрдамга
муҳтож
эр
ёки
хотиннинг
спиртли
ичим
-
ликларни
,
гиёҳвандлик
воситаларини
,
психотроп
мод
-
даларни
суиистеъмол
қилиши
ёки
қасддан
жиноят
со
-
дир
этиши
маъмурий
ва
жиноий
жавобгарликка
тортиш
учун
асос
ҳисобланадики
,
бу
ҳолат
ушбу
шахсга
нис
-
батан
оилавий
-
ҳуқуқий
тусдаги
салбий
оқибатларни
ҳам
юзага
келтиради
.
Оила
кодекси
эр
-
хотиннинг
бир
-
биридан
таъминот
олиш
ҳуқуқини
тугаши
алимент
олиш
ҳуқуқини
вужудга
келтирган
юридик
фактлар
тугаши
билан
юзага
кели
-
шини
назарда
тутади
.
Эр
-
хотининг
бир
-
биридан
таъминот
олиш
ҳуқуқи
Оила
кодекснинг
117-118-
моддаларида
белгиланган
шартлар
тугаши
билан
ту
-
гайди
.
Шу
билан
бирга
,
эр
-
хотиннинг
бир
-
биридан
таъминот
олиш
ҳуқуқи
никоҳдан
ажралган
ёрдамга
муҳтож
,
меҳнатга
лаёқатсиз
эр
ёки
хотин
янги
никоҳга
кирганда
тугайди
.
Бунда
алимент
тўлаши
шарт
бўлган
эр
-
хотин
алимент
келишувга
мувофиқ
белгиланган
бўлса
,
алимент
тўлашни
бир
томонлама
тўхтатишга
ҳақли
ҳисобланади
.
Агар
таъминот
учун
маблағ
суд
-
нинг
ҳал
қилув
қарорига
биноан
ундирилган
бўлса
,
уни
тўлаши
шарт
бўлган
эр
-
хотин
бундан
буён
алимент
тўлашдан
озод
этиш
ҳақидаги
талаб
билан
судга
му
-
рожаат
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
Адабиётлар
рўйҳати
:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/Alimony.
2. family.findlaw.com › Family Law › Divorce.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2018
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
70
3. www.justice.gc.ca › Home › Family Law › Spousal
Support.
4. egov.kz/cms/en/articles/alimenty.
Д
.
А
.
Таджибаева
,
Ўзбекистон
Республикаси
ИИВ
Академияси
катта
ўқитувчиси
ПЕНИТЕНЦИАР
МУАССАСАЛАРДА
МАҲКУМЛАР
ТОМОНИДАН
СОДИР
ЭТИЛАДИГАН
ЖИНОЯТЛАР
ПРОФИЛАКТИКАСИ
Аннотация
:
мақолада
замонавий
тузилмалар
статистикасини
таҳлил
қилиш
асосида
пенитенциар
муассасаларда
профилактика
ишларининг
хусусиятлари
ва
самарали
индивидуал
профилактик
тадбирлар
шартлари
тақдим
этилди
.
Таянч
тушунчалар
:
жиноятчиликни
олдини
олиш
,
пенитенциар
муассасалар
,
профилактик
тадбирлар
,
профилактик
таъсир
ва
профилактик
чоралар
,
маҳкумлар
Annotation:
in the article on the basis of analysis of
modern statistics are presented features of preventive
work in correctional institutions; conditions of effective
individual and preventive activity.
Keywords:
prevention of crime, prisons, preventive
treatment, prevention and preventive measures, the con-
victed persons.
Аннотация
:
в
статье
на
основе
анализа
современ
-
ной
статистики
представлены
особенности
профилак
-
тической
работы
в
пенитенциарных
учреждениях
,
а
также
условия
эффективной
индивидуально
-
предупредительной
деятельности
.
Ключевые
слова
:
профилактика
преступности
,
исправительные
учреждения
,
профилактическое
воз
-
действие
,
предупредительно
-
профилактические
меры
,
осужденные
.
Бугунги
кунда
Ўзбекистонда
амалга
оширилаётган
ижтимоий
-
иқтисодий
ислоҳотлар
давлат
ва
унинг
ҳуқуқни
муҳофаза
қилувчи
органлари
олдига
жиноятчиликка
қарши
кураш
соҳасида
фаол
ҳаракатни
ва
янгича
чора
-
тадбирларни
талаб
этади
.
Мазкур
шароитда
жиноятчиликка
оид
замонавий
миллий
сиёсатнинг
муайян
ҳуқуқий
муаммоларини
ўрганиш
ўта
долзарб
вазифадир
.
Жазони
ижро
этиш
жойларида
фаолиятнинг
тўғри
ташкиллаштирилиши
жиноятчиликка
қарши
курашувчи
жамият
ва
барча
давлат
органлари
ишининг
муваффақиятини
белгилайди
.
Пенитенциар
4
муасассаларнинг
профилактик
фаолияти
самарадорлигини
баҳолашда
,
аввало
,
унинг
асосий
мақсадидан
–
маҳкумларнинг
тузалиши
орқали
янги
жиноятлар
содир
этилишига
йўл
қўймаслик
эканлигидан
келиб
чиқиш
лозим
бўлади
.
Ушбу
мақсад
нафақат
маънавият
ва
инсонпарварлик
тушунчаларидан
яралган
,
балки
бутун
жамият
манфаатлари
нуқтаи
назаридан
оқилона
ва
рационалдир
.
Озодликдан
маҳрум
этиш
жойларида
шахс
янгидан
шаклланмайди
,
ундаги
кузатиш
мумкин
бўлган
кейинги
хислатлар
олдин
мавжуд
бўлган
характернинг
давомли
ўзгариши
ва
ривожининг
оқибати
дейиш
4
Пенитенциар
(
жиноят
-
ижроия
)
тизим
(
лотинча
poenitentia
—
тавба
қилиш
) —
қонуний
асосларда
фуқароларга
давлат
тайинлаган
жиноий
жазони
ижро
этишга
қаратилган
давлат
институти
.
Судгача
тергов
остида
бўлганларни
ушлаб
туради
ҳамда
озодликдан
маҳрум
қилиш
тариқасидаги
жазо
ижросини
таъминлайди
.
Унинг
тасаруффига
тергов
ҳибсхоналари
,
турма
ва
турли
режимдаги
колониялар
киради
.
