ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
23
4.
Рахмонкулов
Х
.
Р
.
Ўзбекистон
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
). –
Т
. “Vektor-Press”,
2010.
5.
Мухаммадиев
А
.
А
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
тамойилларининг
назарий
ва
амалий
муаммолари
,
Т
.:
“
ТДЮИ
”, 2010. –
Б
. 133.
6.
Рузиев
Р
.
Ж
.
Классификация
гражданских
договоров
по
признаку
направленности
//
ЎР
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
Ахборотномаси
. 2011, –
№
5.
7.
Рўзиев
Р
.
Ж
.
Фуқаролик
ҳуқуқий
шартномаларни
тизимлаштиришнинг
илмий
-
назарий
муаммолари
//
Ёш
олимлар
илмий
мақолалари
тўплами
.–
Т
.: “
ТДЮИ
”,
2013. –
№
2.
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексига
шарҳ
. 1-
жилд
(1-
қисм
). –
Т
.: “Vektor-Press”, 2010.
9.
Клейн
Н
.
И
.
Комментарий
к
Гражданскому
кодексу
Российской
Федерации
части
первой
(
постатейный
). –
М
.:
Юрид
.
фирма
“
Контракт
”:
ИНФРА
–
М
, 2005.
10.
Колпаков
И
.,
Тутыхин
В
.
Как
составить
договор
толлинга
//
Финансовой
директор
. 2003. –
№
12.
11.
Покровский
И
.
А
.
Основные
проблемы
граждан
-
ского
права
.
Изд
-
е
4-
е
,
испр
. –
М
.: «
Статут
», 2003.
12.
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
.
Изд
.-
е
5-
е
,
М
.: «
Статут
», 1994.
13.
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Книга
вторая
.
М
.: “
Статут
”, 2003.
14.
Топилдиев
В
.
Р
.
Рим
ҳуқуқи
:
юриспруденция
бакалавриат
таълим
йўналиши
талабалари
учун
дарслик
. –
Т
.: “
Янги
аср
авлоди
”, 2013.
Н
.
Имомов
ТДЮУ
Ҳуқуқий
тадқиқотлар
маркази
раҳбар
ўринбосари
,
юридик
фанлар
доктори
ХУСУСИЙ
МУЛК
БОРАСИДАГИ
ТАСАВВУРЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
ТАЛҚИНИГА
НИСБАТАН
ЁНДАШУВЛАР
Мулк
иқтисодий
ва
юридик
категория
сифатида
ҳар
доим
турлича
тасаввур
этилган
ва
доимо
ҳар
қандай
давлат
ва
жамиятдаги
энг
концептуал
масалалардан
бири
сифатида
эътиборда
бўлган
.
Мамлакатда
мулк
масаласи
қандай
ҳал
этилганлигидан
келиб
чиқиб
,
давлатнинг
иқтисодий
ривожланиши
ҳамда
халқнинг
фаровон
турмуши
кафолатланганлик
даражасини
аниқлаш
мумкин
ҳисобланади
.
Шу
боис
мулкчилик
масаласи
,
айниқса
,
хусусий
мулк
ва
унинг
мақомининг
ҳуқуқий
тартибга
солиш
нуқтаи
назардан
тўғри
белгиланиши
муҳимдир
.
Хусусий
мулк
тўғрисидаги
тасаввурлар
,
яъни
хусусий
мулк
тушунчасини
англаш
ва
талқин
этиш
иқтисодий
муносабатлар
ва
уларни
ҳуқуқий
тартибга
солишнинг
асосий
масаласи
саналади
.
Бунда
хусусий
мулкнинг
иқтисодий
ва
юридик
категория
сифатида
талқин
этилишидаги
уйғунлик
ҳамда
айнийлик
,
уларнинг
ўзаро
бир
-
бирини
тўлдириши
алоҳида
ўрин
тутади
.
Мулкчилик
ва
хусусий
мулк
муносабатларининг
шаклланишига
оид
анъанавий
тасаввурга
кўра
,
мулк
категорияси
ҳеч
бўлмаганда
икки
субъект
мавжуд
бўлганда
юзага
келади
.
Бу
ҳолатга
нисбатан
одатда
аъанавий
тарзда
Робинзон
Крузо
мисол
қилинади
.
Робинзон
Крузо
ўз
фойдаланиши
ва
истеъмолида
ашёларга
эга
бўлган
,
бироқ
у
ушбу
ашёлар
юзасидан
ҳеч
ким
билан
муносабатга
кириша
олмаган
.
Шу
сабабли
бу
ҳолатда
Робинзон
Крузони
тўлиқ
маънода
мулкдор
,
деб
ҳисоблаш
мумкин
бўлмаган
.
Роман
тафсилотлари
асосида
Жумавойнинг
пайдо
бўлиши
Робинзон
Крузо
ва
Жумавой
ўртасида
ашёларга
нисбатан
муносабатни
ва
айни
пайтда
мулкни
юзага
келтирган
.
Инсоният
ҳали
овчилик
ва
табиат
неъматларини
йиғиб
-
териб
истеъмол
қилган
даврларда
(
палеолит
,
мезолит
)
дастлаб
мулк
тушунчаси
мавжуд
бўлмаган
.
Бироқ
,
неолит
даврида
ишлаб
чиқариш
хўжалиги
вужудга
келиши
билан
меҳнат
қуроллари
,
рўзғор
буюмлари
,
уй
-
жой
,
чорва
хусусий
мулкка
айланди
.
Кейинчалик
ер
ҳам
хусусий
мулк
ҳисоблана
бошлади
.
Тарихий
жиҳатдан
олиб
қаралганда
ҳам
хусусий
мулкнинг
шаклланиш
манбаси
бўлиб
жамоа
мулки
ҳисобланади
.
Бунга
хусусий
мулкни
номлаш
бўйича
ўша
даврда
қўлланилган
терминлар
ҳам
далолат
беради
.
Дастлаб
хусусий
мулк
“dominium”
термини
билан
белгиланган
бўлиб
унга
квиритлар
ҳуқуқи
бўйича
деган
маънони
англатувчи
“ex iure Quiritium”
ибораси
ҳам
қўлланилган
.
Бу
ибора
мол
-
мулклар
дастлаб
рим
халқига
,
сўнгра
эса
хусусий
мулк
кўринишида
рим
фуқароларига
тегишли
эканлигини
англатган
.
Рим
республика
даврининг
сўнгги
даврларида
хусусий
мулкни
белгилаш
учун
“proprietas”
терминидан
фойдаланилган
1
.
Рим
хусусий
ҳуқуқида
хусусий
мулк
ҳуқуқи
мутлақлаштирилган
бўлса
,
Юстиниан
дигестларида
мулк
ҳуқуқи
мол
-
мулкка
эгалик
қилиш
,
фойдаланиш
ва
1
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
. –
М
.:
Юрист
, 1998. –
С
. 78.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
24
тасарруф
этишга
доир
ажралмас
ҳуқуқ
сифатида
белгиланган
.
Рим
хусусий
ҳуқуқининг
ушбу
асос
солувчи
тамойиллари
бир
қатор
Ғарбий
Европа
мамлакатлари
қонунчилигида
ўз
ифодасини
топди
ва
мулк
ягона
,
бўлинмас
ва
дахлсиз
деб
эътироф
этилишига
олиб
келди
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
хусусий
мулк
эгаси
ўз
манфаатлари
йўлида
моддий
неъматларни
ўзлаштириш
ва
бегоналаштиришга
,
ишлаб
чиқаришга
,
айирбошлашга
,
даромадларни
ўзлаштиришга
бўлган
ҳуқуққа
эгалигини
англатган
.
Мусулмон
ҳуқуқида
,
хусусан
, “
Ҳидоя
”
да
мулк
институти
табиати
диний
хусусиятга
эга
бўлгани
боис
мулк
тушунчасига
нисбатан
диний
ёндашув
аниқ
кўзга
ташланади
,
унинг
асосида
диний
шарҳлар
ётади
.
Унга
мувофиқ
,
барча
мулк
охир
-
оқибат
фақат
Оллоҳга
тегишлидир
.
Бироқ
,
бунда
Аллоҳ
–
юридик
маънодаги
мулкдор
эмас
балки
,
ўзи
томонидан
ином
этилган
барча
неъматларнинг
олий
эгасидир
.
Айрим
муаллифлар
мулкка
оид
Аллоҳ
ва
банда
ўртасидаги
муносабатни
траст
шартномаси
сифатида
талқин
қилишга
мойиллик
билдирадилар
ва
бунда
Яратувчи
ишончли
бошқаришнинг
муассиси
,
банда
эса
ишончли
бошқарувчи
,
жамоат
(
умма
)
эса
–
бенефициар
бўлади
1
,
деб
ҳисоблашади
.
Машҳур
ислом
олими
Ибн
Халдуннинг
ёзишича
,
мулк
ҳуқуқи
инсон
табиатида
яшириндир
.
Мулк
ҳуқуқига
эга
бўлиш
истаги
инсонга
олдиндан
тақдим
этилган
бўлиб
,
мазкур
ҳуқуқни
амалга
ошириш
эса
инсоннинг
табиий
эҳтиёжларини
қондириш
ҳисобланади
.
Бундан
ташқари
,
Ибн
Халдун
таъкидлашича
,
инсоннинг
фақат
бир
ўзи
мавжуд
бўлиши
мумкин
эмас
,
чунки
,
биринчидан
инсон
сиёсий
мавжудот
ва
у
бирлашишга
эҳтиёж
сезади
;
иккинчидан
,
инсон
ўзининг
табиий
эҳтиёжларини
мустақил
қаноатлантириш
имкониятига
эга
эмас
.
Айнан
ушбу
омиллар
инсонларнинг
саъй
-
ҳаракатларни
бирлаштиришни
тақозо
этадики
,
бу
мулкий
муносабатлар
вужудга
келишига
сабаб
бўлади
.
Умуман
олганда
,
Ибн
Халдун
давлатнинг
вужудга
келишини
хусусий
мулк
билан
боғлайди
.
Ислом
иқтисодий
моделини
умуми
й
жиҳатдан
1988
йил
ноябрда
Тунисда
бўлиб
ўтган
Араб
давлатлари
Лигасининг
исломнинг
иқтисодий
тизимлари
муаммосига
бағишланган
илмий
-
амалий
конференцияда
шакллантирилган
қуйидаги
концептуал
муносабатларда
ифодалаш
мумкин
:
-
тўлиқ
мулк
ҳуқуқи
фақат
Аллоҳга
тегишли
(
У
орқали
барча
мусулмон
жамоасига
тегишлидир
).
Бандаси
эса
фақат
ўз
ихтиёридаги
бойликлар
ва
неъматларни
тасарруф
этиши
мумкин
бўлган
ишончли
бошқарувчидир
;
-
хусусий
мулк
ўзлаштиришнинг
қонуний
усуллари
,
маблағларни
сарфлаш
ва
молиявий
қарзларни
тўлаш
билан
чекланади
;
-
исломда
иқтисодий
тартиб
ижтимоий
адолат
билан
уйғун
бўлиши
зарур
2
.
Ҳозирги
замон
мусулмон
ҳуқуқшунослиги
эса
,
мулкий
муносабатларга
алоҳида
эътибор
қаратган
.
Хусусан
,
ўрта
аср
фақиҳларининг
фикрларига
таянган
ҳолда
,
мусулмон
ҳуқуқшунослиги
ушбу
1
Yamani Ahmed Zaki. Islamic Law and Contemporary Issues in
God and Man in Contemporary Islamic Thought. –Beirut: Ameri-
can University, 1997. –P.83.
2
Жданов
Н
.
В
.
Исламская
концепция
миропорядка
. –
М
., 1991.
–
С
.69-70.
муносабатларни
ҳозирги
замон
ҳуқуқий
қолипига
солишга
ҳаракат
қилмоқда
.
Бу
мулкий
муносабатларнинг
барча
тушунчалари
ва
категорияларига
тааллуқли
бўлиб
,
уларнинг
энг
асосий
тушунчалари
қаторига
мол
-
мулк
киради
.
Ҳуқуқий
нуқтаи
назаридан
мулк
бу
“
идеал
”
кўринишдаги
ашёвий
ҳуқуқдир
,
зеро
айнан
мулкда
ашёвий
ҳуқуқлар
табиати
тўлиқ
ифодаланади
.
Ашёвий
ҳуқуқлар
номидан
ҳам
англашилишича
,
ашёлар
билан
боғлиқ
ҳуқуқ
бўлиб
,
шахснинг
ашёга
нисбатан
муносабатларини
белгилашни
назарда
тутади
.
Ашёвий
ҳуқуқлар
билан
бирга
,
мулкда
номулкий
ҳуқуқлар
(
интеллектуал
мулк
)
улуши
мавжуд
бўлади
.
Мулк
легал
нуқтаи
назарда
жуда
умумий
ифодаланади
ва
асосий
эътибор
анаъанавий
ҳуқуқлар
йиғиндисига
қаратилади
.
ФКнинг
164-
моддасида
кўрсатилишича
,
мулкдорга
ўз
мол
-
мулкига
эгалик
қилиш
,
ундан
фойдаланиш
ва
тасарруф
этиш
ҳуқуқи
тегишли
бўлади
.
Дараҳақиқат
,
ҳар
бир
юрист
учун
эталон
вазифасини
ўтайдиган
рим
ҳуқуқида
ҳам
мулк
тушунчасининг
таърифи
мавжуд
бўлмаган
3
.
Рим
ҳуқуқидан
кейинги
даврларда
,
айниқса
,
ўрта
асрлардаги
ius
civile
(
Юстинианнинг
кодификациялашган
фуқаролик
ҳуқуқида
)
таъсирида
шаклланган
,
ўзига
хос
“
ёзма
ақл
” (ratio scripta)
да
ҳам
мулкнинг
ягона
таърифини
аниқлашга
бўлган
барча
уринишлар
(
цивилистиканинг
фалсафий
асоси
сифатида
)
муваффаққиятсизликка
учради
4
.
Мулкнинг
иқтисодий
муносабати
–
бу
биринчи
навбатда
,
иқтисодий
фаолият
субъектлари
ўртасида
моддий
неъматлар
юзасидан
шаклланидиган
муносабатлардир
.
Бунда
энг
аввало
,
фактик
муносабатлар
–
ким
мулк
объектини
назорат
қилади
,
у
тўғрисида
тўлиқ
маълумотга
эга
,
ундан
фойдаланиш
,
уни
бегоналаштириш
ва
даромадни
тақсимлар
тартиби
тўғрисида
қарор
чиқаради
,
эътиборга
олинади
.
Эътибор
қаратиш
лозимки
, XX
асарнинг
иккинчи
ярмида
янги
иқтисодий
мактаблар
,
хусусан
,
бунда
устувор
ҳолатда
бўлган
неоинституционализм
томонидан
фақат
моддий
неъматлар
(
ресурслар
)
нинг
ўзига
эмас
,
балки
ушбу
неъматлардан
тасарруф
этиш
ва
фойдаланиш
йўли
билан
турли
хилдаги
фойдали
жиҳатларни
ўзлаштириш
имкониятига
алоҳида
эътибор
қаратилди
5
.
Қайд
этиш
лозимки
,
мулкнинг
ҳуқуқий
табиати
унинг
иқтисодий
табиатидан
ҳосил
бўлган
деган
қараш
,
ҳуқуқ
“
мулкнинг
иқтисодий
муносабатларини
”
тавсифлаши
ва
мустаҳкамлашини
англатади
,
холос
.
Бундай
таъкид
ўзининг
моҳиятига
кўра
,
К
.
Маркснинг
иқтисодиёт
базис
,
ҳуқуқ
унинг
устқурмасидир
,
деган
тезисининг
ифодалаш
ҳисобланади
.
Эътироф
этиш
лозимки
,
мазкур
тезис
бир
қатор
олимларнинг
тасаввури
ва
асарларида
ҳанузгача
яшаб
келмоқда
.
Иқтисодиётда
кишиларнинг
ўзаро
муносабатлари
эмас
,
балки
ушбу
муносабатларнинг
ҳуқуқий
шакллари
амал
қилади
,
яъни
бунда
мулкнинг
иқтисодий
3
Дождев
Д
.
В
.
Римское
частное
право
. –
М
.:
Норма
2002. –
С
.
377—379.
4
Ҳайратланарлиси
шундаки
,
Юстиниан
Дигестларидан
бизгача
рим
юристи
Яволен
томонидан
айтилган
ва
кўплаб
цивилистларнинг
севимли
жумласига
айланган
“
Цивил
ҳуқуқида
барча
таърифлар
хавфга
мубталодир
,
инчинун
таъриф
инкор
этилмаган
ҳолатлар
жуда
камдир
”
ибораси
етиб
келган
(D.50.17.202)
5
Demsetz H. Toward a theory of property rights // American Eco-
nomic Review. 1967. –
№
2. –V 57.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
25
тушунчаси
ўзида
зарурий
иқтисодий
компонентни
қамраб
олади
.
Умуман
олганда
,
айнан
мулк
ҳуқуқи
(
бир
қадар
ўзига
хос
тарзда
тушунилишига
қарамасдан
)
жамиятдаги
“
ўйин
”
қоидаси
ҳисобланади
ва
айнан
улар
асосида
соф
иқтисодий
муносабатлар
бўлган
талаб
-
таклиф
шаклланади
1
.
Бунда
гап
К
.
Маркснинг
ижтимоий
назариясидаги
“
мулкнинг
иқтисодий
муносабатлари
”
атамаси
хусусида
эмас
,
балки
замонавий
иқтисодиёт
назариясида
марказий
ўринни
эгаллаган
“
мулк
ҳуқуқининг
иқтисодий
назарияси
”
хусусида
бормоқда
,
албатта
2
.
Мулкнинг
генезиси
юридик
ва
иқтисодий
тушунишда
яхлит
таҳлил
этиш
бугунги
кунда
анъанага
айланган
.
Мулк
нафақат
муайян
неъмат
,
балки
ушбу
неъматдан
фойдаланиш
бўйича
туркум
ҳуқуқлар
ҳам
ҳисобланади
.
Хусусан
, “
мулк
ҳуқуқи
–
бу
,
шу
билан
бирга
...
муҳим
иқтисодий
категория
”
бўлиб
,
бу
ҳолат
айрим
муаллиф
томонидан
мулкнинг
иқтисодий
ифодаланишига
нисбатан
юридик
тушунишнинг
бирламчи
эканлигини
таъкидлаш
имкониятини
яратади
3
.
Бундан
ташқари
,
замонавий
иқтисодий
назарияда
британиялик
юрист
А
.
Оноре
томонидан
тайёрланган
ва
11
та
элемент
кўринишида
мулкдор
ваколатларининг
кенгайтирилган
рўйхатидан
иборат
бўлган
“
ҳуқуқлар
тўплами
”
дан
фойдаланилмоқда
.
№
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексидаги
мулк
ҳуқуқи
“
триадаси
”
Анголосаксон
анъанаси
А
.
Оноренинг
либерал
ҳуқуқи
1.
Эгалик
қилиш
ҳуқуқи
:
ашёни
ўз
эгалигида
сақлаб
туриш
имконияти
(
ашёга
эгалик
)
Васият
қилиш
Эгалик
қилиш
Ҳадя
муддатсизлик
Олди
-
сотди
Й
ўқ
қилиш
хавфсизлик
2.
Тасарруф
этиш
ҳуқуқи
:
ашёга
нисбатан
эгаликни
ўзгартириш
,
бегоналаштириш
ва
гаровга
қўйиш
ва
шу
каби
бошқа
хатти
-
ҳаракатларни
амалга
ошириш
имконияти
Гаров
сифатида
бериш
Ашёнинг
“
капитал
қиймати
”
га
бўлган
ҳуқуқ
Ижарага
бериш
Ашёнинг
кўринишини
ўзгартириш
Бошқариш
3.
Фойдаланиш
ҳуқуқи
:
ашёдан
даромад
ва
бошқа
фойдали
хусусиятларни
ўзлаштириш
имконияти
Истеъмол
қилиш
Фойдалаши
Фойдаланиш
Даромадга
бўлган
ҳуқуқ
Даромад
олиш
Мол
-
мулкка
нисбатан
чеклашлар
ва
тақиқлар
:
4.
Мулк
ҳуқуқини
суиистеъмол
қилиш
,
субъектга
тегишли
мол
-
Бошқа
шахслар
томонидан
мусодара
қилиниши
Унидирув
шаклидаги
жавобгарликн
инг
1
Хейне
П
.
Экономический
образ
мышления
. –
М
., 1991. –
С
.
325.
2
Neil K. Komesar. Law’s limits. The rule of law and supply and
demand of rights. Cambridge University Press. 2001. –P. 126—
135
3
Каменецкий
В
.
А
.,
Патрикеев
В
.
П
.
Собственность
в
XXI
сто
-
летии
. –
М
.:
Экономика
, 2004. –
С
. 32.
мулкка
нисбатан
муайян
хатти
-
ҳаракатлар
учун
жавобгарликнинг
қўлланилиши
,
чеклашлар
:
сервитут
,
гаров
қўлланилиши
Шикастланиши
Зарарли
фойдаланишн
инг
тақиқланиши
Ифолосланиши
Ўзлаштирилиши
Қолоқлик
туси
Рухсатсиз
фойдаланиш
Мулкнинг
нисбатан
аутентик
тушуниши
бўлиб
,
шахснинг
ўз
ашёсига
нисбатан
тўлиқ
ҳуқуқи
(
ҳукмронлиги
)
тўғрисидаги
тасаввур
ҳисобланади
.
Шу
муносабат
билан
бу
ўринда
Г
.
Гегель
томонидан
таклиф
этилган
мулкни
ташқи
ашёларга
эркин
ироданинг
мавжудлиги
сифатида
тушунтиришни
эсда
тутиш
лозим
4
.
Ўзининг
ҳуқуқ
фалсафаси
асарида
Г
.
Гегель
мулкка
ашёга
нисбатан
эркнинг
позитив
,
негатив
ва
адоқсиз
белгиланиши
сифатида
таъриф
беради
.
Б
.
Н
.
Чичериннинг
таъкидлашича
,
эркин
ирода
мулкнинг
муҳим
тавсифи
ҳисобланади
ва
бунда
мулкдорнинг
иродаси
эркиндир
,
бироқ
бундай
эркинликнинг
чегараси
бошқа
эркинликнинг
чегарасига
тенгдир
5
.
Айрим
нуқтаи
назарларга
кўра
мулк
ҳуқуқи
,
ҳар
қандай
тизим
элементлар
жамланмасига
мос
эмаслиги
каби
анъанавий
ҳуқуқлар
триадасига
мос
тушмайди
.
Кўплаб
муаллифлар
таъкидлаганидек
,
мулкдор
ҳуқуқларида
қуйидаги
икки
ҳолатни
ажратиш
мумкин
:
объектив
(
мол
-
мулкка
нисбатан
муайян
чеклашлардан
ташқари
ҳар
қандай
ҳаракатларни
амалга
ошириш
)
ва
субъектив
(
уларнинг
ўз
хоҳишига
кўра
амалга
ошириш
имконияти
)
6
.
Мулкдорга
тегишли
бўлган
ушбу
ваколатларни
қонун
чиқарувчининг
цивилистика
анъаналарига
риоя
этганлиги
ёки
қандайдир
тарзда
мулкнинг
мазмуни
хусусида
умумий
тушунчани
шакллантиришга
ҳаракат
қилганлиги
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Шу
сабабли
ҳам
мулк
–
бу
шахснинг
ўз
ашёси
устидан
тўлиқ
ҳукмронлиги
ҳуқуқидир
,
деган
ёндашув
ҳам
мавжуд
.
Қайд
этиш
лозимки
,
Рим
ҳуқуқи
рецепцияга
учраганидан
сўнг
ўрта
асрларда
,
Рим
ҳуқуқининг
асосий
тамойилларидан
бири
бўлган
икки
(
бир
нечта
)
мулк
ҳуқуқига
йўл
қўйилмаслиги
феодализм
даврида
амалда
бўлган
сеньор
ва
вассалнинг
битта
ер
участкага
нисбатан
бир
пайтнинг
ўзида
битта
“
мулк
ҳуқуқи
”
га
мос
келмай
қолди
.
Феодал
ҳуқуқ
рим
ҳуқуқи
каби
мулк
ҳуқуқи
ва
ашёга
нисбатан
бошқа
ҳуқуқ
ўртасидаги
аниқ
чегарани
ўзида
ифодаламас
эди
.
Шу
сабабли
ҳам
феодал
ҳуқуқда
битта
ашёга
нисбатан
мулк
ҳуқуқига
ўхшаш
бўлган
бошқа
бир
нечта
ҳуқуқлар
мавжуд
бўлишини
таъминламас
эди
.
Шу
муносабат
билан
глоссаторлар
томонидан
битта
ер
участкаси
(
лен
,
феод
)
га
нисбатан
икки
ёки
бир
нечта
бир
хилдаги
мулкий
ҳуқуқларга
йўл
қўядиган
ва
уларнинг
мавжудлигини
таъминлайдиган
“
ажратилган
мулк
”
концепцияси
ишлаб
чиқилди
.
Натурал
хўжалик
ҳукмронлик
қилган
,
бозор
учун
ишлаб
чиқариш
ва
савдо
-
сотиқ
кенг
ёйилмаган
ўрта
асрлар
Европасида
Рим
ҳуқуқига
эҳтиёж
бўлмаган
.
Бироқ
,
дастлаб
Италияда
,
кейинроқ
эса
бошқа
мамлакатларда
савдо
ва
саноат
хусусий
мулкни
ривожлантиргандан
кейин
,
пухта
ишлаб
чиқилган
Рим
4
Гегель
Г
.
В
.
Ф
.
Философия
права
. –
М
., 1990. –
С
. 60, 101,
108, 111.
5
Чичерин
Б
.
Н
.
Собственность
и
государство
. –
СПб
.:
Изд
-
во
РХГА
, 2005. –
С
. 129.
6
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
хусусий
ҳуқуқи
ўша
заҳоти
тикланган
ва
обрў
-
эътибор
қозонган
1
.
Таъкидлаш
лозимки
,
хусусий
мулкни
тушуниш
узоқ
вақт
мобайнида
иқтисодий
ва
юридик
нуқтаи
назардан
алоҳида
ҳолда
тушунилмаган
.
Бундай
тушуниш
одатда
XIX
асрнинг
охирлари
ва
XX
асрнинг
бошларида
кенг
қўлланила
бошлади
.
Чунки
айнан
шу
даврга
келиб
,
иқтисодий
муносабатларга
алоҳида
ҳуқуқий
мақом
берила
бошлаган
ва
иқтисодиётни
ҳуқуқий
тартибга
солишга
бўлган
талаб
орта
борган
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
мулкка
бўлган
алоҳида
эътиборни
ҳамда
шахсларга
тегишли
мол
-
мулкларнинг
ҳуқуқий
мақомини
белгилаш
эҳтиёжини
юзага
келтирди
.
Замонавий
,
инсонпарвар
ҳамда
умумэътироф
этилган
қадриятлардан
келиб
чиқиб
қабул
қилина
бошланган
қонунларда
шахсларга
тегишли
моддий
неъматларга
нисбатан
ҳуқуқларнинг
таъминланганлиги
ва
уларнинг
дахлсизлиги
кафолатларганлиги
тасдиқланди
.
Айнан
мана
шу
жиҳатлар
жамиятда
турли
қарашлар
ва
ёндашувларнинг
шаклланишига
олиб
келди
.
Эндиликда
хусусий
мулк
шахсга
моддий
неъматлар
сифатида
,
хусусий
мулк
ҳуқуқи
эса
моддий
неъматга
нисбатан
шахснинг
ҳуқуқдорлиги
сифатида
талқин
этила
бошлади
.
Бироқ
социалистик
тузумнинг
шаклланиши
ҳамда
социализм
таълимотчиларнинг
хусусий
мулк
жамиятдаги
барча
иллатларнинг
асоси
сифатида
талқин
этилиши
,
К
.
Маркс
ва
Ф
.
Энгельс
томонидан
“
Коммунистик
партия
манифести
”
да
аниқ
қилиб
, “
коммунистлар
ўз
назариясини
:
хусусий
мулкни
йўқотиш
,
деган
биргина
қоида
билан
баён
қилишлари
мумкин
”
2
деб
белгилашлари
,
хусусий
мулк
капиталистларни
пролетардан
ажратувчи
бош
омил
дея
“
исботлаши
”
натижаси
ўлароқ
хусусий
мулкни
талқин
этишда
“
тескари
тушуниш
”,
моддий
неъматдан
кимнинг
қандай
усулда
манфаатдор
бўлиши
жиҳатдан
англаш
бош
мезон
қилиб
олинди
.
Яъни
,
кишига
даромад
ёки
фойда
олиб
келадиган
моддий
неъматлар
хусусий
мулк
сифатида
,
унинг
шахсий
эҳтиёжларини
қаноатлантирадиган
нарсалар
эса
шахсий
мулк
сифатида
белгиланган
.
Бу
ҳолатга
собиқ
иттифоқнинг
дастлабки
даврларида
амалда
бўлган
“
автомобил
бисот
эмас
,
ҳаракатланиш
воситасидир
”
шиорини
ҳам
мисол
қилиб
келтириш
мумкин
.
Чунки
,
автомашиналар
собиқ
иттифоқда
хусусий
мулк
объекти
эмас
шахсий
мулк
объекти
сифатида
қаралган
ва
у
билан
ташиш
хизматларини
кўрсатиш
қатъиян
тақиқланган
.
Акс
ҳолда
,
социализм
таълимотига
кўра
фуқароларга
тегишли
бўлган
автомашиналар
шахсий
мулк
эмас
хусусий
мулк
ҳисобланиши
мумкин
бўлган
ва
бу
социализм
таълимотига
ёт
ёндашув
бўлган
бўлур
эди
.
Мазкур
таълимотга
тўхталиб
ўтиб
,
В
.
С
.
Нерсесянц
қуйидагиларни
билдиради
:
ҳуқуқ
ва
давлат
,
марксча
тарихий
-
материалистик
таълимотга
мувофиқ
,
хусусий
мулкчилик
жамиятининг
базис
(
ишлаб
чиқариш
,
иқтисодий
)
муносабатлари
тақозо
этадиган
устқурма
ҳодисалар
(
шакллар
)
ҳисобланади
.
Марксизмга
кўра
,
ҳуқуқий
муносабатлар
(
ва
умуман
ҳуқуқ
)
хусусий
мулкчиликнинг
иқтисодий
муносабатларидан
пайдо
бўлади
,
ушбу
муносабатларга
хизмат
қилади
,
уларни
ифодалашнинг
ва
улар
мавжудлигининг
зарур
шакли
ҳисобланади
.
Шу
сабабли
хусусий
мулкчиликка
1
Саидов
А
.
Х
.
Ҳозирги
замон
асосий
ҳуқуқий
тизимлари
:
Олий
ўқув
юртлари
талабалари
учун
дарслик
. –
Т
., 2004,– 146
б
.
2
Маркс
К
.,
Эргельс
Ф
.
Танланган
асарлар
. 1-
том
. –
Т
.: 1980. –
120
б
.
нисбатан
марксча
салбий
коммунистик
муносабат
ишлаб
чиқаришнинг
хусусий
мулкчилик
усули
туғдирадиган
барча
устқурмавий
ҳодисалар
(
ҳуқуқ
,
давлат
ва
бошқалар
)
га
ёйилади
3
.
Шу
сабабли
ҳам
моддий
неъматни
шахсий
эҳтиёжни
натура
ҳолида
қондириш
ёки
шахсга
даромад
келтириш
нуқтаи
назардан
ажратиш
ва
мулкдор
ҳуқуқларнинг
тўлиқ
чекланганиши
собиқ
иттифоқ
қонун
чиқарувчилари
,
ҳуқуқни
қўлловчилари
ва
назариётчилари
учун
ўзгартирилмайдиган
,
мутлақ
ҳақиқат
сифатида
қабул
қилинди
.
Бу
эса
ўз
вақт
мобайнида
кишиларнинг
онгу
тасаввурига
ўрнашиб
қолди
ҳамда
бундай
талқин
афсуски
,
бугунги
кунда
ҳам
учрайди
.
Бироқ
бундай
ёндашув
,
хусусий
мулкни
бу
тарздаги
талқини
мавжуд
қонуниятлар
ва
инсонпарварлик
қадриятларига
зид
эканлигини
,
барчага
бир
хил
имконияти
ва
барча
бир
хилда
бўлиши
ҳамда
яшаши
лозим
деган
ақидалиги
,
бу
ҳолат
ҳар
қандай
мамлакатни
иқтисодий
жиҳатдан
юксалишига
салбий
таъсир
кўрсатиши
ва
шу
мамлакат
аҳолисининг
турмуш
даражаси
паст
бўлишини
бугунги
кунда
жаҳон
амалиёт
кўрсатиб
турибдики
,
бу
ҳолатга
алоҳида
мисол
ёки
ташбеҳ
келтиришга
ҳожат
йўқ
,
албатта
.
Шу
сабабли
ҳозирда
хусусий
мулк
тушунчасини
аниқлаштириб
олиш
,
нафақат
хусусий
мулк
тушунчасини
қонунчиликда
белгилаш
балки
,
кишиларнинг
онгу
тасаввурини
ҳам
ўзгартириш
ва
шу
асосда
хусусий
мулк
тўғрисидаги
қонунчиликни
қўллаш
амалиётини
тўғри
йўналишга
буриш
мумкин
.
Бундай
хусусий
мулк
тушунчасини
қандай
англаш
масаласини
мушоҳада
этиш
ва
бу
борада
қонунчиликнинг
умумий
ва
ягона
ёндашувини
белгилаб
олиш
зарур
.
Замонавий
қитъа
ҳуқуқ
тизими
мулк
ҳуқуқини
битта
шахс
қўлида
жамланган
чекланмаган
ва
бўлинмайдиган
ҳуқуқ
сифатида
талқин
этади
.
Англо
-
америка
ҳуқуқида
property
rights
(
мулк
ҳуқуқи
)
тизими
амал
қилади
.
Мазкур
ҳуқуқ
ўрта
асрлар
феодал
ҳуқуқи
каби
битта
ер
участкаси
(
кўчмас
мулк
)
га
бир
пайтнинг
ўзида
турли
шахсларга
тегишли
мулк
ҳуқуқи
мавжуд
бўлишига
йўл
қўяди
.
Тўлиқ
мулк
ҳуқуқ
(full ownership)
фақат
кўчар
мулкларга
нисбатан
қўлланилади
,
кўчмас
мулкга
эса
турли
у
ёки
бу
даражада
чекланган
титуллар
(titles,
estates)
эътироф
этилади
,
чунки
анъанавий
(
феодал
)
тасаввурга
кўра
ернинг
“
олий
мулкдори
”
фақат
суверен
бўлиши
мумкин
.
Бундан
ташқари
,
умумий
ҳуқуқ
бўйича
титуллар
(estates in law)
билан
бирга
,
адолат
ҳуқуқи
бўйича
титуллар
(equitable estates)
ҳам
мавжуд
ва
улар
ҳам
бир
вақтнинг
ўзида
турли
шахсларга
тегишли
бўлиши
мумкин
4
.
Амалдаги
қонунчилик
хусусий
мулк
тушунчаси
аниқ
ва
тўғри
ифодаланган
деб
бўлмайди
.
Жумладан
,
Ўзбекистон
Республикасининг
1990
йил
31
октябрдаги
№
152-XII “
Ўзбекистон
Республикасида
Мулкчилик
тўғрисида
”
ги
Қонунининг
7-
моддаси
“
хусусий
мулк
” –
деб
номлангани
ҳолда
,
унинг
1-
қисмида
“
хусусий
мулк
ўз
мол
-
мулкига
хусусий
тарзда
эгалик
қилиш
,
ундан
фойдаланиш
ва
уни
тасарруф
этиш
ҳуқуқидан
иборатдир
” –
деб
белгиланган
.
Яъни
, “
хусусий
мулк
”
тушунчаси
мазкур
қонунда
ҳуқуқ
маъносини
3
Нерсесянц
В
.
С
.
Ҳуқуқ
фалсафаси
/
Масъул
муҳаррир
:
А
.
Х
.
Саидов
, -
Т
.:
Адолат
, 2003. –
Б
120.
4
Право
собственности
:
актуальные
проблемы
/
отв
.
ред
.
В
.
Н
.
Литовкин
,
Е
.
А
.
Суханов
,
В
.
В
.
Чубаров
;
Ин
-
т
законод
.
и
сравнит
.
правоведения
. –
М
.:
Статут
, 2008. –
С
731.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
билдириши
кўрсатилган
.
Бу
албатта
,
хусусий
мулк
категорияси
тўғридан
-
тўғри
“
ҳуқуқ
”
англатишини
кўрсатадики
,
бундай
ёндашув
юридик
нуқтаи
назарда
нотўғридир
.
Чунки
,
мулк
категорияси
ҳуқуқшуносликда
муносабат
сифатида
тушунилади
.
Мулк
тушунчаси
тўғридан
-
тўғри
ҳуқуқ
маъносини
англатмайди
.
Ҳуқуқ
бу
шахсга
тегишли
ваколатлардир
.
Шу
сабабли
хусусий
мулк
,
деганда
,
одатда
моддий
неъматнинг
нисбатан
хусусий
шахсга
тегишлилигини
англатувчи
ижтимоий
муносабат
тушунилиши
лозим
.
Бошқача
айтганда
,
хусусий
мулк
моддий
неъматнинг
хусусий
шахс
томонидан
қонуний
ўзлаштирилиши
натижасидаги
ҳуқуқий
боғлиқлик
,
яъни
муносабат
сифатида
тушунилиши
лозим
.
Бундай
муносабат
ва
боғлиқлик
эса
ўз
навбатида
,
хусусий
шахснинг
ваколатларини
,
яъни
ҳуқуқларини
вужудга
келтиради
ва
бу
ўз
-
ўзидан
“
хусусий
мулк
ҳуқуқи
”
тушунчасини
ҳосил
қилади
.
Мазкур
қонунниниг
7-
моддаси
1-
қисмининг
иккинчи
жумласида
“
Хусусий
мулк
мулкдорнинг
ишлаб
чиқариш
жараёнида
ва
(
ёки
)
ёлланма
меҳнатни
қўллашда
шахсан
бевосита
иштирок
этишига
асосланиши
мумкин
” –
деб
белгиланган
.
Бу
ҳолат
ўз
-
ўзидан
хусусий
мулкнинг
шаклланиш
манбаларини
белгилашга
ўриниш
сифатида
баҳоланади
.
Бироқ
,
бугунги
замонавий
воқеъликлар
хусусий
мулк
категориясига
тўғри
келмаслигини
,
қонунчилик
хусусий
мулкнинг
шаклланиш
манбаларини
эмас
,
аксинча
,
хусусий
мулкнинг
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
қўлга
киритилганлигини
бош
омил
сифатида
белгилаши
лозимлигини
кўрсатади
ва
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
207-
моддаси
1-
қисмида
бу
қоида
ўрнатилган
.
Бу
ҳолат
шундай
хулоса
чиқариш
учун
имкон
берадики
,
хусусий
мулк
тушунчаси
аниқлаш
ва
англаш
учун
унинг
вужудга
келиш
манбаси
эмас
,
балки
хусусий
мулкнинг
ижтимоий
муносабат
сифатидаги
талқинини
белгилаш
муҳимдир
.
Шу
жиҳатдан
хусусий
мулк
категориясини
моддий
неъматнинг
ўзлаштирилиш
ва
шахсга
мансублиги
,
шу
шахс
ва
моддий
неъмат
ўртасидаги
муносабат
ҳамда
мазкур
муносабатга
нисбатан
ҳуқуқдор
бўлмаган
бошқа
шахсларнинг
муносабати
сифатида
талқин
этиш
,
тўғрироқ
бўлар
эди
.
Албатта
,
бунда
ўзбек
тилидаги
ашёга
,
моддий
неъматга
нисбатан
“
меники
”
ва
“
сеники
”
деган
муносабат
, “
ўзганики
”
деган
қараш
хусусий
мулк
ва
мулкдорлик
категориясининг
муҳим
ижтимоий
воситаси
бўлиши
зарур
.
Шу
жиҳатдан
,
Ю
.
К
.
Толстойнинг
қуйидаги
фикрларига
қўшилиш
лозим
“
мулк
“
сеники
”
ва
“
меники
”
каби
бўлиниш
остида
ётади
.
Ҳар
қандай
мулк
шакли
ва
турида
мулкнинг
умумлашганлиги
ва
жамоалашуви
даражаси
юқори
бўлмасин
,
ишлаб
чиқариш
шароитлари
ва
маҳсулотларига
кимдир
“
ўзиники
”
каби
,
кимдир
эса
“
бегонаники
”
каби
муносабатда
бўлган
тақдирдагина
мавжуд
бўла
олади
.
Шу
нуқтаи
назардан
ҳар
қандай
мулк
шакли
хусусий
ҳисобланади
”
1
.
Ҳ
.
Р
.
Раҳмонқуловнинг
эътирофича
,
хусусий
мулкка
нисбатан
табиий
ҳолатда
вужудга
келган
ҳуқуқ
одамлар
ўртасида
амалдаги
урф
-
одатларга
асосланган
ижтимоий
муносабатларнинг
якуни
ҳисобланади
.
Шу
нуқтаи
назардан
хусусий
мулк
ҳуқуқини
давлат
ташкил
топмасдан
табиий
равишда
вужудга
келган
ижтимоий
ҳодиса
сифатида
таърифлаш
мумкин
.
Давлат
сиёсий
ҳокимият
сифатида
пайдо
бўлиши
билан
ўз
фаолиятини
мавжуд
1
Гражданское
право
.
Часть
I. //
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
,
А
.
П
.
Сергеева
. –
М
.:
ТЕИС
, 1996. -
С
. 292.
тиббиёт
бойликлардан
фойдаланиш
,
ишлаб
чиқаришни
ривожлантириш
натижасида
ушбу
бойликлардан
ҳосил
бўлган
мол
-
мулкни
ўзлаштириш
борасида
тартиб
-
қоидаларини
ўрнатиш
,
хусусий
мулк
эгаларининг
ҳуқуқларини
ўзгаларнинг
ғайриқонуний
ҳаракатларидан
ҳимоя
қилиш
ва
кафолатлаш
билан
боғлиқ
вазифаларни
бажаришга
қаратади
2
.
Юқорида
эътироф
этилганидек
,
хусусий
мулк
тушунчасини
шакллантиришда
ҳуқуқшуносликда
анъанавий
категория
“
моддий
неъмат
”
категориясини
бош
омил
сифатида
қабул
қилиш
зарур
.
Агар
мазкур
категорияга
эътибор
қаратадиган
бўлсак
,
мутахассисларнинг
таъкидлашича
,
моддий
неъмат
деганда
–
ашёлар
,
ишлар
ва
хизматлар
натижалари
ва
фуқаролар
ва
юридик
шахсларнинг
моддий
эҳтиёжларини
таъминлаш
хусусиятига
эга
ва
муомалада
бўладиган
бошқа
(
озиқ
-
овқат
,
кийим
-
кечак
,
турар
жой
ва
ҳоказолар
)
неъматлар
тушунилади
3
.
Моддий
неъмат
хусусий
мулкнинг
энг
муҳим
ва
дастлабки
асоси
бўлиб
,
унинг
мавжудлиги
шахснинг
мулкдорлигини
ҳамда
тўлақонли
ҳуқуқ
субъектлилигини
англатади
.
Шу
сабабли
ҳам
хусусий
мулк
моддий
неъматга
нисбатан
мулкдор
шахснинг
тўлиқ
ҳукмронлигини
англатувчи
ваколатлар
ва
имкониятларни
белгиловчи
мулкдор
ва
ашё
ўртасидаги
муносабат
ҳамда
ана
шу
муносабатга
нисбатан
учинчи
шахсларнинг
ҳар
қандай
муносабатидир
,
деган
хулоса
келиш
мумкин
.
Хусусий
мулк
ижтимоий
муносабат
ва
ижтимоий
ҳодиса
сифатида
ўз
объекти
ва
субъектига
эга
бўлар
экан
,
унинг
объекти
ашё
,
субъекти
эса
мулкдор
ҳисобланади
.
Бугунги
кунда
миллий
цивилистикада
,
иқтисодиётда
ҳамда
амалиётда
шаклланаётган
хусусий
мулкка
нисбатан
қарашлар
ва
ёндашувлар
ҳам
ўзига
хослигини
таъкидлаш
зарур
.
Хусусан
,
“
давлат
мулки
”, “
нодавлат
мулки
”, “
хусусий
мулк
”
каби
тушунчаларнинг
ўзаро
нисбатини
белгилаш
,
турли
иқтисодий
талқинлар
ва
ёндашувлардаги
хусусий
мулкни
аниқлаш
“
умумий
аралаш
мулк
”
даги
хусусий
мулк
улушининг
нисбатидан
келиб
чиқишига
оид
қарашларни
таҳлил
этиш
лозим
.
Зеро
,
иқтисодий
талқинлардаги
каби
хусусий
мулк
- “
умумий
аралаш
мулк
”
даги
унинг
улуши
50%
дан
ошадиган
мол
-
мулк
эмас
,
балки
ижтимоий
муносабатдаги
субъектлиликдан
келиб
чиқмоғи
лозим
.
Бинобарин
,
ҳуқуқий
нуқтаи
назардан
мулк
бу
ижтимоий
муносабат
ҳисобланар
экан
,
мулк
шакли
субъектга
мансубликдан
келиб
чиқади
.
Қолаверса
,
мулк
шаклларга
таснифланганда
унга
нисбатан
ҳуқуқдор
шахсларнинг
ваколат
доирасининг
нисбати
эмас
балки
,
оммавийлик
ва
хусусийликнинг
умумий
чегарасидан
келиб
чиқилиши
зарур
.
Бошқача
айтганда
,
юридик
адабиётлар
ва
цивилистикада
шаклланган
умумқабул
қилинган
қоида
–
давлатга
тегишли
бўлмаган
ҳар
қандай
нарса
бу
хусусийдир
.
Шу
сабабли
ҳам
алоҳида
олинган
мол
-
мулк
(
унинг
қандай
тузилмага
тегишлилигидан
қатъи
назар
)
ва
унга
нисбатан
мулкий
траиаданинг
энг
асосий
ва
ҳал
қилувчи
элементи
–
тасарруф
этишни
давлатнинг
мутлақ
ваколати
доирасидан
четга
чиқиши
,
иқтисодий
нуқтаи
назардан
айтганда
,
бунда
1 %
бўлса
ҳам
нодавлат
–
хусусий
2
Иқтисодиётни
эркинлаштиришни
ҳуқуқий
таъминлаш
муаммолари
. –
Т
.:
ТДЮУ
, 2014. –
Б
. 73-74.
3
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
. –
Т
.:
ТДЮИ
,
2009. –
С
28.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
элементнинг
мавжудлиги
хусусий
мулк
бўлади
,
деган
хулосага
келиш
мумкин
.
Бу
эса
ўз
навбатида
,
давлат
ва
нодавлат
тузилмалари
иштирокида
ташкил
этилган
корхоналарнинг
мол
-
мулкига
нисбатан
хусусий
мулк
ҳуқуқи
режимини
татбиқ
этишни
тақозо
этади
.
Мазкур
ёндашув
эса
бундай
тузилмаларга
оид
қонун
ҳужжатларини
хусусий
мулк
ҳуқуқи
режими
асосида
қайта
кўриб
чиқиш
ва
тегишли
қўшимча
ва
ўзгартишлар
киритиш
зарурияти
мавжудлигини
кўрсатади
.
Аннотация
:
мазкур
мақолада
хусусий
мулк
тўғрисидаги
тасаввурларнинг
шаклланиши
тарихий
ракурсда
таҳлил
этилиб
,
хусусий
мулкнинг
тушунчаси
ва
мазмуни
борасидаги
илмий
қарашларнинг
ўзаро
нисбатини
ёритиш
орқали
,
бугунги
замонавий
қонунчиликда
“
хусусий
мулк
”
деганда
айнан
нима
тушунилиши
,
давлат
улуши
мавжуд
бўлган
корхоналар
мол
-
мулкининг
ҳуқуқий
режими
борасидаги
айрим
мулоҳазалар
илгари
сурилган
.
Калит
сўзлари
:
мол
-
мулк
,
мулк
,
мулк
ҳуқуқи
,
хусусий
мулк
,
мулк
шакллари
,
моддий
неъмат
,
мулкнинг
иқтисодий
ва
юридик
талқини
,
мулкдорнинг
ваколатлари
,
мулкка
эгалик
қилиш
,
мулкдан
фойдаланиш
,
мулкни
тасарруф
этиш
,
хусусий
мулкнинг
режими
.
Аннотация
:
в
данной
статье
в
историческом
ра
-
курсе
проанализированы
понимания
частной
соб
-
ственности
,
проведен
анализ
научных
взглядов
на
понятие
частной
собственности
и
его
содержания
.
Ис
-
ходя
из
проведенного
анализа
,
автор
дает
определен
-
ные
выводы
по
пониманию
частной
собственности
на
сегодняшний
день
и
по
вопросам
правового
режима
предприятий
имеющих
государственную
долю
.
Ключевые
слова
:
собственность
,
имущество
,
право
собственности
,
частная
собственность
,
виды
собственности
,
материальные
блага
,
экономиечское
и
правовое
значение
собственности
,
полномочия
собственника
,
владение
собственностью
,
пользования
собственностью
,
распоряжение
собственностью
,
режим
частной
собственности
.
Annotation:
in this article understanding of a private
property in a historical foreshortening are analysed, the
analysis of scientific views on concept of a private property
and its contents is carried out. Proceeding from the
carried-out analysis, the author gives certain conclusions
on understanding of a private property today and
concerning a legal regime of the enterprises having the
state share.
Key words:
property, property, property right, private
property,
types
of
property,
material
benefits,
ekonomiyechsky and legal value of property, power of the
owner, possession of property, uses of property, order
property, mode of a private property.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Раҳмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
объектлари
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009.
2.
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
. –
Т
.:
ТДЮИ
,
2009.
3.
Саидов
А
.
Х
.
Ҳозирги
замон
асосий
ҳуқуқий
ти
-
зимлари
:
Олий
ўқув
юртлари
талабалари
учун
дарс
-
лик
. –
Т
., 2004.
4.
Новицкий
И
.
Б
.
Римское
частное
право
. -
М
.:
Юрист
, 1998.
5. Yamani Ahmed Zaki. Islamic Law and Contempo-
rary Issues in God and Man in Contemporary Islamic
Thought. –Beirut: American University, 1997.
6.
Жданов
Н
.
В
.
Исламская
концепция
миропо
-
рядка
. –
М
., 1991.
7.
Дождев
Д
.
В
.
Римское
частное
право
. –
М
.:
Норма
2002.
8. Demsetz H. Toward a theory of property rights //
American Economic Review. 1967. –
№
2. V 57.
9.
Хейне
П
.
Экономический
образ
мышления
. –
М
., 1991.
10. Neil K. Komesar. Law’s limits. The rule of law and
supply and demand of rights. Cambridge University Press.
2001.
11.
Каменецкий
В
.
А
.,
Патрикеев
В
.
П
.
Собствен
-
ность
в
XXI
столетии
. –
М
.:
Экономика
, 2004.
12.
Маркс
К
.,
Эргельс
Ф
.
Танланган
асарлар
. 1-
том
. –
Т
.: 1980.
