ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
Х
.
Каримов
,
Тошкент
давлат
юридик
университети
мустақил
изланувчиси
ҚИЙНОҚНИНГ
ИЖТИМОИЙ
ХАВФЛИ
ҚИЛМИШ
СИФАТИДА
ТАҚИҚЛАНИШИНИНГ
ХАЛҚАРО
ҲУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақолада
ижтимоий
хавфли
қилмиш
сифатида
қийноқ
тушунчаси
,
қийноқнинг
халқаро
ҳуқуқда
тақиқланишининг
ҳуқуқий
асослари
ёритилган
.
Мақолада
муаллиф
томонидан
халқаро
ҳуқуқий
ҳужжатларда
келтирилган
қийноқ
тушунчаси
юридик
таҳлил
қилиб
берилган
.
Калит
сўзлар
:
инсон
ҳуқуқлари
,
конвенция
,
шафқатсиз
муомала
,
қийноқ
,
жазо
.
Аннотация
:
в
данной
статье
раскрыты
понятия
пытки
как
общественно
-
опасного
деяния
,
правовые
основы
запрета
пытки
в
международном
праве
.
Автор
провел
юридический
анализ
понятия
пытки
,
приведен
-
ного
в
международных
правовых
документах
.
Ключевые
слова
:
права
человека
,
конвенция
,
же
-
стокое
обращение
,
пытка
,
наказание
.
Annotation:
in this article it`s disclosed the definition
of “torture” as social dangerous act, the legal basis of pro-
hibition of torture in the international law. The author made
the legal analyze of the definition of torture which is stipu-
lated in international law documents.
Key words:
human rights, convention, degrading
treatment, torture, punishment.
Таъкидлаш
лозимки
,
ҳар
қандай
жиноят
шахс
,
жамият
ва
давлат
манфаатларига
зарар
етказади
.
Ана
шундай
жиноятлардан
бири
қийноқ
.
Қийноқ
ҳуқуққа
қарши
қаратилган
тажовузнинг
кўринишларидан
бири
ҳисобланади
.
У
шахснинг
жисмоний
ва
руҳий
дахлсизлиги
,
шахсий
хавфсизлигига
тажовуз
қилади
.
1948
йил
10
декабрда
халқаро
ҳамжамият
“
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
Декларацияси
”
ни
қабул
қилиш
орқали
қийноқ
ёки
шафқатсиз
,
ғайриинсоний
ёки
қадр
-
қимматни
хўрловчи
муомала
ва
жазо
турларини
қўллашни
тақиқлади
.
Декларациянинг
5-
моддаси
“
ҳеч
ким
азоб
-
уқубатга
ёки
ваҳшийларча
,
инсонликка
иснод
бўлган
ёки
қадр
-
қимматни
хўрлайдиган
муомала
ва
жазога
мустаҳиқ
бўлмаслиги
керак
” [1] –
деб
мустаҳкамланди
.
Тарихга
назар
ташласак
,
қийноққа
солиш
тушунчасига
берилган
илк
илмий
таърифлардан
бири
италиялик
ҳуқуқшунос
олим
Чезаре
Беккария
томонидан
1764
йилда
ёзилган
“
Жиноятлар
ва
жазолар
ҳақида
”
асарида
таклиф
қилинган
таъриф
ҳисобланади
.
Бу
асарда
қийноққа
солиш
айбланувчи
устидан
унинг
иши
бўйича
юритилаётган
тергов
даврида
ёки
ундан
жиноят
содир
этганлигига
иқрорлик
кўрсатуви
олиш
ёинки
у
сўроқ
чоғида
берган
қарама
-
қарши
кўрсатувларни
тушунтиришга
уни
мажбурлаш
ёхуд
жиноят
бўйича
шерикларини
айтишга
уни
мажбур
этиш
ёки
у
содир
этган
бўлиши
мумкин
бўлган
бошқа
жиноятларни
очиш
учун
бажариладиган
ҳаракатлар
сифатида
таърифланади
[2. 96–97-
бет
]
Демак
,
қийноқ
тушунчасига
берилган
илк
таърифдан
шу
нарса
аёнки
,
қийноқ
шахсга
жиноят
иши
билан
боғлиқ
бўлган
ҳолатда
етказилган
.
Бу
ерда
қийноқ
шахсдан
тергов
жараёнида
иқрорлик
кўрсатуви
олиш
ёки
бошқа
жиноятни
очиш
мақсадида
қўлланилган
.
Яъни
,
Чезаре
Беккария
таърифига
кўра
қийноқ
шахсга
аниқ
мақсад
билан
қўлланилган
.
“
Қийноққа
солиш
”
тушунчасига
ҳуқуқий
таъриф
илк
бор
БМТнинг
Бош
Ассамблеяси
томонидан
1975
йил
9
декабрда
қабул
қилинган
“
Ҳамма
шахсларни
қийноқлардан
,
бошқа
қаттиқ
,
шафқатсиз
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
муомала
ва
жазо
турларидан
муҳофаза
қилиш
тўғрисида
”
ги
Декларацияда
берилган
.
Ушбу
Декларацияда
“
қийноққа
солиш
”
тушунчасининг
мазмуни
хусусидаги
турли
хил
қарашлар
ривожлантирилган
ва
1-
моддасида
у
“
расмий
шахс
томонидан
ёки
унинг
кўрсатмасига
биноан
инсонга
ундан
ёки
учинчи
шахсдан
ахборот
ёки
иқрорлик
кўрсатувлари
олиш
,
у
содир
этган
ёки
содир
этганликда
гумон
қилинаётган
ҳаракатлар
учун
уни
жазолаш
ёинки
уни
ёки
бошқа
шахсларни
қўрқитиш
мақсадида
била
туриб
кучли
оғриқ
ёхуд
жисмоний
ёки
ақлий
азоб
-
уқубатлар
етказишга
қаратилган
ҳар
қандай
ҳаракат
”,
деб
таърифланган
[3].
1984
йил
10
декабрда
БМТ
томонидан
қабул
қилинган
“
Қийноқ
ҳамда
муомала
ва
жазолашнинг
қаттиқ
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турларига
қарши
”
Конвенциянинг
1-
моддасида
эса
,
қийноқ
қуйидагича
таърифланади
:
“
бирон
-
бир
шахсга
қасддан
етказиладиган
кучли
жисмоний
ёки
руҳий
оғриқ
ёхуд
азоб
,
ундан
ёки
учинчи
шахслардан
маълумот
ёки
иқрорликни
қўлга
киритиш
учун
,
у
ёки
учинчи
шахс
содир
этган
ёки
содир
этишда
гумон
қилинаётган
қилмиш
учун
жазолаш
,
шунингдек
,
уни
ёки
учинчи
шахсларни
қўрқитиш
ёки
мажбурлаш
ёинки
дискриминацияга
асосланган
ҳар
қандай
сабабларга
кўра
содир
этилган
ҳар
қандай
ҳаракатлар
бўлиб
,
бунда
ушбу
ҳаракатлар
давлат
мансабдор
шахслари
ёки
расмий
равишда
намоён
бўлувчи
бошқа
шахслар
,
ёки
уларнинг
ундови
билан
ёхуд
уларни
хабардор
этган
ҳолда
ёинки
уларнинг
розилиги
билан
содир
этилади
” [4].
Қийноқлар
:
Ахборотлар
тузиш
бўйича
қўлланмада
қийноқлар
таркиб
топадиган
қуйидаги
учта
асосий
элемент
ажратиб
кўрсатилган
:
•
оғир
жисмоний
ёки
маънавий
азоб
ёки
озор
етказиш
;
•
давлат
мансабдор
шахсларининг
рухсати
,
сукут
сақлаган
ҳолдаги
розилиги
ёки
ғаламаслиги
туфайли
ҳуқуқбузарлик
содир
этилиши
;
•
муайян
мақсад
,
масалан
,
ахборот
олиш
,
жазолаш
ёки
қўрқитиш
мақсадида
ҳуқуқбузарликни
содир
этиш
[5].
Демак
,
Қийноқнинг
асосий
элементларининг
мавжудлиги
қийноққа
солганлик
учун
жавобгарликни
келтириб
чиқаради
.
Халқаро
ҳуқуқий
ҳужжатлардаги
“
қийноқ
”
тушунчасини
таҳлил
қилишда
1984
йил
10
декабрда
қабул
қилинган
“
Қийноқ
ҳамда
муомала
ва
жазолашнинг
қаттиқ
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турларига
қарши
”
Конвенцияда
мустаҳкамланган
қийноқ
тушунчасига
берилган
таърифнинг
белгиларига
батафсилроқ
тўхталиб
ўтиш
ўринли
бўлади
деб
ўйлаймиз
.
Қийноқнинг
объекти
–
шахснинг
одил
судловга
бўлган
ҳуқуқи
ҳамда
шахсий
(
жисмоний
,
маънавий
ва
руҳий
)
хавфсизликка
бўлган
ҳуқуқи
(
қийноққа
солиниш
натижасида
шахсга
кучли
жисмоний
оғриқ
етказилади
(
яъни
,
жисмоний
хавфсизликка
бўлган
ҳуқуқ
бузилади
);
маънавий
азоб
-
уқубат
етказилади
(
яъни
,
маънавий
хавфсизликка
бўлган
ҳуқуқ
бузилади
);
қўрқитиш
орқали
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2016
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
руҳий
азоб
-
уқубат
етказилади
(
яъни
,
руҳий
хавфсизликка
бўлган
ҳуқуқ
бузилади
).
Қийноқнинг
субъекти
–
давлат
мансабдор
шахслари
ёки
расмий
равишда
намоён
бўлувчи
бошқа
шахслар
ёки
уларнинг
ундови
билан
ёхуд
уларни
хабардор
этган
ҳолда
ёинки
уларнинг
розилиги
билан
содир
этган
ҳар
қандай
шахс
.
Қийноқнинг
объектив
томони
–
бирон
-
бир
шахсга
етказиладиган
кучли
жисмоний
ёки
руҳий
оғриқ
ёхуд
азоб
етказишга
олиб
келган
ҳар
қандай
ҳаракатлар
.
Қийноқнинг
субъектив
томони
–
қасддан
шахсга
ёки
учинчи
шахслардан
маълумот
ёки
иқрорликни
қўлга
киритиш
учун
,
у
ёки
учинчи
шахс
содир
этган
ёки
содир
этишда
гумон
қилинаётган
қилмиш
учун
жазолаш
,
шунингдек
,
уни
ёки
учинчи
шахсларни
қўрқитиш
ёки
мажбурлаш
ёинки
дискриминацияга
асосланган
ҳар
қандай
сабабларга
кўра
содир
этилади
.
Қайд
этиш
лозимки
,
мазкур
таҳлилда
қийноқнинг
субъекти
сифатида
халқаро
ҳуқуқ
нормасида
давлат
мансабдор
шахслари
ёки
расмий
равишда
намоён
бўлувчи
бошқа
шахслар
қайд
этилган
.
Халқаро
-
ҳуқуқий
ҳужжатларда
мансабдор
(
расмий
)
шахс
умумий
тушунчасига
таъриф
берилган
бўлмаса
-
да
,
халқаро
ҳуқуқда
айрим
турдаги
расмий
шахслар
тушунчаларига
берилган
шарҳларга
дуч
келиш
мумкин
.
Масалан
,
Ҳуқуқий
тартиботни
сақлаш
бўйича
мансабдор
шахсларнинг
хулқ
-
атвор
кодексининг
1-
моддасига
берилган
шарҳга
мувофиқ
“
ҳуқуқий
тартиботни
сақлаш
бўйича
мансабдор
шахс
”
атамаси
ҳуқуқни
қўллаш
билан
боғлиқ
бўлган
тайинланадиган
ёки
сайлаб
қўйиладиган
,
полиция
ваколатларига
,
айниқса
ҳуқуқбузарларни
ушлаш
ваколатларига
эга
мансабдор
шахсларнинг
барчасини
ўз
ичига
олади
.
Таъкидлаш
лозимки
,
қийноққа
солиш
тарзидаги
ҳаракатлар
мансабдор
бўлмаган
шахслар
томонидан
иштирокчиликда
ҳам
содир
этилиши
мумкин
,
башарти
бу
ҳаракатлар
:
а
)
расмий
шахснинг
кўрсатмасига
биноан
,
яъни
субъект
мазкур
шахс
томонидан
қийноққа
солишни
содир
этишга
жалб
қилиниши
натижасида
;
б
)
расмий
шахсни
хабардор
этган
ҳолда
,
яъни
мансабдор
шахс
қийноққа
солишнинг
қўлланилиши
тўғрисида
зарурий
ахборотга
тўлиқ
ҳажмда
эга
бўлган
шароитда
;
в
)
расмий
шахснинг
сукутга
асосланган
розилиги
билан
бажарилган
,
яъни
мансабдор
шахс
қийноққа
солишни
содир
этишга
монелик
қилмаган
ёки
ҳатто
бунга
монелик
қилувчи
омилларни
бартараф
этган
бўлса
.
Демак
,
мазкур
ҳаракатларни
расмий
шахс
бўлмай
туриб
содир
этган
субъект
қийноққа
солиш
тариқасидаги
жиноятнинг
иштирокчиси
ҳисобланади
.
Полиция
ваколатларига
,
айниқса
ҳуқуқбузарларни
ушлаш
ваколатларига
эга
давлат
мансабдор
шахслар
одатда
жиноят
иши
қўзғатиш
ваколатига
эга
бўлади
.
Айни
вақтда
одатда
жиноят
иши
қўзғатиш
,
ҳуқуқбузарлик
содир
этган
ёки
ҳуқуқбузарлик
содир
этганликда
гумон
қилинаётган
шахснинг
эркинлигини
чеклаш
ваколатига
эга
бўлган
мансабдор
шахсларнинг
мазкур
гуруҳини
алоҳида
ажратиш
зарурияти
фикримизча
улар
бажарадиган
функциялар
хусусияти
ва
уларнинг
ваколатларини
амалга
ошириш
пайтида
суиистеъмолларга
йўл
қўйиш
,
шунингдек
,
энг
аввало
уларда
қийноққа
солиш
ва
муомалада
бўлиш
ёки
жазолашнинг
инсонийликка
зид
бўлган
бошқа
турларини
қўллаш
имконияти
мавжудлиги
билан
боғлиқ
.
Демак
,
қийноқнинг
субъекти
ҳам
мазкур
тоифадаги
мансабдор
шахслар
бўлиши
керак
.
Ҳар
қандай
мансабдор
шахс
эмас
.
Бундан
ташқари
қийноқ
нафақат
полиция
ваколатига
эга
бўлган
мансабдор
шахслар
,
балки
жиноят
иши
қўзғатиш
ваколати
берилган
органнинг
ҳар
қандай
шахси
томонидан
содир
этилиши
ҳолатлари
ҳам
юз
бериши
мумкин
деган
фикрни
билдирмоқчимиз
.
Фикримизча
қийноқ
жиноятининг
субъекти
жиноят
иши
қўзғатиш
,
ҳуқуқбузарлик
содир
этган
ёки
ҳуқуқбузарлик
содир
этганликда
гумон
қилинаётган
шахснинг
эркинлигини
чеклаш
ваколатига
эга
орган
ходими
ёки
мансабдор
шахси
бўлиши
керак
.
Бу
ерда
мазкур
органларнинг
мансабдор
шахслари
томонидан
содир
этилиши
жиноятни
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
баҳоланиши
керак
.
Бундан
ташқари
фикримизча
,
халқаро
конвенция
қоидалари
давлатларнинг
миллий
қонунчилигида
тўлиқ
имплементация
қилинишида
, “
Қийноқ
ҳамда
муомала
ва
жазолашнинг
қаттиқ
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турларига
қарши
”
Конвенция
нормаларига
,
хусусан
“
давлат
мансабдор
шахслари
ёки
расмий
равишда
намоён
бўлувчи
бошқа
шахслар
”, “
муомала
ва
жазолашнинг
қаттиқ
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турлари
”
каби
тушунчаларга
БМТ
томонидан
расмий
шарҳ
тайёрланишини
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Инсон
ҳуқуқлари
умумжаҳон
декларациясига
шарҳлар
. –
Т
.:
Адолат
,1999
йил
.
2.
Беккария
Ч
.
О
преступлениях
и
наказаниях
.
ИНФРА
-
М
, 2011.
3.www.terralegis.org
4.www.un.org.ru
5.
Қийноқлар
:
Ахборотлар
тузиш
бўйича
қўлланма
.
Камий
Жиффар
,
инсон
ҳуқуқлари
маркази
Эссекс
университети
. –
Т
., 2003
й
.
