ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
67
Х. Каримов
Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси
Академияси кафедра бошлиғи,
ю.ф.ф.д, доцент
МАЪМУРИЙ ПРЕЮДИЦИЯ ИНСТИТУТИ МАВЖУД
БЎЛГАН ЖИНОЯТЛАРНИ КВАЛИФИКАЦИЯ
ҚИЛИШНИНГ АЙРИМ МУАММОЛАР
Аннотация:
ушбу мақолада маъмурий преюдиция
институти мавжуд бўлган жиноятларни квалификация
қилишдаги ҳамда суд-тергов амалиётидаги муаммолар
таҳлил қилинган, Олий суди Пленуми қарорларидаги
айрим тушунтиришлар ва уларга ўзгартиришлар
киритишлар бўйича таклифлар билдирилган.
Калит
сўзлар:
маъмурий
преюдиция,
квалификация, суд-тергов амалиётидаги муаммолар,
Преюдиция.
Abstract:
this article contains analysis of crimes with
administrative prejudice and practical problems of forensic
investigation. Also there are given some explanations of
the related decisions of the Supreme court and the pro-
posals for amendments.
Key words:
administrative prejudice, practical prob-
lems of forensic investigation, prejudice
Аннотация:
в данной статье проанализирован
проблемы
квалификации
преступлений
с
административной
преюдицией
и
судебно-
следственной практики, представлены некоторые
разяснения Пленумов Верховного суда и предложения
по внесению в них изменений.
Ключевые слова:
админстративная преюдиция,
квалификация,
судебно-следственная
практика,
Преюдиция.
Преюдиция лотинча “praejudicialis” сўзидан олинган
бўлиб, аввалги суд қарорига тегишли деган маънони
билдиради.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг 54 та моддасида 66 та жиноят таркиби
бўйича Маъмурий преюдиция назарда тутилган. Яъни,
ушбу моддадаги қилмишлар жиноят сифатида
малакаланиши учун “маъмурий жазо қўлланилганидан
кейин содир этилган бўлиши” талаб этилади.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодекснинг 37-
моддасида “башарти маъмурий жазога тортилган шахс
шу жазони ўташ муддати тугаган кундан бошлаб бир
йил мобайнида янги маъмурий ҳуқуқбузарлик содир
этмаган бўлса, мазкур шахс маъмурий жазога
тортилмаган
деб
ҳисобланади”
[1]
деб
мустаҳкамланган. Демак, ушбу моддадан шахс
маъмурий жазога тортилган кундан бошлаб, яъни
маъмурий жазо ыщллаш тўғрисидаги қарор кучга
кирган кундан бошлаб ҳамда жазони ўташ муддати
тугагандан сўнг бир йил давомида маъмурий жазога
тортилган ҳисобланади деган хулосага келиш мумкин.
Жиноят кодексидаги баъзи қилмишлар жиноят
сифатида
баҳоланиши
учун
маъмурий
жазо
қўлланилган бўлишликни ҳамда ушбу қилмиш учун
маъмурий жазо қўлланилгандан сўнг, худди шундай
қилмишни содир этган бўлиши талаб этилади. Шу
ўринда савол туғилади? Шахс маъмурий жазо
қўлланилгандан сўнг қанча муддатда ичида худди
шундай
ҳуқуқбузарилкни
содир
этса
жиноий
жавобгарлик келтириб чиқаради. Бу ҳақида Олий суди
Пленумининг 2007 йил 27 июндаги “Баданга қасддан
шикаст етказишга оид ишлар бўйича суд амалиёти
тўғрисида”ги Қарори мисолида кўриб чиқамиз. Мазкур
Қарорнинг
24-бандида
“Судлар
шуни
назарда
тутишлари лозимки, баданга қасддан, соғлиқнинг қисқа
муддатга ёмонлашувига ёки меҳнат қобилиятининг
унча узоқ бўлмаган муддатга йўқолишига сабаб
бўлмаган даражада енгил шикаст етказганлик учун
маъмурий жавобгарлик белгиланган” [2]. Баданга
қасддан бундай шикаст етказганлик учун жиноий
жавобгарлик, фақат у шундай қилмиш учун шахсга
нисбатан маъмурий жазо маъмурий жазо қўллаш
тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан бошлаб бир йил
ичида такроран содир этилган (ЖК 109-моддасининг
биринчи қисми) ёки соғлиқнинг қисқа вақт давомида
ёмонлашувига сабаб бўлган (ЖК 109-моддасининг
иккинчи қисми) ҳолдагина келиб чиқади.” Демак,
Пленум қарорида маъмурий преюдицияга эга бўлган
Жиноят
кодексининг
109-моддасининг
1-қисми
мисолида жиноий жавобгарлик “маъмурий жазо
қўллаш тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан бошлаб
бир йил ичида такроран” содир этилган ҳолдагина
келиб чиқиши тушунтирилмоқда. Яъни, ушбу мисолда
шахсни Жиноят кодексининг 109-моддасининг 1-қисми
учун жавобгарликка тортиш учун 2 та белгига эътибор
қаратиш
лозим.
Биринчидан
шахс
Маъмурий
жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 52-моддасининг
2-
қисми билан жазога тортилган бўлиши, иккинчидан
жазо қўллаш тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан
бошлаб бир йил ичида ичида содир этилган бўлиши
талаб этилади.
Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг Судлар
тўғрисидаги Қонунига асосан, “қонун ҳужжатларини
қўллаш масалалари бўйича Ўзбекистон Республикаси
Олий суди Пленумининг тушунтиришлари судлар,
ушбу тушунтиришлар берилган қонун ҳужжатларини
қўллаётган бошқа органлар, корхоналар, муассасалар,
ташкилотлар
ва
мансабдор
шахслар
учун
мажбурийдир”. Шу сабабли, суд-тергов амалиётида
ушбу тушунтиришларга амал қилиш мажбурий.
Шу
ўринда,
юқоридаги
Пленум
қарори
тушунтиришини Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги
Кодекснинг 37-моддаси талабларидан келиб чиқиб,
кўриб чиқамиз. Яъни юқорида келтирганимиздек,
“башарти маъмурий жазога тортилган шахс шу жазони
ўташ муддати тугаган кундан бошлаб бир йил
мобайнида янги маъмурий ҳуқуқбузарлик содир
этмаган бўлса, мазкур шахс маъмурий жазога
тортилмаган деб ҳисобланади”. Бу ерда Пленум
қарорида келтирилган “маъмурий жазо қўллаш
тўғрисидаги қарор кучга кирган кундан бошлаб”
тушунчаси
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
Кодекснинг
37-моддасидаги
“маъмурий
жазога
тортилган шахс шу жазони ўташ муддати тугаган
кундан бошлаб” тушунчалари бир биридан фарқ
қилади. Фикримизча, “маъмурий преюдицияга эга
бўлган жиноят таркиблари учун жиноий жавобгарлик
вужудга келишига оид тушунтиришларда Маъмурий
жавобгарлик тўғрисидаги Кодекснинг 37-моддаси
талабларига асосан, башарти маъмурий жазога
тортилган шахс шу жазони ўташ муддати тугаган
кундан бошлаб бир йил мобайнида такроран содир
этилган ҳолдагина келиб чиқишига оид” тушунтириш
берилиши мақсадга мувофиқ. Бунда бир йил ўтгандан
сўнг содир этилиши қилмишни жиноят сифатида эмас,
балки маъмурий ҳуқуқбузарлик сифатида малакалашга
асос бўлади.
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
68
Хорижий
мамлакатлар
жиноят
қонунчилиги,
жумладан, Россия Федерацияси Жиноят кодексининг
157-
моддаси [3] болалар ёки ота-онани моддий
таъминлашдан бўйин товлаганлик учун жиноий
жавобгарлик
белгиланган
бўлиб,
ушбу
модда
маъмурий преюдицияга эга. Мазкур нормага асосан
шундай қилмиш учун маъмурий жазога тортилган
шахс, маъмурий жавобгарликка тортилган деб
ҳисобланган даврда юқоридаги қилмишни содир этса
жиноий жавобгарликни келтириб чиқаради. Яъни,
жиноят моддасининг ўзида бевосита қайси даврда
содир этилиши жиноий жавобгарликни келтириб
чиқариши белгиланган. Бундай норма Россия Жиноят
кодексининг маъмурий преюдиция назарда тутилган
моддаларида белгиланган.
Беларусь
Республикаси
Жиноят
кодексининг
маъмурий преюдиция назарда тутилган жиноятларида
қилмишни маъмурий жазо қўлланилгандан сўнг бир
йил ичида содир этилиши жиноий жавобгарликни
келтириб чиқариши бевосита кодекснинг ўзида
назарда тутилган.
Қайд этиш лозимки, муайян ишлар бўйича суд
амалиётини умумлаштириш натижалари муҳокама
қилиниб
Пленум
қарорлари
қабул
қилинганда
тушунтиришларни бошқа ишлар бўйича анология
сифатида қўллаб бўлмайди. Масалан, Жиноят
кодексининг
122-моддасида
белгиланган
“Вояга
етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий
таъминлашдан бўйин товлаш” жинояти маъмурий
преюдицияга эга. Яъни, “Моддий ёрдамга муҳтож
бўлган вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсни
моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уларни
моддий жиҳатдан таъминлаш учун суднинг ҳал қилув
қарорига ёки суд буйруғига биноан ундирилиши лозим
бўлган маблағни жами бўлиб икки ойдан ортиқ муддат
мобайнида
тўламаслик,
шундай
қилмиш
учун
маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган
бўлса” жиноий жавобгарлик келтириб чиқаради.
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 474-
моддасида “Вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз
шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш” учун
маъмурий жавобгарлик белгиланган. Бундай ҳолда ўн
беш сутка муддатга маъмурий қамоққа олишга ёки
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга мувофиқ
маъмурий қамоқ қўлланилиши мумкин бўлмаган
шахсларга базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма
баравари миқдорида жарима солишга сабаб бўлади.
2009 йил 10 апрелдаги “Суд ҳужжатларини
бажаришдан бўйин товлаш ва уларнинг ижро
этилишига
тўсқинлик
қилиш
учун
жиноий
жавобгарликка доир қонунларни қўллашнинг айрим
масалалари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Олий суди Пленуми қарорининг 14 бандида
“Қуйидагилар шахсни ЖК 122-моддасига мувофиқ
жиноий жавобгарликка тортиш шартлари ҳисобланади:
моддий ёрдамга муҳтож бўлган вояга етмаган ёки
меҳнатга лаёқатсиз шахсни моддий таъминлаш ҳақида
суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори ёки суд
буйруғи мавжудлиги;
бундай шахсни моддий таъминлашдан бўйин
товлаганлик
учун
шахсга
нисбатан
муқаддам
маъмурий жазо чораси қўлланилганлиги;
ушбу маблағ жами бўлиб икки ойдан ортиқ муддат
мобайнида тўланмаслиги” [4] деб белгиланган.
Шу
ўринда
савол?
Маъмурий
жавобгарлик
тўғрисидаги
кодекснинг
474-моддаси
бўйича
жавобгарлик тортилиб, ўн беш сутка муддатга
маъмурий қамоққа олиш жазоси тайинланган шахсга
нисбатан қачон жиноят иши қўзғатилиши мумкин.
Яъни, ўн беш сутка муддатга маъмурий қамоққа олиш
жазоси ўталгандан кейин икки ойдан ортиқ муддат
мобайнида бўйин товлангандан кейинми ёки маъмурий
жазога тортиш ҳақида қарор кучга киргандан кейин
икки ойдан кейинми? Фикримизча, бу ҳолатда ҳам
шахс маъмурий қамоқ жазони ўтаб бўлгандан сўнг,
икки
ойдан
ортиқ
муддат
мобайнида
бўйин
товлангандан кейин жиноий жавобгарлик келтириб
чиқариши ҳақида тушунтириш берилиши мақсадга
мувофиқ.
Маъмурий преюдицияга эга жиноятлар таркиби
тузилишига эътибор қаратсак бир қанча шаклда
намоён бўлади.
1.
Фақатгина модданинг 1-қисмида маъмурий
жазога тортилган бўлиш талаб этилади. Масалан,
Жиноят кодексининг 109-моддаси 1-қисми.
2.
Барча қисмларда маъмурий жазога тортилган
бўлиш талаб этилади. Масалан, Жиноят кодексининг
1251-
моддаси барча қисмлари.
3.
Маъмурий
преюдиция
назарда
тутилган
қилмишни
оғирлаштирувчи
ҳолатларда
содир
этилганда қилмиш тўғридан-тўғри жиноят сифатида
баҳоланади. Масалан, Жиноят кодексининг 1271-
моддасининг 3-қисми.
4.
Жиноий жавобгарлик келиб чиқишиши учун
қилмиш иқтисодий миқдорга боғлиқ. Масалан, 2013
йил 6 сентябрдаги “Божхона тўғрисидаги қонунчиликни
бузиш ва контрабандага оид ишлар бўйича суд
амалиёти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Олий
суди Пленуми қарорининг 3-бандига асосан, қонун
божхона тўғрисидаги қонунчиликни бузиш учун
жавобгарлик турини божхона чегарасидан қонунга
хилоф равишда ўтказилаётган товар ёки бошқа
қимматликлар миқдори билан боғлаган бўлиб, бу
миқдор уларнинг ҳуқуқбузарлик содир этилган кундаги
қийматидан келиб чиққан ҳолда аниқланади.
Товар ёки бошқа қимматликларни қонунга хилоф
равишда божхона чегарасидан кўп миқдоргача
ўтказганлик учун ҳар доим, шахс айнан шундай
ҳуқуқбузарлик учун бир йил давомида бир неча марта
маъмурий жавобгарликка тортилганлигидан қатъий
назар, маъмурий жавобгарлик келиб чиқади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 182-
моддасининг
бўйича
жиноий
жавобгарлик товар ва транспорт воситаларини кўп
миқдорда
қонунга
хилоф
равишда
божхона
чегарасидан
ўтказганлик
учун
маъмурий
жавобгарликка
тортилган
(Ўзбекистон
Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги
кодексининг 22721-моддаси, 22722- моддасининг
биринчи қисми) шахс маъмурий жазо қўлланилганидан
сўнг бир йил давомида яна айнан шундай
ҳуқуқбузарликни кўп миқдорда содир этган ҳолдагина
келиб чиқади.
Жиноят кодекси 182-моддаси иккинчи қисмида
назарда тутилган квалификация белгилари мавжуд
бўлганда, жиноий жавобгарлик шахс товар ёки бошқа
қимматликларни қонунга хилоф равишда божхона
чегарасидан ўтказганлик учун илгари маъмурий
жавобгарликка тортилган-тортилмаганлигидан қатъий
назар, келиб чиқади. Бунда ЖК 182-моддаси иккинчи
қисмининг «б», «в» ва «г» бандлари бўйича жиноий
жавобгарлик фақат божхона тўғрисидаги қонунчилик
кўп миқдорда бузилган ҳолдагина келиб чиқади [5].
Яъни, Божхона тўғрисидаги қонун ҳужжатларини
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
69
бузиш: Жиноят кодексининг 182-моддаси 2-қисмида а)
жуда кўп миқдорда; б) чегарани бузиб ўтиш, яъни
божхона хизматининг розилигини олмасдан туриб,
товар
ёки
бошқа
қимматликларни
Ўзбекистон
Республикасининг божхона чегарасидан очиқдан-очиқ
ўтказиш йўли билан; в) уюшган гуруҳ томонидан ёки
унинг манфаатларини кўзлаб; г) хизмат лавозимидан
фойдаланган ҳолда содир этилган бўлса каби
оғирлаштирувчи белгилар мавжуд. Демак, жиноий
жавобгарлик шахс жуда кўп миқдордаги божхона
тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлиги учун
маъмурий
жавобгарликка
тортилган-
тортилмаганлигидан қатъий назар, келиб чиқади.
Жиноят кодексининг 182-моддасининг 2-қисмидаги
“Чегарани бузиб ўтиш, яъни божхона хизматининг
розилигини олмасдан туриб, товар ёки бошқа
қимматликларни
Ўзбекистон
Республикасининг
божхона чегарасидан очиқдан-очиқ ўтказиш йўли
билан;
уюшган
гуруҳ
томонидан
ёки
унинг
манфаатларини
кўзлаб;
хизмат
лавозимидан
фойдаланган ҳолда содир этилган бўлса” каби
оғирлаштирувчи ҳолатларда жиноий жавобгарлик
фақат божхона тўғрисидаги қонунчилик кўп миқдорда
бузилган ҳолдагина келиб чиқади.
5.
Жиноят
кодекси
1861-моддаси
1-қисм
диспозициясидаги маъмурий жазога тортилганлик ёки
муайян белгиланган миқдорда қилмишни содир этиш
жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Масалан, “Этил
спирти, алкоголли ва тамаки маҳсулотларини қонунга
хилоф равишда ишлаб чиқариш ёки муомалага
киритиш анча миқдорда ёхуд шундай ҳаракатлар учун
маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган
бўлса” деб белгиланган. Яъни, анча миқдорда
ҳуқуқбузарликни
содир
этилиши
маъмурий
жавобгарликка тортилганликни талаб этмайди. Анча
миқдоргача ҳуқуқбузарликни содир этилиши эса,
маъмурий жазога тортилганликни талаб этади. Ушбу
модданинг 2-қисми “б”, “г” бандари, 3-қисмининг “б”
банди
билан
жиноий
жавобгарлик
маъмурий
жавобгарликка тортилган-тортилмаганлигидан қатъий
назар фақат этил спирти, алкоголли ва тамаки
маҳсулотларини қонунга хилоф равишда ишлаб
чиқариш ёки муомалага киритиш анча миқдорда содир
этилган бўлса келиб чиқади.
6.
Маъмурий
преюдиция
назарда
тутилган
қилмишни
муайян
миқдорда
ёки
бошқа
оғирлаштирувчи ҳолатларда содир этилганда қилмиш
тўғридан-тўғри
жиноят
сифатида
баҳоланади.
Масалан, Жиноят кодексининг 213 ва 214-моддалари.
Жумладан,
ЖКнинг
давлат
органи,
давлат
иштирокидаги ташкилот ёки фуқароларнинг ўзини ўзи
бошқариш органи хизматчисининг қонунга хилоф
равишда моддий қимматликлар олиши ёки мулкий
манфаатдор бўлиши ҳуқуқбузарлиги учун ЖКнинг 214-
моддасида жиноий ҳамда МЖтКнинг 193-2-моддасида
маъмурий жавобгарлик белгиланган. Яъни, шахсни
ЖКнинг 214-моддасидаги жиноятни 1-қисми билан
жавобгарликка тортиш учун, шахсга МЖтКнинг 193-2-
моддасига асосан маъмурий жазо қўлланилган бўлиши
талаб этилади.
Фикримизча, маъмурий преюдицияга эга бўлган
жиноятларда оғирлаштирувчи ҳолатлар назарда
тутилганда “ўша ҳаракатлар” жумласи ишлатилганда
“ўша ҳаракатлар” ибораси шахсга боғлиқ ҳаракатларни
назарда тутади ҳамда маъмурий жазога тортилганлик
бўлишликни назарда тутмайди. Мисол учун, Жиноят
кодексининг 214-моддасининг 1-қисмида “Давлат
органи,
давлат
иштирокидаги
ташкилот
ёки
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органи
хизматчисининг ўз хизмат мавқеидан фойдаланган
ҳолда бажариши лозим ёки мумкин бўлган муайян
ҳаракатни уни пора эвазига ўзига оғдириб олаётган
шахс
манфаатларини
кўзлаб
бажариши
ёки
бажармаслиги эвазига қонунга хилоф эканлигини била
туриб, моддий қимматликлар олиши ёки мулкий
манфаатдор бўлиши, шундай ҳаракатлар учун
маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган
бўлса” деб белгиланган. Ушбу модданинг 2-қисмида
ўша ҳаракатлар: “а) анча миқдорда; б) тамагирлик
йўли билан содир этилган бўлса” деб белгиланган.
Бунда ўша ҳаракатлар деганда “Давлат органи, давлат
иштирокидаги ташкилот ёки фуқароларнинг ўзини ўзи
бошқариш органи хизматчисининг ўз хизмат мавқеидан
фойдаланган ҳолда бажариши лозим ёки мумкин
бўлган муайян ҳаракатни уни пора эвазига ўзига
оғдириб олаётган шахс манфаатларини кўзлаб
бажариши ёки бажармаслиги эвазига қонунга хилоф
эканлигини била туриб, моддий қимматликлар олиши
ёки мулкий манфаатдор бўлиши” тушунилади. Демак,
“Давлат органи, давлат иштирокидаги ташкилот ёки
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органи
хизматчисининг ўз хизмат мавқеидан фойдаланган
ҳолда бажариши лозим ёки мумкин бўлган муайян
ҳаракатни уни пора эвазига ўзига оғдириб олаётган
шахс
манфаатларини
кўзлаб
бажариши
ёки
бажармаслиги эвазига қонунга хилоф эканлигини била
туриб, моддий қимматликлар олиши ёки мулкий
манфаатдор бўлиши” анча миқдорда содир этилган
бўлса тўғри жиноий жавобгарлик келтириб чиқаради.
Шунингдек, “Давлат органи, давлат иштирокидаги
ташкилот ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органи
хизматчисининг
ўз
хизмат
мавқеидан
фойдаланган ҳолда бажариши лозим ёки мумкин
бўлган муайян ҳаракатни уни пора эвазига ўзига
оғдириб олаётган шахс манфаатларини кўзлаб
бажариши ёки бажармаслиги эвазига қонунга хилоф
эканлигини била туриб, моддий қимматликлар олиши
ёки мулкий манфаатдор бўлиши” тамагирлик йўли
билан содир этилган бўлса ҳам тўғри жиноий
жавобгарлик келтириб чиқаради. Бундай ҳолатларда
маъмурий
жазо
қўлланилган
бўлиши
талаб
этилмаслиги ҳақидаги тушунтириш берилиши таклиф
этилади.
Маъмурий преюдиция назарда тутилган жиноятлар
бўйича ягона суд амалиётини шакллантиришга оид
тушунтиришлар мавжуд эмаслиги ҳамда тергов ва суд
амалиётида турлича амалиёт шаклланмаслиги учун
“Маъмурий преюдицияга эга бўлган жиноятлар бўйича
қонун нормаларини тўғри қўллашга оид” Олий суд
Пленумининг қарорини ишлаб чиқиш мақсадга
мувофиқ.
“Маъмурий преюдицияга эга бўлган жиноятлар
бўйича қонун нормаларини тўғри қўллашга оид” Олий
суд Пленумининг қарорини қабул қилиниши қонун
нормаларини тўғри қўллашга, ягона суд амалиётини
шаклланишига ҳамда ўз навбатида шахс ҳуқуқ ва
эркинликларини ҳимоя қилишга хизмат қилади.
Қайд
этиш
лозимки,
маъмурий
преюдиция
институти юқорида келтирилганидек, бир қатор МДҲ
давлатлари жиноят кодексларида мавжуд бўлиб,
бундай институт аксарият хорижий мамлакатлар
қонунчилигида
қўлланилмайди.
Қирғизистон
Республикасининг янги қабул қилинган Жиноят
кодексида,
Қозоғистон
Республикаси
Жиноят
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
70
кодексларида
маъмурий
преюдиция
назарда
тутилмаган.
Россия
олимлари
ўртасида
ҳам
маъмурий
преюдицияни
жиноят
қонунчилигидан
чиқариш
борасида турлича қарашлар мавжуд. Масалан,
профессор Н.А.Лопашенко [6] маъмурий преюдицияни
жиноят қонунчилигидан чиқаришни ёқласа, профессор
В.П.Малков
[7]
мазкур
институтни
қолдириш
тарафдори. В.В.Волженкин [8] ва М.И.Ковалев [9]
жиноят
қонунчилигида
маъмурий
преюдицияни
мавжудлиги non bis in idem тамойилига зид деб
таъкидлайди. Уларнинг фикрича шахс ўз қилмиши учун
жавобгарликка тортилиб бўлинган, шунинг учун
кейинги худди шундай қилмиши учун устига устак
жиноят сифатида жавобгарликка тортиш учун эса асос
йўқ деб ҳисоблайдилар. А.Г.Безверхов [10] эса
маъмурий преюдиция нафақат қилмишни жиноят
сифатида белгилаш, шунингдек, жиноятларни қисман
декриминализация қилинишига олиб келади деб
таъкидлайди.
Профессор
Н.А.Лопашенко
[11]
маъмурий преюдицияни жиноят қонунчилигидан
чиқаришни асоси сифатида шахс белгиси қилмишни
жиноят сифатида белгилашга асос бўлмаслиги керак
деб
таъкидлайди.
Умуман
олганда
маъмурий
преюдицияни жиноят қонунчилигдан чиқариш ёки
қолдириш масаласида турлича қарашлар мавжуд.
Фикримизча, профессор Н.А.Лопашенкони фикрига
қўшилган ҳолда шахс белгиси қилмишни жиноят
сифатида белгилашга асос бўлмаслиги керак. Чунки
қилмишни
моҳияти,
унинг
табиати,
ижтимоий
хавфлилиги шахсга қараб ўзгариб қолмайди. Қилмиш
ўша-ўша, фақат шахс илгари шу қилмиш учун
маъмурий жазога тортилган. Шахсни мазкур қилмишни
маъмурий жазога тортилганидан сўнг бир йил ичида
яна такроран содир этиши маъмурий жавобгарликни
оғирлаштирувчи
ҳолат
сифатида
баҳоланиши
мақсадга мувофиқ бўлади. Маъмурий преюдицияга эга
бўлган жиноят қонунчилигидаги қилмишларни биринчи
марта
содир
этилганлиги
расман
жиноят
ҳисобланмасада, амалда ўз табиатига кўра жиноий
ҳуқуқбузарлик ҳисобланади. Бундан ташқари, “Енгил
тан жароҳати етказиш” (52-модда), “Оз миқдорда
талон-тарож қилиш” (61-модда), “Мулкни қасддан
нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш” (612-модда),
“Майда безорилик” (183-модда) каби ҳуқуқбузарликлар
шахснинг соғлиги ва мулкининг дахлсизлиги қарши
қаратилган
ҳуқуқбузарликлар
бўлсада,
амалда
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда тартибга
солинган. Хорижий мамлакатлар жиноят қонунчилиги
таҳлили
бундай
ҳуқуқбузарликларни
жиноий
ҳуқуқбузарликлар сифатида ножўя қилмиш (проступок)
таснифи доирасида тартибга солади.
М.Ҳ.Рустамбоев “жиноий проступок” институтини
киритиш заруратини асослаб, “жиноий проступок”ни
жиноятдан фарқини 3 та белгисига кўра фарқлайди. 1)
ижтимоий хавфлилик даражаси, 2) жазо сифатида
озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинланмаслиги,
3) айбдор шахснинг судланган ҳисобланмаслиги” [12].
Жиноят қонунчилигини такомиллаштириш жараёнида
М.Ҳ.Рустамбоевнинг “жиноий проступок” институтини
киритиш тўғрисидаги фикрига қўшиламиз.
Жиноят кодексида назарда тутилган маъмурий
преюдицияга эга бўлган жиноятлардан маъмурий
преюдиция институтини босқичма-босқич бекор қилиш,
бунда хорижий мамлакатлар тажрибасидан келиб
чиқиб,
жиноятларни
таснифлашга
оид
янгича
мезонларни ишлаб чиқиш, ижтимоий хавфи катта
бўлмаган
жиноий
қилмишларни
хорижий
мамлакатларда мавжуд “ножўя қилмиш” (проступок)
институтини
киритиш
орқали
такомиллаштириш
таклиф этилади. Ўзбекистон республикаси Президенти
Қарори билан тасдиқланган 2018 йил 14 майдаги
“Ўзбекистон Республикасининг Жиноят ва жиноят-
процессуал
қонунчилигини
такомиллаштириш
концепцияси”да [13] жиноий қилмишнинг ижтимоий
хавфлилик даражаси ва характерини белгиловчи
муқобил
кўрсаткичларни
жорий
этиш
орқали
жиноятларни таснифлаш тизими ва мезонларини
қайтадан кўриб чиқиш жиноий жавобгарлик ва жазо
тизимини
такомиллаштиришнинг
устувор
йўналишидаги вазифалар сифатида белгиланган.
М.Ҳ.Рустамбоев жиноят қонунчилигида “жиноий
проступок”
институтини
киритишда
Ўзбекистон
Республикасининг проступок тўғрисидаги кодексини
(“Кодекс Республики Узбекистан о проступках” [12])
қабул қилишни таклиф этади.
Бугунги кунда маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги
ишларни жиноят судларида кўриб чиқилиши жорий
этилганлиги ҳам, маъмурий ҳуқуқбузарликлар ўз
табиатига кўра жиноий ҳуқуқбузарликларга яқинлигини
кўрсатади. Хулоса сифатида маъмурий ва жиноят
қонунчилигига “ножўя қилмиш” (проступок) институти
билан боғлиқ тегишли институционал ўзгартиришлар
киритилишини тақозо этади. Албатта ушбу жараён
босқичма-босқич амалга ошириладиган, шунингдек,
ушбу институтларни киритилишини илмий асослаш
учун алоҳида чуқур илмий тадқиқотлар ўтказилишини
талаб этади. Унгача маъмурий преюдиция институти
билан боғлиқ суд-тергов амалиётида юзага келадиган
муаммоларни бартараф этиш ҳамда ягона суд
амалиётини шакллантириш мақсадида юқорида қайд
этилган ва турлича амалиётни бартараф этиш
мақсадида “Маъмурий преюдицияга эга бўлган
жиноятлар бўйича қонун нормаларини тўғри қўллашга
оид” Олий суд Пленумининг қарорини ишлаб чиқиш
мақсадга мувофиқ.
Адабиётлар рўйхати:
1. https://www.lex.uz/acts/111453
2.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми
қарорлари тўплами. “Адолат” 2014. 62-бет.
3. www.consultant.ru
4. https://www.lex.uz/uz/docs/1602168
5. https://www.lex.uz/acts/111453
6.
Лопашенко Н. А., Административной преюдиции
в уголовном праве – нет! / Н. А. Лопашенко // Вестник
Академии Генеральной прокуратуры Российской Фе-
дерации. – 2011 – № 3 (23) – С. 64–71.
7.
Малков В. П., Административная преюдиция: за
и против / В. П. Малков // Вестник Академии Генераль-
ной прокуратуры Российской Федерации. – 2011 – № 3
(23)
– С. 58–64.
8.
Волженкин Б. В., Принцип справедливости и
проблемы множественности преступлений по УК РФ /
Б. В. Волженкин // Законность. – М., – 1998 – № 12 – С.
2
–7.
9.
Ковалев М. И., Преступление и проступок / М. И.
Ковалев // Проблемы совершенствования законода-
тельства по укреплению правопорядка и усиление
борьбы с правонарушениями: межвуз. сб. науч. тр.
Свердловск: Изд-во Свердл. юрид. ин-та, – 1982 – С.
3
–14.
10.
Безверхов А. Г., Административная преюдици-
альность в уголовном законодательстве России: исто-
ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
2020
№3 ♦ ЎЗБЕКИСТОН ҚОНУНЧИЛИГИ ТАҲЛИЛИ ♦ UZBEK LAW REVIEW ♦ ОБЗОР ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА УЗБЕКИСТАНА
71
ки, реалии, перспективы / А. Г. Безверхов // Вестник
Самарской гуманитарной академии. Серия: Право –
2011
– № 2. – С. 40–41.
11.
Лопашенко Н. А., Административной преюдиции
в уголовном праве – нет! / Н. А. Лопашенко // Вестник
Академии Генеральной прокуратуры Российской Фе-
дерации. – 2011 – № 3 (23) – С. 69.
12.
М.Ҳ.Рустамбоев Бош прокуратура Академияси
Ахборотномаси №3 (35) 2018 й. 14-б.
13. https://lex.uz/docs/3735818
Д. Валижонов
Преподаватель Ташкентского государственного
юридического университета
ТЕОРЕТИКО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ БОРЬБЫ С
ТРАНСНАЦИОНАЛЬНОЙ ОРГАНИЗОВАННОЙ
ПРЕСТУПНОСТЬЮ
Аннотация.
в данной научной статье автор тща-
тельно проанализировал теоретико-правовые аспекты
борьбы с транснациональной организованной пре-
ступностью. Более того, автор смог раскрыть суть и
содержание понятия транснациональной организован-
ной преступности. В статье также рассмотрены при-
знаки и виды транснациональных преступлений, в
частности торговля людьми, региональная коррупция
и т.д.
Ключевые слова:
борьба с преступностью, транс-
национальная организованная преступность, признаки
и виды транснациональных преступлений, торговля
людьми.
Аннотация.
мазкур мақола муаллиф трансмиллий
уюшган
жиноятчиликнинг
назарий-ҳуқуқий
жиҳатларини батафсил ёритиб берган. Бундан
ташқари, муаллиф трансмиллий уюшган жиноятчилик
таркиби ва моҳиятини очиб беришга интилган.
Шунингдек, мақолада трансмиллий жиноятлар, шу
жумладан, одам савдоси, минтақавий коррупция ва ҳ.к.
турлари ҳамда белгилари таҳлил қилинган.
Калит сўзлар:
жиноятчиликка қарши курашиш,
трансмиллий уюшган жиноятчилик, трансмиллий
жиноятлар турлари ва белгилари, одам савдоси.
Abstract.
in this scientific article, the author carefully
analyzed the theoretical and legal aspects of the fight
against transnational organized crime. Moreover, the au-
thor was able to reveal the essence and content of the
concept of transnational organized crime. The article also
discusses the signs and types of transnational crimes, in
particular human trafficking, regional corruption, etc.
Key words:
fight against crime, transnational orga-
nized crime, signs and types of transnational crimes, hu-
man trafficking.
Преступность как социальное явление, присущее
современному обществу, представляет собой неиз-
бежное зло, с которым идет постоянная борьба госу-
дарства, его правоохранительных органов, граждан-
ского общества. В последние десятилетия это соци-
альное зло приобрело особую общественную опас-
ность, поскольку стало носить наднациональный ха-
рактер. Преступность вышла за территориальные пре-
делы суверенных государств, стала интернациональ-
ной.
Согласно мнению Д.М. Валеева, «Транснациональ-
ная организованная преступность
(далее - ТОП)
пред-
ставляет собой одну из наиболее серьезных угроз для
всех цивилизованных государств современности»
[1].
Ее значение было отмечено более двадцати лет назад
на конференции по организованной транснациональ-
ной преступности, которая состоялась в Неаполе
(Италия) в 1994 г., прошедшей под эгидой ООН. В
дальнейшем международное сообщество постоянно
подчеркивало необходимость активизации противо-
действия проявлениям транснациональной преступно-
сти.
