ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
Х
.
Каримов
Бош
прокуратуранинг
Олий
ўқув
курслари
катта
ўқитувчиси
ҚИЙНОҚНИНГ
КРИМИНОЛОГИК
ЖИҲАТЛАРИ
Жамият
ривожланишининг
ҳозирги
босқичида
жиноятчилик
ва
унга
қарши
курашиш
муаммоси
энг
долзарб
муаммолардан
бири
ҳисобланади
.
Жамият
билан
бир
пайтда
вужудга
келган
жиноятчилик
барча
замонларда
ҳам
мавжуд
бўлган
.
Шу
туфайли
ҳам
у
ижтимоий
хусусият
касб
этади
,
жиноятчилик
ва
жамиятнинг
ўзаро
алоқаси
,
уларнинг
бир
-
бирига
таъсири
айни
шу
омиллар
билан
белгиланади
.
Техника
тараққиёти
,
эволюция
жараёнида
ижтимоий
муносабатларнинг
мураккаблашуви
,
ривожланишнинг
янада
юксакроқ
даражасига
кўтарилиш
шак
-
шубҳасиз
ижобий
хусусиятга
эга
бўлса
-
да
,
бу
жараёнлар
жиноятчиликнинг
ривожланишига
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатмай
қолмаган
,
боз
устига
унинг
асослари
ва
ҳатто
маълум
даражада
унинг
сабаблари
сифатида
амал
қилган
.
Бу
гап
бошқаларга
нисбатан
шафқатсизлик
,
шу
жумладан
қийноқлар
қўллаш
билан
боғлиқ
жиноятларга
ҳам
тегишлидир
.
Бу
ерда
масаланинг
цивилизацион
ва
техник
жиҳатларини
ажратиш
мумкин
.
Биринчи
жиҳат
шу
билан
тавсифланадики
,
инсон
цивилизациясининг
мавжудлиги
ва
ривожланиши
гносеологик
контекстда
юз
берган
,
яъни
билиш
имкониятига
,
билим
(
сезгилар
,
тасаввурлар
,
тушунчалар
)
нинг
объектив
воқелик
билан
ўзаро
нисбатига
асосланган
.
Шу
туфайли
ҳам
билимнинг
ҳаққонийлиги
шартлари
ва
мезонларини
яратиш
муҳим
вазифалардан
бирига
айланган
.
Қийноққа
солиш
қадим
замонлардан
бошлаб
айнан
далиллар
олиш
усули
сифатида
қаралган
.
Фақат
XX
асрга
келиб
процессуал
фаолиятда
қийноқлар
қўллашдан
расмий
даражада
воз
кечилди
.
Бироқ
ўрта
асрлар
психологияси
ва
анъаналари
ҳанузгача
сақланиб
қолган
.
Буни
қийноқлар
қўллаш
фактларининг
ўзиёқ
тасдиқлайди
.
Маълумки
,
ҳар
қандай
жиноятларнинг
олдини
олиш
муаммосини
ечиш
биринчи
навбатда
жиноятчиликнинг
ривожланишига
кўмаклашувчи
омилларни
бартараф
этиш
ёки
ҳеч
бўлмаса
уларнинг
таъсирини
пасайтиришга
қаратилган
превентив
чора
-
тадбирлар
ишлаб
чиқишни
,
шундан
кейингина
мазкур
омиллар
таъсирининг
оқибатларига
қарши
курашишни
назарда
тутади
.
Шу
муносабат
билан
кўриб
чиқилаётган
муаммога
татбиқан
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларининг
ходимларига
доир
ижтимоий
сиёсатни
ва
кадрлар
малакасини
ошириш
ишларига
жиддий
эътибор
қаратиш
лозим
.
Ижтимоий
сиёсатни
такомиллаштириш
энг
аввало
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларининг
ижтимоий
ҳимоясини
кучайтиришни
назарда
тутади
.
Жиноят
процесси
соҳасида
содир
этиладиган
қийноқлар
қўллаш
билан
боғлиқ
жиноятлар
одил
судловни
амалга
оширишга
монелик
қилиш
тарзида
салбий
оқибатларга
сабаб
бўлади
.
И
.
В
.
Дворянскоенинг
таъкидлашича
,
оғир
ва
ўта
оғир
жиноятлар
учун
ишончли
бўлмаган
далиллар
асосида
ҳукм
қилиш
,
шунингдек
озодликдан
маҳрум
қилиш
тариқасида
жазо
тайинлаш
фоизининг
баландлиги
исбот
қилиш
жараёнида
процессуал
қоидаларнинг
бузилиши
жамият
учун
ўта
хавфли
эканлигидан
далолат
беради
.
Айни
пайтда
кўрсатувлар
беришга
мажбурлаш
билан
боғлиқ
қайд
этилган
жиноятлар
фоизининг
пастлиги
улар
кам
содир
этилишидан
эмас
,
балки
уларнинг
ўта
латентлигидан
далолат
бериши
мумкин
.
Бу
суд
ва
дастлабки
тергов
органларидан
кўрсатувлар
беришдан
бош
тортиш
,
била
туриб
ёлғон
кўрсатув
бериш
каби
жиноятларнинг
сабаблари
ва
мотивларини
ўрганишга
ўта
масъулият
ва
синчковлик
билан
ёндашишни
талаб
қилади
1
.
Қийноқлар
қўллашнинг
самарали
профилактикаси
энг
аввало
уларнинг
сабаблари
ва
шароитларини
нейтраллаштиришни
назарда
тутади
.
Шу
муносабат
билан
мазкур
омиллар
алоҳида
ўрганишни
талаб
этади
.
Жиноятчиликнинг
сабаблари
деганда
ижтимоий
ҳаётнинг
жиноятчилик
вужудга
келиши
ва
ривожланишига
замин
яратувчи
,
унинг
мавжудлиги
ва
кенг
тарқалишини
қўллаб
-
қувватловчи
ҳодисалари
ва
жараёнлари
тушунилади
.
Сабабият
ҳодисалар
–
сабаб
ва
оқибат
ўртасидаги
объектив
,
умумий
генетик
(
яратувчи
,
вужудга
келтирувчи
)
алоқани
ўзида
ифодалайди
.
Сабабият
жараёни
вақтда
изчил
ривожланади
ва
сабаб
ҳар
доим
оқибатдан
олдин
келади
.
Ахборот
ва
психофизик
энергияни
ўзлаштириш
учун
имконият
яратиш
ижтимоий
муносабатлар
соҳасида
сабабиятга
хос
бўлган
хусусиятдир
.
Хулқ
-
атвор
нормалари
,
қадриятлар
тизими
,
жорий
воқелик
ҳақидаги
маълумотларни
одамлар
турли
ахборот
манбалари
ва
каналлари
орқали
ўзлаштирадилар
.
Жамият
,
жамоалар
ва
шахс
дунёқараши
ва
руҳияти
шу
тариқа
шаклланади
. “
Сабаб
-
оқибат
”
боғланиши
шароитга
,
яъни
унинг
муҳитини
ҳосил
қиладиган
,
унга
йўлдош
бўлган
ва
унинг
муайян
даражада
ривожланишини
таъминлайдиган
ҳодисалар
ва
ҳолатлар
йиғиндисига
боғлиқ
бўлади
.
Мазкур
боғланиш
зарурий
шароитлар
мажмуи
лозим
даражада
бўлган
ҳолда
амалга
ошади
.
Жиноятчиликнинг
сабабият
механизмида
сабаб
оқибатни
пайдо
қилади
,
шароит
эса
бунга
имконият
яратади
.
Бироқ
гап
ҳар
доим
уларнинг
биргаликдаги
ҳаракати
ҳақида
,
ягона
фаол
тизим
элементларининг
зарурий
алоқаси
тўғрисида
боради
.
Биргаликдаги
ҳаракати
оқибатлар
–
жиноятчилик
ва
жиноятга
олиб
келувчи
сабаблар
ва
шароитларнинг
комплекслари
криминоген
омиллар
деб
аталади
.
Шафқатсизлик
,
агрессия
ва
агрессивлик
қийноқ
қўллайдиган
шахсларнинг
хулқ
-
атворини
белгиловчи
асосий
омиллар
ҳисобланади
.
Ю
.
М
.
Антонян
агрессивлик
деганда
шахснинг
хусусиятлари
(
жиҳатлари
)
ни
,
агрессия
деганда
эса
–
куч
ишлатиш
,
куч
ишлатиш
билан
қўрқитиш
ёки
айрим
шахс
ёки
шахслар
гуруҳига
нисбатан
кучдан
фойдаланишдан
иборат
бўлган
тегишли
хулқ
-
атворни
тушунишни
таклиф
қилади
2
.
Шунга
ўхшаш
фикрни
Н
.
В
.
Борисенкова
ҳам
илгари
суради
.
Унинг
қайд
этишича
, “
агрессия
”
атамаси
асосан
баъзи
бир
ҳаракатларни
ифодалаш
учун
, “
агрессивлик
”
атамаси
эса
–
инсон
шахсиятининг
муайян
хоссаларини
тавсифлаш
учун
ишлатилади
3
.
Немис
психологи
X.
Хекхаузен
агрессияга
зарар
етказиш
мақсадида
қасддан
содир
этиладиган
ҳаракатлар
сифатида
қарайди
.
Баъзан
агрессив
ҳаракатлар
бирор
кимга
қаршилик
кўрсатиш
,
унинг
зиёнига
иш
кўриш
,
бирор
1
Қаранг
:
Дворянское
И
.
В
.
Уголовно
-
правовая
охрана
процес
-
суального
порядка
получения
доказательств
. –
Ульяновск
,
2001. – 73–76-
с
.
2
Қаранг
:
Антонян
Ю
.
М
.
Общий
очерк
о
преступном
насилии
//
Человек
против
человека
.
Преступное
насилие
/
Под
общ
.
ред
.
Ю
.
М
.
Антоняна
,
С
.
Ф
.
Милюкова
. –
СПб
., 1994. – 11-
б
.
3
Қаранг
:
Борисенкова
Н
.
В
.
Уголовно
-
правовая
оценка
жесто
-
кости
. – 16-
с
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
кимга
адолатсизлик
қилиш
,
уни
таҳқирлаш
нияти
таъсирида
, “
ўз
-
ўзидан
”
юз
беради
1
.
Шундай
қилиб
,
ҳуқуқ
ва
психология
масалаларига
бағишланган
адабиётларда
агрессив
хулқ
-
атвор
энг
аввало
бошқа
индивидларга
зарар
етказишга
қаратилган
ҳаракатлар
сифатида
ёки
зарар
етказиш
билан
қўрқитиш
сифатида
қаралади
.
Шафқатсизлик
тушунчасининг
илмий
мазмуни
агрессивлик
тушунчасининг
мазмунидан
фарқ
қилади
.
О
.
Ю
.
Михайлова
фикрига
кўра
,
шафқатсизлик
зўрлик
ишлатиш
йўли
билан
жиноятлар
содир
этувчи
шахснинг
конкрет
хусусияти
ҳисобланади
.
Бу
хусусият
бошқаларни
азоблашга
қаратилган
ғайриижтимоий
хулқ
-
атворда
намоён
бўлади
.
Шафқатсизлик
замирида
инсон
қадриятлари
ва
меъёрлари
соҳасидаги
нуқсонлар
,
аниқроқ
айтганда
бошқа
одам
қимматининг
бузилиши
ётади
2
.
Шафқатсизлик
каби
,
агрессивлик
ҳам
ижтимоий
мавжудот
сифатидаги
шахснинг
хусусияти
ҳисобланади
,
чунки
шахс
жамиятда
шаклланади
.
Агрессив
шахс
ўз
мақсадларига
куч
ишлатиш
йўли
билан
эришишни
маъқул
кўради
,
куч
ишлатишга
асосланган
ҳаракатлар
натижаси
ўлароқ
одамларга
зиён
етади
.
Бироқ
“
агрессивлик
”
тушунчаси
мазмун
жиҳатидан
“
шафқатсизлик
”
тушунчасидан
кенгроқ
.
Бизнинг
фикримизча
,
агрессивлик
шахснинг
бошқа
одамларга
зиён
етказиш
потенциал
қобилиятида
ифодаланадиган
хусусияти
сифатида
,
шафқатсизлик
эса
–
шахснинг
бошқа
индивидларга
уларни
азоблаш
йўли
билан
онгли
равишда
зарар
етказишда
ифодаланувчи
хусусияти
сифатида
қаралади
.
Демак
,
ўзгаларга
нисбатан
шафқатсизлик
билан
муносабатда
бўлаётган
шахс
меҳр
-
шафқат
туйғусининг
йўқлиги
билан
тавсифланади
.
Агрессивлик
билан
таққослаганда
,
шафқатсизлик
ва
ўта
шафқатсизликнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
кучлироқ
бўлади
,
ҳар
доим
бошқаларни
азобловчи
қилмишларни
онгли
равишда
содир
этиш
йўли
билан
амалга
оширилади
.
Агрессивлик
эса
фақат
хулқ
-
атворда
,
гап
-
сўзларда
ёки
ҳатто
қонуний
ҳаракатлар
мотивациясида
(
масалан
,
бизнесни
агрессивлик
,
қатъият
ва
шижоаткорлик
билан
олиб
боришда
)
ифодаланиши
мумкин
.
Айни
пайтда
шафқатсизлик
агрессивлик
билан
узвий
боғлиқ
бўлади
,
унинг
таъсирида
вужудга
келади
,
уни
амалда
гавдалантириш
шаклларидан
бири
ҳисобланади
.
Айни
пайтда
ижтимоий
омилларни
ҳам
эътибордан
четда
қолдирмаслик
керак
.
Бундан
ташқари
,
маънавий
онгнинг
структуравий
тузилишини
инсон
ҳаётининг
ижтимоий
-
тарихий
шароитларидан
ажратиб
ўрганиш
мумкин
эмас
3
.
Шахсда
шафқатсиз
ва
агрессив
хулқ
-
атворнинг
шаклланиши
,
албатта
,
унинг
ижтимоийлашуви
жараёнида
юз
беради
.
Бу
жараёнга
ҳам
турли
ижтимоий
ҳодисалар
,
шахснинг
психофизик
хусусиятлари
таъсир
кўрсатади
.
Таъкидлаш
лозимки
шафқатсизлик
ва
зўравонлик
каби
ҳулқ
атворга
ижтимоий
омиллар
ҳам
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Шунингдек
,
зўравонлик
,
шафқатсизлик
ва
агрессивликни
кинофильмларда
,
телевидение
орқали
,
1
Қаранг
:
Хекхаузен
X.
Мотивации
и
деятельность
. –
М
., 1988.
Т
. 1. – 365–367-
с
.
2
Қаранг
:
Михайлова
О
.
Ю
.
Изучение
психологических
мотивов
преступлений
,
сопряженных
с
особой
жестокостью
//
Юриди
-
ческая
психология
.
Материалы
симпозиума
на
6-
м
Всесоюз
-
ном
съезде
общества
психологов
. –
М
., 1983. – 53-
б
.
3
Қаранг
:
Катанов
Г
.
Б
.
Становление
и
развитие
философско
-
методологических
взглядов
в
кримино
логии
агрессивно
-
насильственного
поведения
//
История
органов
внутренних
дел
России
.
Вып
. 6. –
М
., 2002. – 88-
б
.
адабиётларда
тарғиб
қилиниши
одамлар
хулқ
-
атворига
,
энг
аввало
вояга
етмаганларга
ўта
салбий
таъсир
кўрсатади
,
натижада
мазкур
таъсирнинг
оқибатлари
шафқатсизлик
билан
содир
этиладиган
жиноятларда
намоён
бўлади
.
Агрессивлик
ва
шафқатсизлик
инсон
шахсиятининг
хусусиятлари
сифатида
асосан
илк
ижтимоийлашув
жараёнида
(
болалик
ва
ўсмирлик
даврида
)
шаклланади
.
Беқарор
оила
шахснинг
нормал
шаклланишини
таъминлай
олмайди
.
Болалар
билан
шафқатсиз
муомалада
бўлиш
,
эр
-
хотин
ўртасидаги
жанжаллар
–
буларнинг
барчаси
болаларнинг
ўз
тенгдошларига
нисбатан
агрессив
хулқ
-
атворини
рағбатлантиради
.
Мазкур
бўшлиқни
энг
яқин
муҳитнинг
салбий
таъсири
тўлдиради
.
Сохта
ўртоқчилик
ҳисси
,
ўз
даврасидаги
обрўлироқ
тенгдошларга
қарамлик
вояга
етмаган
шахснинг
агрессив
,
шафқатсиз
ҳаракатларига
туртки
беради
.
Яъни
шундай
хулқ
атворга
эга
шахсларда
жиноят
жумладан
қийноқ
ҳаракатини
содир
этишга
мойиллик
кучли
бўлади
.
Қийноқлар
муаммосига
татбиқан
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органлари
ходимларининг
агрессияси
ва
шафқатсизлиги
масаласига
алоҳида
тўхталиб
ўтиш
лозим
.
Бу
хусусиятлар
генезиси
,
бир
томондан
,
оғир
ва
ўта
қизғин
иш
шароитлари
,
жиноятчиликнинг
шафқатсизлигига
жавоб
реакция
билан
,
бошқа
томондан
эса
–
улар
жиноятчилар
оламининг
принциплари
ва
меъёрларини
ўзлаштиришлари
(
психологлар
таъбири
билан
айтганда
“
профессионал
деформация
”)
билан
белгиланади
.
Илмий
адабиётларда
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органларининг
ходимлари
томонидан
процессуал
қоидаларнинг
бузилиши
ҳуқуқий
онгдаги
нуқсонлар
билан
ҳам
боғланади
.
Масалан
,
процессуал
қоидалар
бузилишининг
асосий
сабаблари
қаторида
Н
.
Заикин
сўнгги
йилларда
тижорат
асосида
ташкил
этилаётган
олий
ўқув
юртларида
юристларни
тайёрлаш
даражасининг
пастлигини
қайд
этади
4
.
Инсон
ҳуқуқларига
дахл
этувчи
процессуал
қоидалар
бузилишининг
сабаблари
орасида
ҳуқуқни
муҳофаза
қилиш
органлари
ходимларининг
касбий
ва
маънавий
даражасининг
пасайиши
ҳам
кўрсатиб
ўтилади
5
.
Демак
,
бундай
ҳолатда
шахс
ҳуқуқларини
бузулишида
ходимларда
касбий
билим
ҳамда
маънавий
даражанинг
етарли
эмаслиги
ҳам
сабаб
бўлишини
айтиш
мумкин
.
Қийноқлар
қўлланишини
белгиловчи
сабаблар
ва
шароитлар
таҳлилига
якун
ясар
эканмиз
,
шуни
таъкидлаб
ўтишни
истар
эдикки
,
инсон
ҳуқуқларига
ҳурмат
анъаналари
тарихан
шаклланмаган
,
давлат
манфаатлари
ҳар
доим
шахсий
манфаатларда
устун
қўйиладиган
жамиятда
ўз
-
ўзидан
инсон
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини
бузувчи
зўравонлик
,
шу
жумладан
қийноқлар
қўллаш
даражаси
ҳам
юқори
бўлади
.
Юқоридаги
омилларни
бартараф
этиш
қийноқлар
қўллаш
билан
боғлиқ
жиноятларнинг
олдини
олишга
қаратилган
самарали
чора
-
тадбирларни
ишлаб
чиқиш
ва
амалга
оширишда
муҳим
ҳисобланади
.
4
Қаранг
:
Заикин
Н
.
Общероссийский
правовой
конгресс
//
Законность
. 1996.
№
5. – 20–22-
б
.
5
Қаранг
:
Ветрова
Г
.
П
.
Закон
и
нравственность
в
уголовном
судопроизводстве
//
Вестник
Моск
.
ун
-
та
.
Сер
. 11.
Право
.
1996.
№
1. – 51–58-
б
.
