ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
47
этиш
ҳуқуқигина
чекланади
,
ундан
фойдаланиш
ҳуқуқи
эса
,
умумий
қоидага
мувофиқ
,
чекланмайди
1
.
Келтирилган
назарий
ва
амалий
таҳлиллардан
қуйидаги
хулосаларни
келтириш
мумкин
:
1.
Жавобгарга
тегишли
бўлган
ва
унинг
ўзида
ёки
бошқа
шахсда
турган
мол
-
мулк
ёхуд
пул
суммасини
хатлаш
фуқаролик
суд
ишларини
юритишда
ҳам
,
хўжалик
процессида
ҳам
айниқса
кўп
учрайдиган
даъвони
таъминлаш
чораси
ҳисобланади
.
Ушбу
таъминлаш
чорасининг
моҳияти
шу
билан
белгиланадики
,
суд
жавобгарнинг
мол
-
мулкини
хатлайди
ва
натижада
у
шахсан
ўзига
тегишли
бўлган
мол
-
мулкни
тасарруф
эта
олмайди
.
Бунда
мол
-
мулк
ва
пул
суммалари
жавобгарнинг
ўзида
туриши
ҳам
,
бошқа
шахсларда
туриши
ҳам
мумкин
–
у
барибир
мазкур
мол
-
мулкни
тасарруф
эта
олмайди
,
чунки
хатланган
мол
-
мулк
ҳадя
қилиниши
,
айирбошланиши
,
сотилиши
,
ижарага
берилиши
,
гаров
шартномаси
бўйича
топширилиши
,
бошқача
йўл
билан
ўзга
шахсларга
топширилиши
ёки
йўқ
қилиниши
мумкин
эмас
.
2.
Жавобгарнинг
кўчар
мулки
хатланганда
,
мазкур
мулк
кимда
қолади
,
деган
саволга
ҳам
алоҳида
эътиборни
қаратиш
зарур
.
Жавобгарга
ўз
мол
-
мулкини
тасарруф
этишни
тақиқлаш
билан
кифояланмасдан
,
унинг
мазкур
мол
-
мулкдан
фойдаланиш
ҳуқуқини
ҳам
чеклаш
ёки
ҳатто
уни
олиб
қўйиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Бу
,
айтайлик
,
транспорт
воситасини
хатлаш
амалга
оширилгандан
сўнг
жавобгар
уни
ижарага
бериш
имкониятига
эга
бўлмаслиги
,
шунингдек
жавобгар
йўл
-
транспорт
ҳодисасига
учраши
натижасида
хатланган
мол
-
мулк
бутунлай
нобуд
бўлишига
йўл
қўймаслик
учун
зарур
.
3.
Агар
суднинг
даъвони
таъминлаш
чораларини
кўриш
тўғрисидаги
ажрими
низо
предметига
доир
муайян
ҳаракатларни
бажариш
тақиқланган
шахс
томонидан
ихтиёрий
равишда
ижро
этилган
бўлмаса
,
у
ижро
иши
юритиш
қоидаларига
мувофиқ
мажбурий
тартибда
ижро
этилиши
мумкин
.
Мол
-
мулкни
хатлашдан
чиқариш
тўғрисида
даъво
қўзғатилган
тақдирда
ҳам
,
қарздор
ижро
ҳужжати
юзасидан
даъво
тартибида
низолашаётган
бўлса
ҳам
судья
тегишли
ижро
иши
юритишни
тўхтатиши
шарт
,
деган
хулосага
келинди
.
Ижро
иши
юритишни
тўхтатар
экан
,
судья
манфаатдор
шахснинг
арз
қилинган
талабларини
амалда
таъминлайди
.
Айни
шу
сабабли
,
ЎзР
ФПК
249-
моддаси
биринчи
қисмининг
4-5-
бандларида
назарда
тутилган
даъвони
таъминлаш
чоралари
амалда
деярли
қўлланилмайди
,
чунки
улар
судьянинг
ҳаракатларини
такрорлайди
.
Бундай
вазиятда
ЎзР
ФПК
249-
моддаси
биринчи
қисмининг
4-
5-
бандларида
назарда
тутилган
даъвони
таъминлаш
чораларига
эҳтиёж
йўқлиги
аён
бўлади
.
Шу
туфайли
ҳам
,
биз
ЎзР
.
ФПК
249-
моддасидан
мазкур
даъвони
таъминлаш
чоралари
чиқариб
ташланса
,
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
1
Суд
ажримида
чеклашлар
аниқ
кўрсатилмаган
тақдирда
,
чеклашлар
ҳажми
суд
ижрочиси
-
пристави
томонидан
суд
ажримига
асосан
бериладиган
ижро
ҳужжатини
ижро
этиш
пайтида
аниқланади
.
М
.
Ахмаджонов
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
тингловчиси
ХОРИЖИЙ
МАМЛАКАТЛАР
ҚОНУНЧИЛИГИ
БЎЙИЧА
ФИРИБГАРЛИК
ЖИНОЯТЛАРИ
УЧУН
ЖАВОБГАРЛИК
:
ҚИЁСИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
ТАҲЛИЛ
Мамлакатинг
молия
тизими
бозор
иқтисодиётининг
ва
халқаро
макроиқтисодиётнинг
муҳим
бўғинидир
.
Кўпгина
МДҲ
мамлакатлари
молиявий
-
ҳуқуқий
институтларининг
ўзига
хос
хусусиятлари
шундаки
,
уларнинг
самарали
фаолият
кўрсатиши
учун
мукаммал
жиноий
-
ҳуқуқий
таъминотни
талаб
қилади
.
Минтақада
жорий
криминал
вазиятни
таҳлили
бугунги
жиноятчиликнинг
тобора
глабаллашуви
ва
байналмилаллашуви
жараёнларининг
авж
олишини
кўрсатмоқда
.
Булар
ичида
фирибгарлик
алоҳида
хусусият
касб
этувчи
жиноятлар
қаторига
киради
.
Чунки
у
ҳам
мамлакат
ичкарисида
,
ҳам
бир
қанча
мамлакатлар
худудида
намоён
бўлиши
билан
характерланади
.
Бутун
дунёда
жиноятчиликнинг
тобора
байналмилаллашув
жараёнини
иноботга
олсак
,
алоҳида
олинган
ва
фирибгарликка
қарши
курашишда
муайян
мувоффақиятларга
эришган
мамлакатлар
қонунчилигини
ўрганиш
табииий
зарурати
вужудга
келмоқда
.
Ушбу
жараён
мавжуд
ижобий
тажрибани
ўрганиш
,
хатоликка
йўл
қўймаслик
ва
бу
борада
халқаро
ҳамкорлик
самарадорлигини
ошириш
имконини
беради
.
Ўз
қонунчилиги
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
самарадорлигини
доимо
такомиллаштирувчи
Ўзбекистон
учун
бундай
қиёсий
таҳлиллар
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Чунки
Ўзбекистон
Республикаси
иқтисодиёти
тобора
жаҳон
макроиқтисодиётининг
зарур
бўғини
сифатида
намоён
бўлиши
ва
ривожланган
мамлакатларга
хос
бўлган
муаммоларни
самарали
олдини
олиш
ва
бартараф
қилиш
зарурати
пайдо
бўлмоқда
.
Ривожланган
мамлакатлар
қонунчилигини
таҳлил
қилиш
айнан
норматив
-
ҳуқуқий
база
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалийтида
мавжуд
ижобий
ва
салбий
жиҳатларини
аниқлашга
қаратилган
.
Шу
билан
биргаликда
,
ушбу
тоифадаги
таҳлиллар
Ўзбекистон
қонунчилигига
фирибгарликнинг
алоҳида
кўринишларига
самарали
курашиш
имконини
берувчи
янгилик
–
новеллалар
киритиш
имконини
яратади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
кўпгина
хорижий
мамлакатларнинг
жиноий
-
ҳуқуқий
тизимида
фирибгарлик
учун
жиноий
жавобгарликни
белгиловчи
махсус
нормалар
мавжудлигига
гувоҳ
бўламиз
.
ГФР
Жиноят
кодексининг
жиноий
-
ҳуқуқий
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
барча
фирибгарлик
билан
боғлиқ
жиноятлар
асосида
алдов
зарурий
белги
сифатида
ўрнатилган
.
Айрим
ҳолатларда
алдов
ва
фирибгарлик
синоним
сифатида
ишлатилади
.
Лекин
мулкий
зарар
етказган
ишончни
суисътемол
қилиш
мустақил
жиноят
сифатида
белгиланганлиги
муҳимдир
.
Жорий
ГФР
жиноят
-
ҳуқуқий
қонунчилигининг
таҳлили
ўзгалар
мулкини
талон
-
тарож
қилиш
ва
бошқача
тарзда
ўзгаларга
мулкий
зарар
етказиш
жиноятлари
учун
жавобгарлик
масалалари
ЖКнинг
“
Ўғирлик
ва
ўзгалар
мулкини
ўзлаштириш
”,
“
Бочқинчилик
ва
товламачилик
”
ҳамда
“
Фирибгарлик
ва
ишончни
суисътемол
қилиш
”
деб
номланган
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
48
бўлимларда
белгтланганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Фирибгарликнинг
асосий
таркиби
ЖКнинг
263-
моддасида
белгиланган
бўлиб
,
ушбу
жиноят
ўзига
ёки
учинчи
шахсларга
мулкий
фойда
келтириш
мақсадида
ўзгаларга
алдаш
ёки
алдовни
муқарар
таъминлаш
,
сохта
фактларни
ҳақиқат
сифатида
тақдим
этиш
ёҳуд
уларни
бузиб
кўрсатиш
ёки
ҳақиқий
фактларни
беркитиш
йўли
билан
мулкий
зарар
етказиш
сифатида
таърифланади
.
Асосий
фирибгарлик
жинояти
таркиби
билан
унинг
бир
қанча
турлари
:
компьютер
фирибгаррлиги
(263
а
-
м
.),
фирибгарлик
йўли
билан
субсидияларни
қўлга
критиш
(264-
м
.),
сармоялашдаги
фирибгарлик
(264
а
-
м
.),
суғурта
суммасини
ошириб
олиш
мақсадида
алдаш
(265-
м
.),
алдов
йўли
билан
фойда
олиш
(265
а
-
м
.),
кридит
олиш
билан
боғлиқ
фирибгарлик
(265
б
-
м
.)
белгилаган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
юқорида
кўриб
чиқилган
барча
алоҳида
турдаги
фирибгарлик
умумий
фирибгарлик
таркиби
билан
тўлиқ
қамраб
олинади
.
ГФР
ЖК
ишончни
суисътемол
қилиш
харакатини
мустақил
жиноят
таркиби
сифатида
белгилаб
беради
(266-
м
.).
Ушбу
жиноят
таркиби
қонун
билан
,
ҳокимий
кўрсатма
ёки
битм
бўйича
ўзгалар
мулкини
бошқариш
жараёнида
ёҳуд
ушбу
мулкни
бошқаришда
мавжуд
мажбуриятларни
қасддан
бажармаслик
йўли
билан
билдирилган
ишончни
суисътемол
қилиш
сифатида
мустаҳкамланган
.
Ушбу
жиноят
бўйича
жавобгарлик
манфаатлари
ҳимоя
қилиниши
лозим
бўлган
шахсга
мулкий
зарар
келтирилгандагина
вужудга
келади
.
Лекин
шуниси
аҳамиятлики
,
Германия
жиноят
қонунчилиги
ишончни
суисътемол
қилиш
билан
бирга
мулкни
ноқонуний
ўзлаштириш
учун
ҳам
жавобгарликни
белгилайди
.
ГФР
ЖКнинг
246-
моддасига
мувофиқ
эгаликка
ёки
сақлаш
учун
топширилган
кўчар
мулкни
ноқонуний
ўзлаштирган
шахслар
жиноий
жавобгарликка
тортилади
.
Шунингдек
,
ГФР
ЖКнинг
“
Фирибгарлик
ва
ишончни
суисътемол
қилиш
”
бўлимида
маошларни
берктиш
ёки
растрата
қилиш
(266
а
-
м
.)
ҳамда
чек
ва
кредит
карталарни
суисътемол
қилиш
(266
б
-
м
.)
жиноятлари
белгиланган
.
Чек
ва
кредит
карталарни
суисътемол
қилиш
жинояти
ишониб
топширилган
чек
дафтарчаси
ёки
кредит
картасини
суисътемол
қилиш
йўли
билан
ўзгани
ушбу
қарзларни
тўлашга
мажбур
қилиш
билан
характерланади
.
Европа
Иттифоқи
давлатлари
қонунчилигининг
жиноий
-
ҳуқуқий
таҳлили
фирибгарлик
учун
жавобгарлик
ва
квалификация
қилиш
масалалари
турлича
ҳал
қилинганлигини
кўрсатади
.
Масалан
,
Голландия
ЖКнинг
XXV (“
Алдов
тўғрисида
”
ги
)
ва
XXVI (“
Кредиторлар
ёки
ваколатли
шахсларга
мулкий
зарар
тўғрисида
”
ги
)
боблари
таҳлил
қилинганда
,
айнан
фирибгарлик
учун
жавобгарлик
масаласи
белгиланмаган
.
Чунки
фирибгарлик
алдовнинг
бир
тури
сифатида
қабул
қилинади
.
Алдовнинг
ҳар
қандай
кўриниши
учун
3
йилгача
озодликдан
маҳрум
қилиш
ва
жарима
санкциялари
белгиланган
.
Ушбу
ҳолат
голланд
қонунчилигида
алдов
ва
фирибгарлик
учун
иқтисодий
санкцияларнинг
устунлигини
намойиш
қилади
.
Ушбу
ҳолат
ўзига
хослиги
билан
ажралиб
,
алоҳида
тадқиқ
қилиш
объекти
сифатида
диққатга
сазовор
.
Жорий
ЖК
давлат
эҳтиёжлари
учун
товарлар
етказиб
бериш
учун
алдов
(
фирибгарлик
)
учун
жиноий
жавобгарликни
белгилайди
.
ЖКнинг
332-
моддасига
мувофиқ
ҳарбий
флот
ва
армия
эҳтиёжлари
учун
товарлар
етказиб
беришда
ҳар
қандай
алдовга
(
фирибгарликка
)
йўл
қўйса
ва
булар
уруш
ҳолатида
давлат
ҳавфсизлигига
путр
етказиш
таҳдиди
бўлса
6
йиогача
озодликдан
маҳрум
қилиш
ёки
5
тоифадаги
жарима
билан
жазоланиши
белгиланган
.
Бу
борада
Франция
амалиёти
ҳам
диққатга
сазавор
.
Франция
Жиноят
кодексининг
313-1-
моддасига
мувофиқ
фирибгарлик
сифатида
жисмоний
ёки
юридик
шахсларни
ўйдирма
исм
,
лавозим
ёки
муайян
ҳолат
ёҳуд
мавжуд
лавозим
ёки
ҳолатини
суисътемол
қилиш
ёинки
ўзига
ёки
учинчи
шахсларга
зарар
етказган
ҳолда
пул
,
бошқа
қимматликлар
ва
ҳар
қандай
мулкни
,
хизмат
кўрсатиш
ёки
муайян
мажбуриятни
ўзида
акс
эттирувчи
ёҳуд
ундан
озод
қилувчи
ҳужжатни
алдов
йўли
билан
ўз
фойдасига
ўтказиш
харакатлари
ҳисобланади
.
Шу
билан
биргаликда
,
Франция
жиноят
қонунчилигида
“
фирибгарлик
билан
боғлиқ
ҳаракатлар
”
билан
қамраб
олинган
бир
қанча
жиноятлар
такиби
мавжудлигини
кўришимз
мумкин
.
Бундай
жиноятлар
таркибига
: 1.
Нодонлик
ёки
заифлик
,
балоғатга
етмаганлик
,
шахснинг
ожизлгини
суисътемол
қилиш
йўли
билан
содир
этиладиган
фирибгарлик
(
унда
ўзига
ёки
учинчи
шахсларга
катта
мулкий
зарар
етказиш
харакат
ёки
ҳаракатсизлигини
содир
қилишга
алдов
йўли
билан
давъат
қилиш
зарурий
белги
ҳисобланади
); 2.
Давлат
эҳтиёжлари
учун
ҳарид
қилишда
турли
ҳил
фирибгарлик
ҳаракатлари
билан
(
совға
бериш
,
ваъда
бериш
,
олдиндан
тил
бириктириш
ва
б
.)
тендерларда
ғолиб
бўлиш
,
юқори
нафни
белгилаш
,
паст
нарҳларни
белгилашга
тўсқинлик
қилиш
ёки
рақибларни
йўқотиш
жиноий
ҳаракатлари
киради
.
Фирибгарликдан
ташқари
франциялик
қонуншунос
ишончни
суисътемол
қилишни
мустақил
жиноят
сифатида
белгилаб
берганлигини
гувоҳи
бўламиз
.
Ушбу
жиноятнинг
асосий
таркиби
ЖКнин
314-1-
моддасида
белгиланган
бўлиб
,
унга
мувофиқ
қайтариб
бериш
шарти
билан
ёки
аниқ
йўналтирилган
мақсадларда
сарфланиши
лозим
бўлган
ва
ўзига
ишониб
топширилган
пул
маблағларини
,
қимматликлар
ёки
бошқа
мулкни
ўзлаштириш
ишончни
суисътемол
қилиш
жинояти
деб
топилади
.
Фирибгарликни
малакалашда
зарурий
белгилари
ҳам
қонуний
мустаҳкасланган
.
Ушбу
жиноятни
квалификация
қилишда
: 1.
Давлат
ҳокимий
ваколатни
амалга
оширувчи
мансабдор
шахс
ёки
унинг
функционал
вазифаларни
бажариш
учун
давлат
аппартининг
топшириғини
бажараётга
шахс
томонидан
; 2.
Ноқонуний
равишда
давлат
ҳокимий
ваколатни
амалга
оширувчи
шахс
ёки
унинг
функционал
вазифаларни
бажариш
учун
давлат
аппартининг
топшириғини
ноқонуний
бажараётга
шахс
томонидан
;
3.
Аҳолига
қимматли
қоғозлар
эмиссияси
ёки
маблағ
йиғиш
ёҳуд
ижтимоий
ёрдам
сўраб
мурожаат
қилаётган
шахслар
томонидан
; 4.
Вояга
етмаганлиги
,
касаллиги
,
жисмоний
нуқсонлар
ёки
руҳий
дифектга
эга
бўлган
шахсга
мулкий
зарар
етказиш
йўли
билан
содир
этилиши
; 5.
Уюшган
жиноий
гуруҳ
томонида
содир
қилиниши
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
ушбу
соҳада
АҚШнинг
қонунчилиги
ва
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
алоҳида
диққатга
сазовор
.
Чунки
айнан
шу
мамлакат
биринчилар
қаторида
фирибгарлик
билан
дуч
келганлиги
ва
фирибгарликка
қарши
курашиш
амалиётига
эга
бўлганлиини
гувоҳи
бўламиз
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
Америка
ҳуқуқи
институти
томонидан
ишлаб
чиқилган
АҚШ
Намунавий
Жиноят
кодекси
барча
штатлар
учун
намунавий
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
сифатида
шакллантирилган
.
Унда
“
Ўзгалар
мулкини
талон
-
тарож
қилиш
ва
унга
турдош
жиноятлар
”,
“
Ҳужжатларни
сохталаштириш
ва
алдов
усуллари
”
каби
жиноий
жавобгарлик
масалаларни
белгиловчи
бўлимлар
мавжуд
.
Қизиғи
шуки
,
Намунавий
ЖКда
белгиланган
“
талон
-
тарож
қилиш
”
тушунчаси
йиғма
атама
бўлиб
,
ўзгалар
мулкини
талон
-
тарож
қилиш
,
мулкни
растрата
йўли
билан
талон
-
тарож
қилиш
,
фирибгарлик
,
товламачилик
,
шантаж
,
ишониб
топширилган
мулкни
ўзлаштириш
,
ўғирланган
мулкка
эга
бўлмоқ
ва
бошқа
жиноятлар
таркибини
ўзида
мужассамлаштиради
.
АҚШ
Намунавий
Жиноят
кодексининг
223.3-
моддаси
ўзгалар
мулкини
алдов
йўли
билан
талон
-
тарож
қилиш
белгиланган
.
Унда
айбдор
шахс
ҳар
қандай
алдов
йўли
билан
бошқа
юридик
ёки
жимоний
шахсларга
тегишли
бўлган
мулкни
ўзлаштириш
харакатлари
учун
жавобгарлик
масалалари
белгиланган
.
Юқорида
кўрсатилган
алдов
қуйидагича
бўлиши
мумкин
:
1.
Ўз
ичига
қонунга
,
қимматлилигига
,
ниятга
нисбатан
нотўғри
тасаввур
уйғотиш
ёки
муқарарлигини
таъминлаш
;
2.
Ўзга
шахс
томонидан
ҳақиқий
маълумотга
эга
бўлишга
тўсқинлик
қилиш
;
3.
Ўзга
шахсга
зарар
келтирувчи
хато
тасаввурни
ғараз
ниятда
ўзгартирмаслик
;
4.
Мулкий
муносабат
объекти
ҳисобланган
мулк
гаров
сифатида
ёки
учинчи
шахслар
манфаатида
бўлиши
ёҳуд
ўзгача
тарзда
ҳуқуқий
тўсиқлар
мавжуд
эканлиги
хақида
хабар
бермаслик
.
Фирибгарликнинг
муайян
белгилари
ЖКнинг
223.7-
моддасида
ифодаланган
“
Хизматларни
талон
-
тарож
қилиш
”
жиноятларда
ҳам
кўриш
мумкин
.
Унга
кўра
айбдор
шахс
томонида
фақат
пуллик
асосда
тақдим
қилиниши
мумкин
бўлган
хизматлардан
алдов
ва
қўрқитиш
,
ҳужжатларни
қалбакилаштириш
ва
б
.
йўллар
билан
фойдаланиши
тушунилади
.
Шуни
гувоҳи
бўламизки
,
АҚШ
Намунавий
ЖК
моддалрида
ишончни
суисътемол
қилиш
мустақил
жиноят
сифатида
белгиланмаган
.
Ушбу
жиноят
таркибини
қамраб
олувчи
ишониб
топширилган
мулкни
лозим
даражада
тасарруф
этмаслик
(223.8-
м
.)
1
ва
ишониб
топширилган
ёки
давлат
ёҳуд
молиявий
ташкилотга
тегишли
бўлган
мулкни
суисътемол
қилиш
(224.13-
м
.)
2
жиноятлар
таркиби
мавжудлигини
кўришимиз
мумкин
.
“
Ҳужжатларни
сохталаштириш
ва
алдов
усуллари
”
номли
бўлимда
қуйидаги
“
алдов
усуллар
”
ни
алоҳида
кўрсатиш
мумкин
:
траст
тўлови
амалга
оширилмаслигини
била
туриб
чек
ёки
шунга
ўхшаш
ҳужжатни
тақдим
қилиш
(224.5-
м
.),
мулкни
олиш
мақсадида
ўғирланган
,
қалбакилаштирилган
,
чақириб
олинган
ёки
ҳақиқийлигини
йўқотган
кредит
карточкасидан
фойдаланиш
(224.6-
м
.),
тижорат
1
Ушбу
жиноят
бўйича
айбдор
шахс
аниқ
мақсадларга
йўналтирилган
ва
унга
топширилган
мулкни
ўз
бошимчаллик
тассаруф
қилиши
ҳамда
шу
ҳаракатлари
билан
ўзгаларга
мулкий
зарар
етказиши
муҳим
квалифакцион
белги
сифатида
намойн
бўлади
.
2
Ушбу
жиноят
таркиби
бўйича
муҳим
малакаловчи
белги
сифатида
ишониб
топширилган
мулкни
бошқариш
ҳуқуқига
эга
бўлган
шахс
(
давлат
хтизматчиси
,
юридик
шахс
вакили
,
ташқи
бошқаруви
ва
б
.)
мавжуд
бўлишидир
.
фаолиятининг
турли
алдов
усуллари
(224.7-
м
.).
Ушбу
бўлимда
кредиторларни
алдаш
йўли
билан
содир
қилинган
жиноятлар
таркиби
ҳам
кўрсатилаган
.
Уларга
:
қарзни
таъминлашда
кредиторларни
алдаш
(224.10-
м
.),
тўловга
қобилиятсизликда
алдов
(224.11-
м
.)
ва
тўловга
қобилиятсиз
бўлган
молия
ташкилоти
томонидан
депозитларни
қабул
қилиш
(224.12-
м
.)
кабилар
киради
.
АҚШ
федерал
қонунчилиги
амалдорлар
,
мансабдор
шахслар
ва
Конгресс
вакилларининг
юқоридаги
жиноятлар
учун
жавобгарлик
масаласи
ҳам
белгиланган
.
Ушбу
нормалар
барча
тоифадаги
мансабдор
шахслар
томонидан
фирибгарлик
ва
коррупцион
ҳарактларни
олди
олишга
қаратилган
механизмлар
ҳисобланади
.
Мамлакат
ҳуқуқни
қўллаш
амалиёти
фирибгарлик
жинояти
давлат
эҳтиёжлари
учун
ҳарид
қилишга
қаратилган
узоқ
муддатли
контрактлар
тузиш
,
тиббий
,
озиқ
-
овқат
ва
бошқа
соҳадаги
моддий
ёрдамларда
кўп
учраб
туради
.
Шунингдек
,
ишсизлик
нафақалари
ва
хайрияга
йўналтирилган
маблағлар
ҳам
кўпгина
ҳолатларда
фирибгарларнинг
объектига
айланаётганлигини
кузатишимиз
мумкин
.
ЖКнинг
395-
бобида
эса
“
нархларга
таъсир
кўрсатиш
мақсадида
ёлғон
маълумотлар
тарқатиш
”
учун
жавобгарлик
масалалари
акс
эттирган
.
Унга
кўра
мулкнинг
ҳар
қандай
кўриниши
учун
белгиланган
эркин
бозор
нархларга
ёлғон
маълумотларни
нашр
қилиш
,
тарқатиш
ёки
бошқа
турдаги
фирибгарлик
ва
алдов
усуллари
билан
таъсир
кўрсатиш
ҳаракатлари
жиноий
жавобгарликни
вужудга
келтиради
.
Ривожланган
бозор
иқтисодиёти
шароитида
бундай
нормаларнинг
аҳамияти
юқори
.
Чунки
бу
тоифадаги
фирибгарлик
усуллари
бевосита
биржа
савдоларига
,
аукционларга
ва
шунга
ўхшаш
бозор
иқтисодиёти
институтларига
таъсир
этиш
воситасида
фуқароларнинг
ҳуқуқлари
,
давлат
ва
жамият
манфаатларига
жиддий
зарар
етказишни
олдини
олиш
имконини
беради
.
Шарқ
мамлакатлари
тажрибасига
ҳам
назар
ташласак
.
Жанубий
Корея
ЖКнинг
“
Фирибгарлик
ва
товламачилик
билан
боғлиқ
жинотялар
”
деб
номланадиган
XXXIX
боби
фирибгарлик
ва
унинг
айрим
алоҳида
турлари
учун
жиноий
жавобгарлик
масалаларини
белгилаб
беради
.
Жанубий
Корея
ЖКнинг
347-
моддасида
фирибгарлик
жиноятининг
умумий
таърифи
берилган
бўлиб
,
унга
кўра
фирибгарлик
усуллари
билан
ўзганинг
мулки
ёки
моддий
манфаатга
эга
бўлиш
мақсадида
фирибгарлик
ҳаракатларини
содир
этаётган
шахс
10
йилгача
каторга
ишлари
ёки
жарима
жазосига
тортилиши
мумкин
.
Айнан
шу
ҳаракатлар
учинчи
шахслар
мантфаатлари
йўлида
амалга
оширилса
ҳам
жавобгарлик
масаласи
белгиланган
.
Шу
билан
бирга
,
Жанубий
Корея
ЖК
моддаларида
компьютердан
фойдаланган
ҳолда
фирибгарлик
(347-
2-
м
.),
малакавий
фирибгарлик
(348-
м
.),
имтиёзли
маблағларни
ноқонуний
ишлатиш
(348-2-
м
.)
ва
ғайриҳуқуқий
даромад
олиш
(349-
м
.)
каби
фирибгарликнинг
алоҳида
таркиблари
ҳам
мустаҳкамланган
.
Япония
Жиноят
кодекси
37-
бўлимида
эса
фирибгарлик
ва
товламачилик
жиноятлари
учун
жиноий
жавобгарликни
белгилаб
беради
.
Япония
ЖКнинг
246-
моддаси
фирибгарлик
жиноятларининг
умумий
таркиби
белгиланган
.
Унга
мувофиқ
ўзи
ёки
учинчи
шахслардан
алдов
йўли
билан
мулкни
ёки
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
50
моддий
нафни
ўзлаштириш
фирибгарлик
деб
топилади
.
Япония
жиноят
қонунчилиги
ишончни
суисътемол
қилиш
мустақил
жиноят
таркиби
сифатида
белгиланган
.
ЖКнинг
247-
моддасига
биноан
ишониб
топширилган
мулкни
бошқариш
ва
тасаруф
қилиш
билан
боғлиқ
бўлган
мажбуриятларни
лозим
даражада
бажармаслиги
ва
шу
билан
ишониб
топширган
шахсга
мулкий
зарар
еткзган
тақдирда
ишончни
суисътемол
қилиш
жинояти
сифатида
баҳоланади
.
ЖКнинг
248-
моддада
эса
фирибгарликка
тенгалштинрилган
жиноий
хатти
-
ҳаракатлар
учун
жавобгарлик
белгиланган
.
Унга
кўра
бошқа
шахснинг
балоғатга
етмаганлиги
ёки
руҳий
нуқсонларнинг
мавжудлиги
туфайли
уларнинг
малакасмзлмгидан
фойдаланиб
,
мулкни
ўзлаштирган
ёки
ўзига
ёҳуд
3-
шахсларга
ғайриқонуний
моддий
наф
келтирган
шахс
10-
йилгача
мажбурий
меҳнат
қилиш
шарти
билан
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазосига
тортилади
.
Хитой
Жиноят
кодексининг
5-
праграфи
молиявий
фирибгарлик
учун
жавобгарликни
белгилайди
.
ЖКнинг
192-
моддасига
мувофиқ
фирибшарлик
усуллар
билан
маблағларни
ғайриқонуний
ўзлаштириш
фирибгарлик
сифатида
баҳоланади
.
Шунингдек
,
ЖКда
алдов
йўли
билан
кредитларга
эга
бўлиш
(193-
м
.),
молиявий
векселлар
билан
фирибгарлик
қилиш
(194-
м
.),
акридитивлар
билан
фирибгарлик
қилиш
(195-
м
.),
кредит
карталар
билан
фирибгарлик
қилиш
(196-
м
.),
қимматли
қоғозлардан
фойланган
ҳолда
фирибгарлик
фаолияти
билан
шуғулланиш
(197-
м
.),
суғурта
соҳасида
фирибгарлик
фаолияти
билан
шуғулланиш
(198-
м
.)
каби
жиноят
таркиблари
ҳам
мавжуд
.
Барча
турдаги
молиявий
фирибгарликни
квалификация
қилиш
қилиш
қуйидаги
ўзига
хос
белгилар
билан
изоҳланади
:
1.
Қалбаки
ҳужжатлар
ва
битимлардан
фойдаланиш
ҳолати
;
2.
Қалбаки
гаров
воситалардан
фойдаланиш
ҳолати
;
3.
Ўзгалар
мулкини
сарф
қилиш
ҳолати
;
4.
Бузилган
ёки
ҳақиқий
эмас
деб
топилган
ҳужжатларни
ишлатиш
ҳолатлари
;
5.
Бир
гуруҳ
шахслар
томонидан
содир
этилиши
;
6.
Етказилган
зарар
миқдори
ва
х
.
к
.
Хулоса
тариқасида
таъкидлаш
жоизки
,
юқорида
амалга
оширилган
қиёсий
-
ҳуқуқий
таҳлил
кўрсатишича
,
фирибгарлик
ва
ишончни
суисътемол
қилиш
жиноятларининг
юридик
табиати
кўпгина
хорижий
мамлакатларда
ўхшашлиги
билан
изоҳланади
.
Фирибгарлик
учун
жиноий
жавобгарликни
белгиловчи
миллий
қонунчилигимизнинг
ўзига
хос
хусусияти
сифатида
шу
тоифадаги
жиноятларга
қарши
курашишнинг
махсус
нормалари
мавжуд
эмаслигини
кўрсатишимиз
мумкин
.
Шунинг
учун
ҳам
,
ушбу
ҳолатлар
фирибгарлик
жиноятларини
фош
этииш
,
олдини
олиш
,
тергов
қилиш
ва
судларда
кўриб
чиқиш
жараёнларида
муайян
қийинчиликлар
келтириб
чиқради
.
Бундан
келиб
чиқиб
,
фирибгарлик
жиноятларининг
алоҳида
турларини
мустаҳкамлаш
бўйича
хориж
амалиёти
алоҳида
қизиқиш
уйғотади
.
Турли
хил
фирибгарлик
турлари
турлича
ижтимоий
хавфлилик
даражасига
эга
.
Шу
тоифадаги
жиноятлар
учун
жазолани
индивидуаллаштириш
ва
содир
қилинган
қилмиш
учун
муносиб
жазо
белгилаш
мақсадида
уларни
алоҳидалаш
муҳимлиги
ривожланган
мамлакатлар
(
АҚШ
,
ГФР
,
Франция
,
Япония
,
Хитой
ва
б
.)
мисолида
кўришимиз
мумкин
.
Шунингдек
,
фирибгарликнинг
алоҳида
тоифаларни
дифференциация
-
лаш
бугунги
кунда
мамлакатимизда
жадал
суръатлар
билан
ривожланаётган
юқори
телекомуникацион
технологиялар
,
суғурта
,
банк
-
кредит
,
қимматли
қоғозларга
оид
муносабатларни
самарали
ҳимоя
қилиш
ва
ушбу
соҳаларда
фирибгарлик
ва
суисътемолликларга
самарали
қарши
курашиш
имконини
яратади
.
