ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
5
О
.
Т
.
Ҳазратқулов
юридик
фанлар
номзоди
ТДЮИ
доценти
МИЛЛИЙ
ЛИЗИНГ
ҚОНУНЧИЛИГИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МУАММОЛАРИ
Ҳозирда
мамлакатимизда
тадбиркорлик
субъектлари
фаолиятини
янада
ривожлантириш
,
қишлоқ
хўжалиги
маҳсулотлари
ишлаб
чиқарувчи
хўжаликларни
қўллаб
-
қувватлашга
қаратилган
ҳаракатлар
лизингни
республика
иқтисодиётга
жорий
этиш
заруриятини
кун
тартибига
қўйди
.
Ўз
навбатида
,
тадбиркорлик
субъектларини
молиявий
жиҳатдан
инқирозга
юз
тутиши
ёки
уларда
етарли
даражада
айланма
пул
маблағларининг
мавжуд
эмаслиги
лизингга
бўлган
эҳтиёжни
кучайтиради
.
Лизинг
–
бугунги
кунда
асосий
ишлаб
чиқариш
воситаларини
зудлик
билан
янгилаш
,
корхоналарни
замонавий
технологиялар
билан
таъминлаш
ёки
жорий
этиш
,
шу
асосида
ишлаб
чиқарилаётган
маҳсулот
сифати
ҳамда
ҳажмини
кескин
оширишга
ёрдам
бериб
келмоқда
.
Лизинг
ўтган
қисқа
муддат
ичида
республикамиз
иқтисодиётига
ўзининг
ижобий
таъсирини
ўтказа
олди
.
Ҳозирда
мазкур
шартномавий
муносабат
орқали
тадбиркорлик
субъектларига
лизинг
шартномаси
асосида
техника
ва
технологиялар
етказиб
берилмоқда
.
Ҳар
бир
давлат
ўз
ҳудудига
хорижий
инвестицияни
жалб
қилишда
биринчи
навбатда
,
уларга
иқтисодий
имкониялар
яратиб
беришга
эътибор
қаратади
,
иккинчидан
эса
амалдаги
қонун
ва
қонуности
ҳужжатлар
орқали
уларнинг
ҳуқуқларини
кафолатлайди
.
Бу
борада
Президентимиз
И
.
А
.
Каримов
2010
йил
12
ноябрда
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштриш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”
номли
маърузасида
“....
ж
a
ҳ
o
н
м
o
лиявий
-
иқтис
o
дий
инқир
o
зи
д
a
врид
a
м
a
мл
a
к
a
тимиз
м
o
лия
-
б
a
нк
тизими
ўзининг
б
a
рқ
a
р
o
р
в
a
иш
o
нчли
эканини
исб
o
тл
a
ди
.
Шу
бил
a
н
бирг
a,
бу
тизимнинг
ян
a
д
a
муст
a
ҳк
a
мл
a
ниши
x
усусий
б
a
нкл
a
р
в
a x
усусий
мулкк
a a
с
o
сл
a
нг
a
н
лизинг
,
суғурт
a
к
o
мп
a
ниял
a
ри
,
кредит
уюшм
a
л
a
ри
,
микр
o
м
o
лиявий
т
a
шкил
o
тл
a
р
к
a
би
м
o
лиявий
институтл
a
рни
т
a
шкил
этишнинг
қ
o
нунчилик
a
с
o
сл
a
рини
ш
a
клл
a
нтириш
ҳис
o
бид
a
н
б
a
нк
-
м
o
лия
с
o
ҳ
a
сиг
a x
усусий
к
a
пит
a
лни
ж
a
лб
қилиш
бил
a
н
ҳ
a
м
б
o
ғлиқ
.
Бу
эса
,
б
a
нк
в
a
б
o
шқ
a
м
o
лиявий
x
изм
a
тл
a
р
б
o
з
o
рид
a
р
a
қ
o
б
a
тнинг
кенг
a
йиши
ҳ
a
мд
a
миж
o
зл
a
рг
a x
изм
a
т
кўрс
a
тиш
сиф
a
тининг
o
шишиг
a
имк
o
н
б
e
р
a
ди
в
a
энг
юкс
a
к
xa
лқ
a
р
o
ст
a
нд
a
ртл
a
р
т
a
л
a
биг
a
м
o
с
з
a
м
o
н
a
вий
б
o
з
o
р
инфр
a
тузилм
a
сининг
рив
o
жл
a
ниши
учун
ш
a
р
o
ит
яр
a
т
a
ди
”
деган
концептуал
ғояни
илгари
суради
.
Мазкур
концептуал
ғояга
асосланган
ҳолда
,
миллий
лизинг
қонунчилигини
янада
такомиллаштириш
ва
шу
орқали
мамлакатнинг
инвестицион
шаффофлигини
таъминлаш
,
лизинг
муносабатлари
субъектларининг
ҳуқуқларини
бир
хилда
ҳимоя
қилишга
қаратилган
чора
-
тадбирлар
ишлаб
чиқиш
ҳамда
рақобатбардош
лизинг
муносабатларига
шароит
яратиш
зарур
.
Ўзбекистон
Республикаси
ички
бозорида
лизинг
муносабатларининг
кириб
келиши
1991
йилдан
кейинги
даврларга
тўғри
келади
.
Бу
ўз
навбатида
корхоналарнинг
давлат
тасарруфидан
чиқариш
ва
хусусийлаштириш
жараёнига
ўтганлиги
билан
боғлиқ
.
Лизинг
муносабатларини
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
илк
норма
1996
йилда
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
34-
боби
, 6-
параграфида
ишлаб
чиқилди
. 1999
йил
14
апрелда
"
Лизинг
тўғрисида
"
ги
қонуннинг
қабул
қилиниши
мазкур
соҳанинг
ҳуқуқий
базасини
яратилганлигидан
далолат
беради
.
Бугунги
кунда
республикамизда
ўндан
ортиқ
махсус
лизинг
компаниялар
ва
лизинг
муносабатларини
молиялашга
кўмаклашувчи
банклар
ҳам
бу
соҳада
ўз
фаолиятларини
изчиллик
билан
амалга
оширмоқда
.
Қарийб
йигирма
йил
давомида
республикада
лизинг
бозоридаги
мавжуд
таклифлар
ва
тадбиркорлик
субъектлари
томонидан
лизинг
объектларига
бўлган
талабларининг
ортиб
бориши
лизинг
бозорини
тубдан
ислоҳ
этиш
заруратини
кун
тартибига
қўймоқда
.
Ўз
навбатида
“
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонун
нормаларини
янада
такомиллаштириш
лизинг
бозорини
ислоҳ
этишнинг
ҳуқуқий
асоси
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
ривожланган
мамлакатларнинг
лизинг
қонунчилиги
ва
амалиётини
ўрганиш
,
миллий
қонунчилик
билан
қиёсий
таҳлил
этиш
,
бунинг
натижасида
миллий
лизинг
қонунчилигини
такомиллаштирига
қаратилган
таклиф
ва
хулосалар
ишлаб
чиқиш
долзарб
вазифалардан
ҳисобланади
.
Лизинг
амалиётида
кузатиладиган
мавжуд
муаммолар
ҳамда
лизинг
мулки
билан
боғлиқ
низоли
масалалар
мазкур
муносабат
иштирокчиларида
лизинг
қонунчилигига
қўшимча
ва
ўзгартиришлар
киритиш
тўғрисида
янгича
фикрларни
илгари
суришларига
сабаб
бўлмоқда
.
Айниқса
лизинг
мулки
билан
боғлиқ
масалаларда
лизинг
қонунчилигидаги
бир
неча
моддаларни
қайта
қўриб
чиқиш
ва
маҳсус
нормалар
билан
тўлдириш
масаласи
улар
томонидан
илгари
сурилган
қарашларнинг
асосини
ташкил
этади
.
Хусусан
,
лизинг
олувчининг
лизинг
мулкига
нисбатан
хўжасизларча
муносабатда
бўлиши
натижасида
ундан
лизинг
мулкини
олиб
қўйиш
,
олиб
қўйилган
мулкни
лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорига
жойлаштириш
ва
ўтказишнинг
ҳуқуқий
асослари
лизинг
қонунчилигида
мавжуд
эмаслиги
таъкидланган
.
Уларнинг
фикрича
,
лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорини
ҳуқуқий
механимларини
ишлаб
чиқилиши
қайтариб
олинган
лизинг
мулкини
қайтадан
лизингга
бериш
,
шу
орқали
қарздорнинг
қарзларини
узиш
ва
лизинг
операциясида
лизинг
берувчи
сифатида
иштирок
этадиган
банк
ёки
бошқа
кредит
ташкилотларини
молиявий
соғломлаштиришга
ёрдам
беради
.
Бизнинг
фикримизча
,
лизинг
қонунчилигига
ўзгартириш
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисидаги
мазкур
фикр
етарли
камчиликлардан
холи
эмас
,
жумладан
:
1.
Лизинг
муносабатларига
нисбатан
йиллар
давомида
ҳуқуқшунослар
ҳамда
иқтисодчилар
томонидан
ўз
соҳаларидан
келиб
чиққан
ҳолда
таърифлар
ишлаб
чиқилиши
оқибатида
лизинг
моҳиятига
доир
ҳуқуқий
ва
иқтисодий
таснифга
эга
бўлган
қарашлар
вужудга
келган
.
Иқтисодий
жиҳатдан
лизинг
шартномаси
бир
неча
тоифага
бўлиб
ўрганилади
,
яъни
улар
томонидан
тоифаларга
бўлиш
асосини
шартнома
қиймати
ташкил
этади
.
Ҳуқуқий
жиҳатдан
эса
лизинг
шартномаси
қандай
қийматга
эга
бўлишидан
қатъий
назар
,
қонунда
назарда
тутилган
асосий
ёки
қўшимча
шартларга
доир
умумий
ва
махсус
қоидалар
асосий
ролни
ўйнайди
.
Фикримизча
,
юқорида
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
6
лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорининг
ҳуқуқий
меҳанизмларини
ишлаб
чиқиш
заруратига
доир
фикрлар
бу
иқтисодий
категория
сифатида
эътироф
этилади
.
Лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорининг
ҳуқуқий
меҳанизмларини
ишлаб
чиқилиши
,
банклар
ва
кредит
ташкилотлари
томонидан
қайтариб
олинган
мулкларни
қайта
лизингга
бериш
тартиби
лизинг
қонунчилигига
киритилиши
,
аввало
мавжуд
қонунчиликда
такрорий
нормаларнинг
вужудга
келишига
олиб
келади
.
Агар
таклиф
этилаётган
ҳуқуқий
механизм
лизинг
қонунчилигида
ўз
аксини
топса
,
бунда
лизинг
берувчи
сифатида
банклар
ва
кредит
ташкилотлари
томонидан
лизинг
қонунчилигини
ўзлари
хоҳлаганча
талқин
этишига
,
лизинг
олувчининг
ҳуқуқларини
бузилишига
ва
шартнома
субъектлари
ҳуқуқларининг
бир
тарафлама
ҳимоя
этилишига
сабаб
бўлади
.
2.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
597-
моддаси
орқали
лизинг
олувчининг
мажбурияти
ва
жавобгарлиги
тўғрисидаги
қоидалар
белгиланган
бўлиб
,
унга
кўра
лизинг
олувчи
лизинг
тўловларини
ўз
вақтида
тўлаши
,
мол
-
мулкдан
уни
етказиб
бериш
шартларига
мувофиқ
фойдаланиши
,
уни
соз
ҳолатда
сақлаши
лизинг
берувчининг
мажбуриятлари
сифатида
белгиланган
.
Бундан
ташқари
,
мазкур
модданинг
4-
қисмига
асосан
лизинг
олувчи
ўз
мажбуриятларини
жиддий
равишда
бузган
тақдирда
,
агар
лизинг
шартномасида
бошқача
тартиб
назарда
тутилган
бўлмаса
,
лизинг
берувчи
бўлажак
лизинг
тўловларининг
тезлаштиришни
ёки
лизинг
объектини
қайтариб
олган
ва
зарарни
ундирган
ҳолда
шартномани
бекор
қилишни
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
.
Қонун
чиқарувчи
фуқаролик
кодексининг
мазкур
моддаси
орқали
лизинг
мулки
билан
боғлиқ
масалаларни
лизинг
олувчининг
мажбурияти
ва
жавобгарлиги
доирасида
ҳал
этган
.
Лизинг
олувчи
томонидан
лизинг
тўловларини
келишилган
муддатларда
тўламаслик
,
лизинг
мулкини
соз
ҳолда
сақлаши
ёки
сақлаш
бўйича
бошқа
ҳаражатларини
амалга
оширмаслик
лизинг
шартномасини
бекор
бўлишига
ва
лизинг
мулкини
олиб
қўйилишига
асосий
омил
бўлиб
ҳисобланади
.
Бу
ўз
навбатида
,
лизинг
берувчи
томонидан
лизинг
мулкини
иккиламчи
лизинг
бозорига
тақдим
этиш
имкониятини
беради
.
3.
Ўзбекистон
Республикасининг
“
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонунида
лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорини
ҳуқуқий
тартибга
солишга
қаратилган
нормалар
тўғридан
-
тўғри
мавжуд
бўлмаса
-
да
,
қонун
чиқарувчи
томонидан
мазкур
масаланинг
ҳуқуқий
ечими
лизинг
берувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
(11-
модда
, 1-
қисм
, 3-4-
банди
)
ҳамда
лизинг
олувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
(12-
модда
1-
қисм
, 6-
банди
ва
2-
қисм
, 3-
банди
)
тартибга
солишга
қаратилган
нормаларда
ўз
ифодасини
топган
.
Хусусан
, “
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонуннинг
11-
моддасига
асосан
лизинг
берувчи
лизинг
олувчидан
лизинг
объектини
қонун
ҳужжатларида
ёки
лизинг
шартномасида
назарда
тутилган
ҳолларда
ва
тартибда
талаб
қилиб
олиш
ҳуқуқига
эга
.
Агар
тарафлар
шартномада
лизинг
мулкини
олиб
қўйиш
тартиби
ҳақида
қоидалар
мавжуд
бўлмаса
,
фуқаролик
қодекси
ва
лизинг
қонунчилигида
шартномага
қўйилган
умумий
қоидаларга
ҳавола
этилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
“
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонунининг
12-
моддаси
2-
қисми
3-
бандига
кўра
,
лизинг
шартномаси
бекор
қилинганда
лизинг
олувчи
лизинг
объектини
лизинг
берувчидан
қандай
ҳолатда
олган
бўлса
,
шундай
ҳолатда
,
нормал
эскириш
ва
тарафларнинг
келишувида
шартлашилган
ўзгаришларни
ҳисобга
олган
ҳолда
қайтаришлари
шарт
.
Лизинг
шартномасининг
бекор
бўлиш
асосларини
кўриб
чиқадиган
бўлсак
,
биринчи
навбатда
шартнома
шартларини
жиддий
тарзда
бузишга
эътибор
қаратилади
.
Назарий
жиҳатдан
шартнома
шартларини
жиддий
тарзда
бузилишига
лизинг
объектларига
нисбатан
хўжасизларча
муносабатда
бўлиш
,
график
асосида
белгилаб
қўйилган
лизинг
тўловларини
лизинг
олувчи
томонидан
доимий
равишда
амалга
оширилмаслик
,
шартномада
белгиланган
муддатларга
риоя
қилмаслик
киради
.
Жумладан
,
лизинг
шартномасида
муддат
асбоб
-
ускуналарнинг
фойдали
хизмат
муддати
билан
боғлиқ
равишда
кўрсатилади
ҳамда
лизинг
тўловлари
ҳам
шартнома
муддатига
боғлиқ
тарзда
аниқланади
.
Бундан
шундай
хулосага
келиш
мумкинки
,
амалдаги
“
Лизинг
тўғрисида
”
ги
қонуннинг
11-12-
моддалари
орқали
қонун
чиқарувчи
лизинг
хизматларининг
иккиламчи
бозорининг
ҳуқуқий
меҳанизмларини
ишлаб
чиққан
ва
амалга
тадбиқ
этган
деб
ҳисоблаймиз
.
Шу
ўринда
лизинг
муносабатларини
тартибга
солувчи
хорижий
мамлакатларнинг
лизинг
қонунчилиги
таҳлилини
амалга
оширишни
мақсадга
муфовиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Лизинг
муносабатларининг
ҳуқуқий
таъминланганлик
даражасига
кўра
,
мамлакатларни
уч
асосий
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
яъни
,
лизинг
шартномаларини
мувофиқлаштирувчи
махсус
қонунларга
эга
бўлган
мамлакатлар
(
Ўзбекистон
,
Қозоғистон
,
Россия
,
Франция
,
Бельгия
,
Италия
ва
бошқа
давлатлар
);
махсус
қонуности
ҳужжатларига
эга
мамлакатлар
(
Англия
,
Австралия
,
Янги
Зеландия
);
махсус
қонунчиликка
эга
бўлмаган
давлатлар
(
АҚШ
,
Германия
)
га
бўлинади
.
Биринчи
гуруҳ
мамлакатларида
қабул
қилинган
қонунлар
учун
хос
бўлган
хусусият
–
уларда
нафақат
икки
асосий
ҳамкор
(
лизингга
олувчи
ва
лизингга
берувчи
),
балки
лизинг
компанияси
ва
етказиб
берувчи
ўртасидаги
муносабатлар
,
яъни
лизингда
юзага
келадиган
уч
томонлама
мулкий
муносабатларнинг
бутун
мажмуи
тартибга
солинади
.
Мазкур
қонун
ҳужжатларига
мувофиқ
уч
томонлама
асосли
лизинг
шартномасида
албатта
ускуналар
келажакда
лизингга
бериш
мақсадида
,
олинаётганлиги
ва
ундан
фақат
кўзланган
мақсадларда
фойдаланиш
мумкинлиги
кўрсатилиши
шарт
.
Шартномада
сотиб
олиш
ҳуқуқи
тўғрисидаги
шартлар
ва
шартнома
муддати
тугаганидан
сўнг
,
у
сотиб
олиниши
кўзда
тутилган
нархлар
келишилади
.
Шу
билан
бирга
лизинг
мулкини
нобуд
бўлиши
ёки
йўқолиши
тўғрисидаги
хатарлар
махсус
қонунлар
ёрдамида
мувофиқлаштирилмасдан
,
балки
фуқаролик
ва
савдо
ҳуқуқининг
умумий
меъёрлари
билан
ҳал
этилади
.
Иккинчи
гуруҳ
мамлакатларида
лизинг
вақтинча
фойдаланишга
берилаётган
мол
-
мулк
қийматидан
ҳамда
лизинг
шартномаси
субъектларига
боғлиқ
равишда
тартибга
солинади
.
Хусусан
,
Англиянинг
"
Ижара
ва
олди
-
сотди
тўғрисида
"
ги
қонунига
асосан
,
лизинг
олувчи
фақат
юридик
шахс
ҳисобланган
ва
лизинг
мулкининг
қиймати
2000
фунт
стерлингдан
ортиқ
бўлмаган
шартлар
белгиланган
.
Мазкур
шартларга
мос
тушмаган
барча
бошқа
ҳолатлар
“
умумий
ҳуқуқ
”
меъёрлари
ёрдамида
тартибга
солинади
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
7
Учинчи
гуруҳ
мамлакатларида
лизинг
муносабатларини
ҳуқуқий
тартибга
солувчи
махсус
қонунларни
йўқлиги
лизинг
тараққиёти
ва
ривожланишига
халал
беради
.
Масалан
,
АҚШ
ва
Германияда
махсус
қонунчилик
йўқлигини
қуйидаги
сабаблар
билан
изоҳлаш
мумкин
:
яъни
мазкур
мамлакатларда
яқин
вақтгача
асосан
,
амортизация
ва
солиқ
имтиёзларидан
фойдаланишни
мақсад
қилиб
қўйган
ҳолда
,
лизингга
мурожаат
қилишган
.
Шунинг
учун
ҳам
лизинг
солиққа
тортиш
масалаларига
бағишланган
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
.
Ушбу
мамлакатларда
лизинг
битимларига
нисбатан
,
шунингдек
фуқаролик
ва
савдо
ҳуқуқининг
умумий
қоидалари
ҳам
кенг
равишда
қўлланилмоқда
.
Миллий
лизинг
қонунчилигига
нисбатан
халқаро
Оттава
конвенцияси
қоидаларини
имплементация
этилиши
таҳлил
этилганда
,
лизинг
объектини
ҳисобга
олиш
ва
рўйхатдан
ўтказиш
,
лизинг
фаолияти
,
лизинг
шартномаси
,
лизинг
шартномасини
ўзгартириш
ва
бекор
қилиш
,
лизинг
берувчи
ва
лизинг
олувчининг
ҳуқуқ
ҳамда
мажбуриятлари
,
мазкур
муносабатларда
сотувчининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
,
олди
-
сотди
шартномаси
ва
сотувчининг
мазкур
шартномавий
муносабатлардаги
ўрни
,
лизинг
объектига
бўлган
мулк
ҳуқуқи
(6-15-
моддалар
);
лизинг
мулкини
амортизацияси
,
лизинг
объектининг
суғуртаси
ва
лизинг
мулки
билан
боғлиқ
хавфлар
,
лизинг
мулкидан
гаров
сифатида
фойдаланиш
,
лизинг
тўловлари
,
лизинг
тўловларини
талаб
қилиш
ва
лизинг
мулкини
олиб
қўйиш
,
лизинг
субъектларининг
жавобгарлиги
ҳамда
низоларни
ҳал
этиш
тартиби
(16-25-
моддалар
)
тўғрисидаги
нормалар
халқаро
конвенция
қоидаларига
мос
эканлиги
кузатилади
.
Д
.
Ю
.
Хабибуллаев
юридик
фанлари
номзоди
ФУҚАРОЛИК
ПРОЦЕССИДА
СУД
ХАРАЖАТЛАРИ
ТУШУНЧАСИ
ВА
ТУРЛАРИ
ТЎҒРИСИДА
АЙРИМ
ФИКР
-
МУЛОХАЗАЛАР
Фуқаролик
ишлари
бўйича
одил
судловни
амалга
оширишда
суд
харажатлари
тушунчаси
,
турлари
,
уларни
тўлаш
тартиби
фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
фани
назариясида
ҳуқуқшунос
олимларнинг
диққат
марказида
турган
асосий
масалалардан
биридир
.
Шунинг
учун
фуқароларнинг
бузилган
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
суд
орқали
самарали
ҳимоя
қилиш
,
фуқаролик
судларида
асоссиз
низоларни
келиб
чиқишини
олдини
олиш
мақсадида
суд
ҳаражатлари
билан
боғлиқ
фуқаролик
процессуал
қонунчилиги
ва
суд
амалиётини
ўрганиш
,
қиёсий
таҳлиллар
асосида
хорижий
давлатлар
қонунчилигини
мақбул
жиҳатларини
аниқлаш
ва
уларни
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
процессуал
қонунчилигига
киритиш
,
суд
амалиётида
учраётган
муаммоларни
олдини
олиш
ёки
бартараф
этиш
юзасидан
тавсиялар
ишлаб
чиқиш
ҳозирги
куннинг
давр
талабидир
.
Юридик
адабиётларида
суд
харажатларини
манфаатдор
шахсларлар
зиммасига
юклаш
давлатнинг
одил
судловни
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
ҳаражатларини
қоплаш
мақсадини
кўзлаши
ҳақида
фикрлар
илгари
суриб
келинган
1
.
Ҳуқуқшунос
олим
М
.
М
.
Мамасиддиқов
суд
харажатларининг
жорий
этилишидан
кўзланган
асосий
мақсад
давлатнинг
одил
судловни
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
харажатларини
қоплаш
эмас
,
аксинча
судларда
асоссиз
низолар
қўзғатилишининг
олдини
олиш
ҳисобланади
.
Ундан
ташқари
,
суд
харажатлари
моддий
-
ҳуқуқий
муносабат
иштирокчиларини
интизомли
бўлишга
ундайди
ва
ўз
зиммасидаги
мажбуриятларни
бажаришдан
бош
тортиш
юзасидан
огоҳлантириш
каби
хусусиятларга
эга
деб
таъкидлайди
2
.
Ҳуқуқшунос
олим
Ш
.
Ш
.
Шорахметов
фикрича
,
ишда
манфаатдор
бўлган
шахслар
томонидан
суд
харажатлари
тўлатилишининг
аҳамияти
давлат
учун
маблағ
олишда
эмас
,
балки
тарафларнинг
ўзларининг
фуқаролик
ҳуқуқий
бурчларини
ихтиёрий
равишда
бажаришга
рағбатлантириш
ва
асоссиз
низоларнинг
қўзғатилишига
йўл
қўймасликдир
3
.
А
.
А
Власов
фикрича
,
суд
харажатларини
жуда
катта
аҳамиятга
эга
бўлиб
,
унинг
қуйидаги
учта
асосий
мақсади
мавжуд
:
-
суд
харажатларини
ундиришдан
мақсад
тарафлар
ва
ишда
иштирок
этувчи
шахсларни
ортиқча
сарсонгарчиликка
йўл
қўймаслик
мақсадида
қўлланиладиган
самарали
ҳуқуқий
таъсир
чораси
ҳисобланади
;
1
Гражданское
процессуальное
право
:
Учебник
.
/
С
.
А
.
Алехина
,
В
.
В
.
Блаженев
и
др
.;
Под
.
Ред
.
М
.
С
.
Шакарян
. –
М
.:
ТК
Велби
,
Изд
-
во
Проспект
, 2004. -161
с
.
2
Мамасиддиқов
М
.
М
.
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
Дарслик
. –
Тошкент
.:
ТДЮИ
нашриёти
. 2010. -224
б
.
3
Шорахметов
Ш
.
Ш
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Фуқаролик
процессуал
ҳуқуқи
. –
Тошкент
.:
Адолат
.2001. -106
б
.
