ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
25
ным
составом
.
О
невозможности
уступки
можно
гово
-
рить
в
тех
случаях
,
когда
изменение
лица
на
стороне
кредитора
приводит
к
результату
,
существенно
отлич
-
ному
от
преследуемого
при
установлении
обязатель
-
ства
1
.
Надо
сказать
,
что
переход
обязательственных
прав
и
обязанностей
от
одного
лица
к
другому
возмо
-
жен
и
в
случае
универсального
правопреемства
,
что
имеет
место
,
в
частности
,
при
реорганизации
юриди
-
ческих
лиц
.
В
таком
случае
возможен
одновременный
переход
от
праводателя
(
реорганизованного
юридиче
-
ского
лица
)
к
преемникам
всех
прав
–
вещных
,
обяза
-
тельственных
,
исключительных
,
а
также
субъективных
обязанностей
.
Таким
образом
,
вопрос
о
применении
к
обязатель
-
ствам
вследствие
причинения
вреда
общих
положений
гражданского
права
о
перемене
лиц
в
обязательстве
должен
быть
решен
положительно
.
1
Новоселова
Л
.
А
.
Сделки
уступки
права
(
требования
)
в
ком
-
мерческой
практике
. –
М
.:
Статут
, 2003. –
С
. 62.
А
.
А
.
Абзалов
ТДЮИ
ўқитувчиси
МАЖБУРИЯТДА
ШАХСЛАР
ЎЗГАРИШИНИНГ
ФУҚАРОЛИК
ҲУҚУҚИДА
ТУТГА
ЎРНИ
Бозор
муносабатлари
шароитида
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатлар
давр
талабига
мос
равишда
такомиллаштирилмоқда
.
Бугунги
кунда
товар
пул
му
-
носабатлари
барқарор
ривожланиб
,
фуқаролик
муо
-
маласида
кенг
доирада
амалда
бўлган
мамлакатларда
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
,
шунин
-
гдек
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказиш
одатий
ҳол
сифати
-
да
баҳоланади
.
Мажбуриятда
шахслар
ўзгаришининг
фуқаролик
ҳуқуқида
тутган
ўрнини
аниқлашда
аввало
,
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларда
мазкур
ҳодиса
мавжуд
бўлмаганда
қандай
бўлиши
ҳақида
тасаввур
қилиб
кўриш
лозим
бўлади
.
Мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
ҳақидаги
қоидалар
бугунги
шаклга
келиши
учун
бир
қатор
тарихий
такомиллашув
жараёнини
босиб
ўтди
.
Мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
,
хусусан
талабдан
бошқа
шахс
фойдасига
воз
кечиш
,
шунингдек
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишни
ҳуқуқий
тартибга
солиш
Рим
хусусий
ҳуқуқида
маълум
бўлган
.
Ижтимоий
муносабатларнинг
ривожланиб
бориши
натижасида
ҳуқуқий
тартибга
солишда
ҳам
бир
қатор
ўзгаришлар
содир
бўлишига
олиб
келди
.
Натижада
мажбурият
ҳуқуқида
мавжуд
бўлган
шахсий
муноса
-
батларда
биринчи
навбатда
мазкур
муносабатнинг
мулкий
хусусиятлари
алоҳида
ўринга
эга
бўла
бошла
-
ди
.
Бунинг
натижасида
субъектив
ҳуқуқ
ва
юридик
мажбурият
муомаласи
кенгая
борди
.
Мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ривожла
-
ниши
бугунги
кундаги
Фуқаролик
кодексига
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатди
.
Мажбурият
ҳуқуқи
институти
собиқ
иттифоқ
даврида
бир
мунча
тор
мазмун
моҳият
касб
этган
,
бугунги
кунда
мажбурият
ҳуқуқи
фуқаролик
ҳуқуқининг
жадал
ривожи
натижасида
ушбу
институт
кичик
тармоқ
(
соҳа
)
даражасига
ўсиб
етганини
аксари
-
ят
цивилист
олимлар
бугунги
кунда
таъкидлаётганлари
ҳам
бежиз
эмас
,
албатта
2
.
Собиқ
иттифоқ
даврида
Б
.
Б
.
Черепахин
ўзининг
“
Правопреемство
по
советскому
праву
”
номли
моно
-
графиясида
ҳуқуқий
ворислик
масалаларини
тадқиқ
этилган
.
Муаллифнинг
таъкидлашича
,
унинг
назарий
ва
амалий
аҳамияти
катта
бўлишига
қарамасдан
,
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларда
(
ҳуқуқий
ворисликда
)
ҳуқуқий
во
-
рислик
масалалари
ҳақидаги
таълимотлар
фуқаролик
ҳуқуқига
доир
адабиётларда
етарлича
эътибор
берил
-
маган
.
Ҳуқуқий
ворисликнинг
алоҳида
турлари
ва
ай
-
рим
ҳолатлар
дарсликлар
ва
монографияларда
юри
-
дик
шахсларни
қайта
ташкил
қилиш
,
мулк
ҳуқуқини
вужудга
келиш
ва
бекор
бўлиш
усуллари
,
мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
(
талабдан
воз
кечиш
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказиш
),
муаллифлик
шартномалари
ва
ворислик
масалаларига
эътибор
қаратилган
.
Ҳуқуқий
ворислик
масаласини
тўлиқ
тадқиқ
этишга
доир
тадқиқотлар
мавжуд
эмас
.
Режали
иқтисодиёт
шароитида
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ёки
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказиш
имконияти
мавжуд
бўлмаган
.
Бунда
фақат
режа
асосида
ишлаб
чиқариш
мавжуд
бўлган
.
Шу
сабабли
режага
эътибор
2
Гражданское
право
.
Том
.1.
Учебник
.
Издание
пятое
,
переработанное
и
дополненное
//
Под
ред
.
А
.
П
.
Сергеева
,
Ю
.
К
.
Толстого
. –
М
.:
Проспект
, 2002. –
С
.474.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
26
қаратган
ҳолда
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ҳам
қарзни
ҳам
бошқа
шахсга
ўтказиш
режалаштирилмаганлиги
боис
-
дан
амалга
ошириш
мумкин
бўлмаган
.
Бу
ўринда
табиий
савол
туғилади
Ўзбекистон
ССРнинг
ГКда
цессия
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказиш
институти
нима
учун
қонунда
нормаланган
?
Талаб
қилиш
ҳуқуқини
бошқа
шахсга
ўтказишнинг
кўриниши
сифатида
индоссамент
асосида
вексел
ва
чеклар
бўйича
ҳуқуқни
бошқа
шахсга
ўтказишда
қўлланилган
1
.
Цессия
ва
қарзни
ўтказиш
институти
социалистик
ту
-
зилмалар
учун
амалда
рамзий
маънода
мавжуд
эди
.
Мазкур
институт
фуқаролар
ўртасидаги
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларда
ҳам
қўлланилмаган
.
Бунинг
учун
табиийки
,
товар
пул
муносабатларининг
ва
кре
-
дит
муносабаларини
барқарор
ривожланиши
тақазо
этилган
.
Собиқ
иттифоқ
даврида
эса
буни
кўриш
мум
-
кин
эмас
эди
.
Халқаро
муносабатларда
совет
давлати
,
совет
ташкилотларининг
ҳам
иштирок
этиши
ҳоллари
мав
-
жуд
бўлган
.
Уларнинг
ташқи
иқтисодий
муносабатлар
-
да
иштирок
этиши
цессия
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишнинг
гражданлик
кодексида
ҳар
эҳтимолга
қарши
сақланиб
қолишига
сабаб
бўлган
,
деб
айтиш
мумкин
.
Бу
эса
,
ўзаро
мажбурият
ҳуқуқий
муносабат
-
ларни
соддалаштириш
учун
совет
ташқи
савдо
ташки
-
лотлари
,
шунингдек
чет
элдаги
совет
ташкилотлари
муносабатларида
цессия
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишдан
фойдаланиш
имкониятини
берган
.
Мамлакатимиз
цивилистика
фанида
мажбуриятда
шахслар
ўзгаришининг
илмий
назарий
ҳамда
ҳуқуқий
асосларини
тўла
эмаслигини
таъкидлаш
лозим
.
Тўғри
мажбурият
ҳуқуқининг
у
ёки
бу
масалалари
,
хусусан
шартнома
мажбуриятларини
бузганлик
учун
жавобгар
-
лик
2
,
мажбуриятлар
бажарилишни
таъминлаш
восита
-
лари
3
ва
бошқа
жиҳатлари
ўрганилган
.
Академик
Х
.
Рахмонқулов
томонидан
“
Мажбурият
ҳуқуқи
”
дарслигида
эса
мажбурият
ҳуқуқи
ҳақида
кенг
доирада
,
батафсил
ва
чуқур
таҳлил
асосида
мажбури
-
ят
ҳуқуқига
доир
масалалар
ўрганилган
.
Шу
жумладан
,
мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
масаласида
ҳам
алоҳида
тўхталиб
ўтиб
,
ФКда
ифодаланган
қоидалар
кенг
тадқиқ
этилган
.
Бугунги
кунда
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишга
даҳлдор
бўлган
тадқиқотлар
амалга
оширилиши
тақазо
этилмоқда
.
Бу
бежиз
эмас
,
албатта
.
Чунки
,
мул
-
кий
ҳуқуқларни
тасарруф
этиш
,
қарзни
ўтказиш
маса
-
лалари
замонавий
фуқаролик
муомаласининг
жадал
ривожланаётган
соҳалардан
бирига
айланмоқда
.
Маж
-
буриятда
шахслар
ўзгариши
билан
боғлиқ
фуқаролик
муомаласида
мавжуд
эҳтиёжлар
норматив
ҳуқуқий
тартибга
солишдан
ортда
қолмаслиги
лозим
.
Қ
.
Абдулхасанованинг
таъкидлашича
,
ФКда
қарздорнинг
розилигисиз
кредиторнинг
ҳуқуқлари
бошқа
шахсга
ўтиши
учун
,
қонун
ёки
шартнома
матни
-
да
бунга
тўсқинлик
қилувчи
бошқача
тартиб
бўлмаслиги
лозим
.
Бу
юқоридаги
фикримизнинг
дали
-
ли
бўлиб
,
кредитор
ҳуқуқининг
бошқа
шахсга
ўтишини
1
Комментарий
к
Гражданскому
кодексу
РСФСР
.
Изд
.3. /
отв
.
Ред
.
С
.
Н
.
Братусь
и
О
.
Н
.
Садиков
. –
С
.259.
2
Шодмонов
Ф
.
Ю
.
Бозор
иқтисодиёти
шароитида
шартнома
мажбуриятларини
бузганлик
учун
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлик
муаммолари
.
Ю
.
ф
.
д
.
дис
...
автореф
. –
Т
.:
ТДЮИ
,
2002. –
Б
.44.
3
Исмоилов
Н
.
Мажбуриятлар
бажарилишни
таъминлаш
воситаси
сифатида
гаровнинг
ҳуқуқий
муаммолари
.
Ю
.
ф
.
н
.
дис
... -
Т
.:
ТДЮИ
, 1999.
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солишга
хизмат
қилади
.
Шу
билан
бирга
,
кредитор
ўз
ҳуқуқининг
бошқа
шахсга
ўтганлигини
қарздорга
ёзма
равишда
хабардор
қилиши
зарур
.
Бу
муҳим
бир
ҳолат
бўлиб
,
борди
-
ю
унга
амал
қилинмаса
,
фикримизча
,
кредитор
ҳуқуқларини
олган
учинчи
шахс
(
янги
кредитор
)
ҳуқуқлар
билан
бирга
қўшимча
мажбуриятлар
(
ноқулай
оқибатлар
хавфи
)
га
ҳам
эга
бўлиб
қолиши
мумкин
4
.
Фуқаролик
муомаласининг
жадал
ривожланиши
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларга
ўз
таъсирини
ўтказиши
табиий
.
Мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
билан
боғлиқ
муносабатларни
ҳуқуқий
тартибга
соли
-
нишида
“
бўшлиқ
”
ларнинг
мавжуд
бўлишига
йўл
қўйиб
бўлмайди
.
Бугунги
кунда
талаб
қилиш
ҳуқуқига
кўчар
ва
кўчмас
мулклар
сингари
мустақил
мулкий
объект
сифатида
қаралмоқда
5
.
О
.
Г
.
Ломидзе
тўғри
таъкидлаганидек
,
бугунги
кунда
мажбурият
ҳуқуқини
тасарруф
этувчи
ҳуқуқ
эгасининг
имкониятлари
илмий
баҳс
мунозаранинг
марказида
турибди
.
Бу
масалага
доир
адабиётларда
моддий
не
-
ъматларни
муомалада
бўлишини
такомиллаштириш
заруриятига
эътибор
кучли
.
Жумладан
,
кредиторга
унга
тегишли
бўлган
ҳуқуқни
тасарруф
этиш
билан
боғлиқ
кенг
имкониятлар
бериш
лозимлиги
таъкидла
-
нади
.
В
.
А
.
Беловнинг
кўрсатишича
,
ҳуқуқий
ворислик
на
-
зарий
асосларининг
қотиб
қолишига
сабаб
“
ҳуқуқий
муносабат
”
тизимига
“
субъектив
ҳуқуқ
”
ва
“
юридик
ма
-
жбурият
”
категорияларининг
анъанавий
равишда
кири
-
тилишида
деб
ҳисоблайди
.
Аксарият
олимлар
ушбу
муносабатларга
ҳуқуқий
муносабат
мазмуни
сифатида
қарашган
6
,
шу
сабабли
ҳам
уларни
фуқаролик
ҳуқуқининг
объекти
сифатида
тан
олиш
ва
бошқа
шах
-
сга
ўтказиш
мумкин
бўлмаган
.
Бу
эса
,
ҳуқуқларни
ва
қарзни
бошқа
шахсларга
ўтказишнинг
назарий
имкони
-
ятларини
ҳам
чекланишини
англатган
.
Чунки
,
ҳуқуқий
муносабатнинг
мазмуни
бир
вақтнинг
ўзида
бошқа
ҳуқуқий
муносабатнинг
ҳам
объекти
бўлиши
мумкин
эмас
.
Ҳуқуқий
муносабат
объекти
бир
мунча
баҳсли
.
ФКда
моддий
ва
номоддий
неъматлар
фуқаролик
ҳуқуқларнинг
объекти
сифатида
келтирилади
(
ФКнинг
81-
моддаси
).
Х
.
Рахмонқуловнинг
таъкидлашича
,
фуқаролик
ҳуқуқи
субъектларининг
харакатлари
нима
-
га
нисбатан
қаратилган
бўлса
–
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
объекти
деб
ҳисобланади
7
.
И
.
Б
.
Зокировнинг
фикрича
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
му
-
носабатнинг
объекти
деб
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муноса
-
батда
қатнашувчи
шахсларнинг
ҳаракатлари
қаратилган
ҳамда
субъектив
ҳуқуқлари
ва
мажбурият
-
лари
белгиланган
моддий
ва
номоддий
неъматларга
айтилади
.
Шу
билан
бирга
объектлар
уларнинг
моддий
ёки
номоддий
неъмат
турларидан
иборат
бўлишидан
4
Абдулхасанова
Қ
.
Ш
.
Қишлоқ
хўжалигида
шартномавий
мажбуриятлар
ижросини
таъминлашнинг
моддий
ва
процессуал
ҳуқуқий
муаммолари
.
Ю
.
ф
.
д
.
дисс
...
автореф
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2010. –
Б
.184.
5
Почуйкин
В
.
В
.
Уступка
права
требования
в
гражданском
праве
//
Актуалные
проблемы
гражданского
права
:
Сборник
статьей
.
Вып
.4 //
Под
ред
.
проф
.
М
.
И
.
Брагинского
. –
М
., 2002,
–
С
. 238.
6
Иоффе
О
.
С
.
Правоотношение
по
советскому
гражданскому
праву
. –
Л
., 1949. –
С
.43;
Новицкий
И
.
Б
.,
Лунц
Л
.
А
.
Общее
учение
об
обяъзательстве
. –
М
., 1950. –
С
.35.
7
Рахмонқулов
Ҳ
.
Р
.
Фуқаролик
ҳуқуқининг
объектлари
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009.
Б
.5.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
27
қатъи
назар
,
бевосита
фуқаролик
ҳуқуқи
объекти
бўла
олмайди
,
чунки
ҳуқуқ
билан
объектлар
ўртасида
ҳуқуқий
муносабатлар
тўғридан
-
тўғри
вужудга
келмай
-
ди
,
ҳуқуқ
объектга
нисбатан
,
яъни
аксинча
объект
ҳуқуққа
нисбатан
бевосита
таъсир
ўтказа
олмайди
.
“
Ашёлар
,
шунингдек
,
шахсий
номоддий
неъматлар
ҳам
бундай
таъсир
ўтказиш
қобилиятига
эга
эмас
,
демак
ашёлар
ҳам
шахсий
номоддий
неъматлар
ҳам
ҳуқуқ
объекти
деб
ҳисобланмайди
”.
1
Ҳуқуқ
воситасида
объ
-
ектга
нисбатан
таъсир
ўтказилмайди
,
чунки
ҳуқуқ
би
-
лан
объект
эмас
,
балки
фуқаролик
ҳуқуқи
субъектла
-
рининг
тегишли
хатти
-
ҳаракатлари
тартибга
солинади
.
Мажбурият
тарафлари
бўлиб
кредитор
(
талаб
қилиш
ҳуқуқига
эга
бўлган
шахс
)
ва
қарздор
(
зиммаси
-
га
бурч
,
мажбурият
юклатилган
шахс
)
ҳисобланади
,
мажбурият
предмети
фуқаролик
ҳуқуқининг
ҳар
қандай
объекти
бўла
олади
,
мажбуриятнинг
мазмунини
та
-
рафларнинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлари
ташкил
этади
2
.
Фуқаролик
кодексининг
23
боби
мажбуриятда
шахслар
ўзгаришига
бағишланган
бўлиб
,
унда
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишга
доир
қоидалар
ифодаланган
.
Бироқ
,
ФКда
мажбурият
-
да
шахслар
ўзгаришига
доир
хусусан
,
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ва
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишга
доир
нор
-
малар
бир
мунча
торлик
қилади
.
Бу
эса
,
амалиётда
мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
институтидан
унумли
фойдаланишда
қийинчиликлар
туғдиради
.
Демак
,
ав
-
вало
мажбуриятда
шахслар
ўзгаришининг
,
унинг
док
-
тринал
тушунчаларини
,
назарий
асосларини
ривож
-
лантириш
ва
такомиллаштириш
мақсадга
мувофиқдир
.
Э
.
Н
.
Нариманов
“
ҳуқуқлар
ўтказилиши
”
тушуниш
-
даги
асосий
муаммо
қуйидагиларда
кўринади
,
деб
кўрсатади
:
ҳуқуқий
ворислик
муносабатларининг
моҳиятини
бевосита
“
ҳуқуқларни
идеал
ўтказиш
”
таш
-
кил
этадими
ёки
“
ҳуқуқлар
ўтказилиши
”
конструкцияси
-
ни
қўллаш
орқали
бир
мунча
мураккаб
муносабатлар
-
ни
белгиловчи
юридик
фикцияни
қўллашнинг
кўриниши
бўлиб
,
бунинг
мазмуни
ушбу
фикцияни
қўллаш
ҳолати
ҳисобланадими
?,
деб
саволни
ўртага
ташлайди
3
.
Ашёларни
бир
шахсдан
бошқа
шахсга
ўтказиш
ҳамда
талаб
қилиш
ҳуқуқи
билан
қарзни
бошқа
шахсга
ўтказишни
солиштирадиган
бўлсак
,
ҳуқуқ
ва
қарз
маж
-
буриятини
ашёвий
бўлмаганлик
ҳолатини
кўриш
мум
-
кин
.
Ашёни
жисмонан
бир
шахсдан
бошқа
шахсга
ўтказиш
мумкин
бўлса
,
бундай
муносабатни
талаб
қилиш
ёки
қарз
мажбуриятига
нисбатан
қўллаб
бўлмайди
.
В
.
Ё
.
Эргашев
мулк
ҳуқуқи
вужудга
келишининг
да
-
стлабки
ва
ҳосила
усулларини
тадқиқ
этар
экан
,
мулк
ҳуқуқидаги
ворислик
ушбу
ҳуқуқни
ҳосилавий
усулда
бир
субъектдан
бошқа
субъектга
ўтишини
англатади
.
Бундай
ўтишнинг
асоси
(
юридик
факт
)
бўлиб
мол
-
мулкни
бегоналаштиришга
қаратилган
олди
-
сотди
,
айирбошлаш
,
ҳадя
ва
бошқа
шартномалар
ҳам
мерос
олиш
ҳисобланади
.
Мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
усул
-
ларидан
фақатгина
ҳосила
усулида
ҳуқуқий
ворислик
содир
бўлади
.
Дастлабки
усулда
эса
,
мулк
ҳуқуқининг
қўлга
киритилиши
собиқ
мулкдорнинг
ҳуқуқларига
боғлиқ
бўлмаганлиги
сабабли
ҳуқуқий
ворислик
1
Иоффе
О
.
С
.
Гражданское
правоотношение
//
Гражданское
право
:
Избр
.
Труды
(
Сер
. «
Классика
российской
цивилисти
-
ки
») –
М
.:
Статус
, 2000. –
С
.588.
2
Зокиров
И
.
Б
.
Фуқаролик
ҳуқуқи
.
Дарслик
. I
қисм
. –
Т
.:
ТДЮИ
,
2009. –
Б
.73.
3
Нариманов
Э
.
Н
.
Уступка
требования
(
цессия
).
Дис
....
к
.
ю
.
н
. –
Рязань
, 2004. –
С
.46.
бўлмайди
,
деб
тўғри
фикрларни
илгари
суради
4
.
Бунда
муаллиф
мулк
ҳуқуқини
қўлга
киритиш
усулларини
ажратишда
ҳуқуқий
ворислик
мезонини
асос
қилиб
олади
.
Шунингдек
қонунда
назарда
тутилган
ҳолларда
ҳуқуқий
ворислик
собиқ
мулкдорнинг
эрк
иродасига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
мустақил
равишда
ҳам
вужудга
келади
,
деб
ҳисоблайди
.
Ш
.
Нуриддинова
юридик
шахсни
бекор
бўлиш
усулларини
тадқиқ
этиб
,
юридик
шахсни
тугатиш
де
-
ганда
,
унинг
ҳуқуқ
ва
бурчлари
ҳуқуқий
ворислик
тар
-
тибида
бошқа
шахсга
ўтмасдан
,
қонун
ҳужжатларида
белгиланган
тартибда
юридик
шахс
фаолиятининг
барҳам
топиши
ва
бекор
қилинишига
айтилади
,
деб
кўрсатиб
ўтади
5
.
Ҳақиқатан
ҳам
айнан
юридик
шахсни
тугатишда
ҳуқуқий
ворисликка
йўл
қўйилмайди
.
Бошқа
ҳолларда
юридик
шахсни
қайта
ташкил
этиш
,
масалан
,
қўшиб
юбориш
,
ажратиб
чиқаришни
амалга
оширишда
ҳуқуқий
ворислик
мавжуд
бўлиб
,
дастлабки
юридик
шахснинг
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларини
қўшиб
олган
,
аж
-
ратиб
олган
юридик
шахсга
ўтишини
кўришимиз
мум
-
кин
.
Б
.
Б
.
Черепахин
В
.
А
.
Рясенцевни
танқид
қилиб
,
қуйидагича
фикрни
билдириб
ўтади
:
ашёни
бир
шах
-
сдан
бошқа
шахсга
ўтиши
ҳуқуқни
ўтказмасдан
туриб
ҳам
тасаввур
этса
бўлади
,
ва
аксинча
,
ашёга
нисбатан
ҳуқуқларни
ўтказиш
ашёни
ўзини
ўтказмасдан
туриб
ҳам
амалга
ошириш
мумкин
(
масалан
,
кўчмас
мулкда
).
Олимнинг
фикрича
,
бу
дегани
субъектив
ҳуқуқ
ва
юри
-
дик
мажбуриятни
ўтказиш
тушунчаси
махсус
юридик
тушунча
ҳисобланади
ва
шу
сабабли
ашёларни
ўтказишга
нисбатан
қўлланиладиган
қоидалар
ҳуқуқларни
ўтказиш
ҳолатига
нисбатан
қўллаш
мажбу
-
рий
эмас
6
.
К
.
И
.
Скловский
фикрича
,
ҳуқуқий
ворислик
нуқтаи
назарига
нисбатан
ҳал
қилувчи
омил
шундаки
,
ҳуқуқ
сингари
идеал
феномен
ўтказилиши
мумкин
эмас
,
ҳуқуқий
ворислик
аниқ
юридик
мазмунга
эга
бўлмаган
метафорадан
ўзга
нарса
эмас
7
.
Олимнинг
фикрига
қўшилиб
бўлмайди
.
Чунки
,
ҳар
қандай
субъектив
ҳуқуқ
ҳуқуқ
эгасини
муайян
манфаа
-
тини
қондиришга
қаратилган
бўлади
.
Зеро
,
С
.
А
.
Михайлов
таъкидлаганидек
,
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларнинг
вужудга
келиши
,
динамикаси
ва
тугатилиши
манфаат
категорияси
билан
узвий
боғлиқдир
.
Бунда
манфаат
мажбурият
ҳуқуқий
муно
-
сабатнинг
динамикасини
таъминлаб
беради
8
.
Қолаверса
,
субъектив
ҳуқуқнинг
таркибий
қисми
бўлиб
,
биринчидан
,
ҳуқуқ
эгасининг
(
кредиторнинг
)
ўз
ҳаракатларини
амалга
ошириш
ваколатини
беради
,
иккинчидан
,
мажбур
бўлган
шахс
(
қарздор
)
дан
фаол
ҳаракатларни
амалга
оширишга
қаратилган
талаб
4
Эргашев
В
.
Ё
.
Ўзбекистон
Республикасида
мулк
ҳуқуқининг
долзарб
муаммолари
ва
ривожланиш
истиқоллари
.
(
монография
). –
Т
.:
ТДЮИ
, 2009. –
Б
.43.
5
Нуриддинова
Ш
.
Юридик
шахсларнинг
бекор
бўлиш
усуллари
ва
уларни
қўллашнинг
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муаммолари
.
Ю
.
ф
.
н
....
дис
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2008. –
Б
.35.
6
Черепахин
Б
.
Б
.
Правопреемство
по
советскому
гражданскому
праву
//
Труды
по
гражданскому
праву
. –
М
.,
2001. –
С
.7.
Бундай
ёндошувни
В
.
Белов
ҳам
қўллаб
қувватлайди
.
Белов
В
.
А
.
Сингулярное
правопреемство
в
обязательстве
. 3-
е
издание
. –
М
.:
АО
«
Центр
ЮрИнфоР
»,
2002. –
С
.20.
7
Скловский
К
.
И
.
Механизм
перехода
прави
и
последствия
цессии
. –
С
.60.
8
Михайлов
С
.
В
.
Категория
интереса
в
российском
гражданском
праве
. –
М
.:
Статут
, 2002. –
С
.99.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
28
қилиш
ҳуқуқини
беради
.
Кредитор
ўз
манфаатини
нафақат
қарздордан
лозим
даражада
ижро
этилиши
орқали
,
балки
ўзига
тегишли
бўлган
ҳуқуқни
тасарруф
этиш
актини
амалга
ошириш
йўли
билан
қаноатлантириш
имкониятига
эга
бўлади
.
Р
.
В
.
Украинскийнинг
фикрича
,
товарлар
,
ишлар
ва
хизматларга
нисбатан
шартнома
тузиш
вақтида
кўзлаган
манфаатнинг
йўқотилиши
ёки
ушбу
шартнома
бўйича
қарздор
томонидан
ўз
мажбуриятини
бажариш
-
га
нисбатан
ишончи
йўқолса
ўз
ҳуқуқларини
бошқа
шахсга
ўтказишга
ҳақли
бўлади
.
Товар
нафақат
реали
-
зация
қилиниши
балки
,
дарҳол
реализация
қилиниши
лозим
бўлганда
эса
,
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ўтказиш
баҳода
йўқотиш
содир
бўлсада
,
лекин
вақтдан
ютиш
йўли
билан
кредиторга
мажбуриятни
ижросини
олиш
имкониятини
беради
1
.
В
.
А
.
Рясенцев
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
ғоявий
кате
-
гория
саналгани
боис
кенгликда
ҳаракатлана
олмайди
ва
шу
сабабли
бир
шахсдан
бошқа
шахсга
ўтиши
мум
-
кин
эмас
.
Олимнинг
кўрсатишича
,
шахслар
мазмуни
бўйича
илгари
мавжуд
бўлган
ҳуқуқ
ва
мажбуриятлар
билан
бир
хилдаги
ҳуқуқ
ва
мажбуриятларнинг
субъек
-
ти
бўлиши
мумкин
,
бунда
илгариги
муносабат
ишти
-
рокчиларининг
ҳуқуқ
ва
мажбуриялари
тугатилади
ва
янги
муносабатлар
иштирокчиларида
ҳуқуқ
ва
мажбу
-
риятлар
вужудга
келади
2
.
Ҳуқуқий
ворислик
вужудга
келган
субъектив
ҳуқуқ
ундан
олдинги
ҳуқуқ
эгасида
мавжуд
бўлган
субъектив
ҳуқуққа
боғлиқ
бўлади
.
Мазкур
ҳуқуқ
бир
-
бирига
ўхшаш
бўлади
.
Шу
сабабли
ҳуқуқни
ўтказиш
тушунчаси
тоза
юридик
термин
сифатида
қабул
қилиниши
лозим
.
Чун
-
ки
,
биринчидан
мулкий
ҳуқуқларнинг
эркин
ҳаракатда
бўлиши
тамойили
тан
олинади
,
иккинчидан
,
ўзидан
олдинги
ҳуқуқ
эгасида
бўлган
субъектив
ҳуқуқнинг
ҳуқуқий
ворислик
натижасида
бошқа
шахсга
ўтган
субъектив
ҳуқуқларнинг
ўхшашлиги
қайд
этилади
.
Бошқача
айтганда
, “
ҳуқуқни
ўтказиш
”
термини
асо
-
сида
жисмоний
ўтказиш
эмас
,
балки
юридик
маънода
сўз
боришини
тушуниш
лозим
бўлади
.
Бу
борада
Л
.
А
.
Новоселова
ҳам
ҳуқуқлар
жисмонан
ўтказилиш
мумкин
эмас
,
балки
фақат
юридик
ўтказиш
мавжуд
бўлиши
мумкин
,
деб
таъкидлайди
3
.
Б
.
Б
.
Черепахин
субъектив
ҳуқуқ
ва
ҳуқуқий
мажбу
-
риятни
махсус
юридик
тушунча
сифатида
қарашни
таклиф
этади
.
Олим
бу
ўринда
“
ҳуқуқни
ўтказиш
”
ту
-
шунчасидан
воз
кечиш
мумкин
эмас
деб
ҳисоблайди
.
Акс
ҳолда
ҳуқуқий
ворисликни
рад
этилишига
олиб
келади
.
Бунинг
ўрнига
унинг
тушунчасига
юридик
фик
-
ция
маъносини
сингдиришни
таклиф
этади
4
.
В
.
Беловнинг
таъкидлашича
,
мулкий
ҳуқуқлар
мул
-
кка
даҳлдор
бўлиши
мумкин
ҳам
эмас
.
Демак
,
мулкий
ҳуқуқлар
фуқаролик
ҳуқуқи
объектларининг
алоҳида
гуруҳи
бўлиб
ҳисобланади
ёки
умуман
ундай
бўлиб
ҳисобланмаслиги
лозим
.
Мулкий
ҳуқуқлар
фуқаролик
ҳуқуқининг
объекти
бўлиб
ҳисобланмайди
,
шу
сабабли
муомала
бўлиш
хусусиятига
ҳам
эга
эмас
.
яъни
бир
эгадан
бошқа
шахсга
ўтказилиши
мумкин
эмас
.
Муаллифнинг
ушбу
фикрларига
қўшилиб
1
Украинский
Р
.
В
.
Правовая
природа
перемены
лиц
в
обязательстве
//
Аудиторские
ведемости
. 1998. –
№
10. –
С
.81.
2
Нариманов
Э
.
Н
.
Уступка
требования
(
цессия
).
Дисс
. ...
к
.
ю
.
н
.
–
Рязань
, 2004. –
С
.47.
3
Новоселова
Л
.
А
.
Перемена
лиц
в
обяъательстве
//
Гражданин
и
право
. 2001. –
№
12. –
С
.37.
4
Черепахин
Б
.
Б
.
Правопреемство
по
советскому
гражданскому
праву
//
Труды
по
гражданскому
праву
. –
М
.:
2001. –
С
.312.
бўлмайди
.
Чунки
,
муаллиф
мулкий
ҳуқуқлар
муомала
бўлишини
,
шунингдек
фуқаролик
ҳуқуқи
объекти
бўлиб
ҳисобланиши
каби
асосий
хусусиятларини
бутунлай
рад
этади
.
Бу
билан
мулкий
ҳуқуқлар
ҳақидаги
тушун
-
чани
тор
тасаввур
этишини
кўрсатади
.
Фуқаролик
ко
-
дексининг
81-
моддасига
асосан
бошқа
фуқаролик
ҳуқуқининг
объектлари
сингари
мулкий
ҳуқуқлар
ҳам
кўрсатиб
ўтилган
.
Қолаверса
,
ФК
313-
моддаси
ҳам
кредитор
ҳуқуқларини
битим
асосида
бошқа
шахсга
ўтказишни
нормалаган
.
Юқоридагилардан
шундай
хулосага
келиш
мум
-
кинки
,
шартнома
асосида
мажбуриятда
шахслар
ўзгариши
деганда
талаб
қилиш
ҳуқуқини
ёки
қарз
маж
-
буриятини
бошқа
шахсга
ўтказишда
дастлабки
мажбу
-
рият
муносабати
тугатилади
,
унинг
ўрнига
худди
шун
-
дай
юридик
мазмундаги
ҳуқуқий
муносабат
бошқа
шахслар
ўртасида
вужудга
келади
.
Мажбуриятда
шахслар
ўзгаришидаги
қисман
ҳуқуқий
ворисликнинг
моҳияти
шундаки
,
бунда
дастлабки
ҳуқуқ
(
қарз
)
тугати
-
лади
ва
бир
вақтнинг
ўзида
янги
ҳуқуқий
муносабат
доирасида
ўхшаш
ҳуқуқ
(
қарз
)
вужудга
келади
.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
