Неустойка – мажбуриятлар ижросини таъминлаш воситаси сифатида

CC BY f
40-43
32
0
Поделиться
Одинаев A. (2011). Неустойка – мажбуриятлар ижросини таъминлаш воситаси сифатида. Обзор законодательства Узбекистана, (1-2), 40–43. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/uzbek_law_review/article/view/14151
A Одинаев, Генеральная прокуратура Республики Узбекистан

Старший преподаватель курсов высшего образования

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Мажбуриятлар ижросини таъминлаш ҳуқуқий институти кредитор ва қарздорнинг инсофсиз хулқ-атвори, фор-мажор ҳолатлари ҳамда ҳимояланмаган бир неча ҳаётий шароитларга боғлиқ. Тадбиркорлик фаолиятидаги муайян тижорат таваккалчиликларининг хавфлилик даражасини пасайтириш учун узоқ йиллар муқаддам “мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлаш” деб номланган юридик конструкция кашф этилган. Ҳуқуқда мазкур конструкция айрим нормалар кўринишида пайдо бўлишига хусусий ҳуқуқнинг диспозитивлиги ва шартнома эркинлиги умумий принципининг амалга оширилиши имконият яратди.

Похожие статьи


background image

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА


2011

1-2

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

41

А

.C.

Одинаев

ЎзР

.

Бош

прокуратурасининг

Олий

ўқув

курслари

катта

ўқитувчиси

НЕУСТОЙКА

МАЖБУРИЯТЛАР

ИЖРОСИНИ

ТАЪМИНЛАШ

ВОСИТАСИ

СИФАТИДА

Мажбуриятлар

ижросини

таъминлаш

ҳуқуқий

институти

кредитор

ва

қарздорнинг

инсофсиз

хулқ

-

атвори

,

фор

-

мажор

ҳолатлари

ҳамда

ҳимояланмаган

бир

неча

ҳаётий

шароитларга

боғлиқ

.

Тадбиркорлик

фаолиятидаги

муайян

тижорат

таваккалчиликларининг

хавфлилик

даражасини

пасайтириш

учун

узоқ

йиллар

муқаддам

мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминлаш

деб

номланган

юридик

конструкция

кашф

этилган

.

Ҳуқуқда

мазкур

конструкция

айрим

нормалар

кўринишида

пайдо

бўлишига

хусусий

ҳуқуқнинг

диспозитивлиги

ва

шартнома

эркинлиги

умумий

принципининг

амалга

оширилиши

имконият

яратди

.

Мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминлаш

усул

ва

воситаларининг

бозор

муносабатларига

кенг

татбиқ

этилиши

шартномавий

мажбуриятлар

бажарилишининг

кафолати

ҳисобланади

.

Мажбурият

бажарилишини

таъминлаш

қарздор

томонидан

олинган

ва

унинг

зиммасида

бўлган

мажбуриятни

бажаришга

мажбур

қиладиган

чорадир

.

Мажбуриятни

бажармаган

ёки

лозим

даражада

бажармаган

тараф

учун

ноқулай

оқибатларнинг

вужудга

келиши

мумкинлиги

шартномаларни

керакли

ҳажмда

бажарилишига

мажбур

қилади

,

вазифаларни

виждонан

бажаришга

даъват

этади

ва

шунинг

ўзи

билан

давлат

ҳамда

шартнома

интизомининг

мустаҳкамланиши

маълум

даражада

таъминланади

1

.

И

.

Зокировнинг

фикрича

,

мажбуриятни

бажаришни

таъминлашнинг

моҳияти

шундан

иборатки

,

қарздор

зиммасида

бўлган

мажбурият

белгиланган

муддатда

бажарилмаса

ёки

бошқача

тарзда

бузилса

,

кредиторда

зарарларни

ундиришга

бўлган

ҳуқуқдан

ташқари

мажбуриятнинг

объектини

ташкил

этган

ҳаракатни

қилишга

қарздорни

мажбур

қиладиган

бошқа

мулкий

таъсир

чораларини

қўшимча

равишда

татбиқ

этилишини

талаб

қилиш

ҳуқуқи

пайдо

бўлади

2

.

Бошқа

бир

манбада

қуйидагича

таъриф

берилади

.

Мажбуриятни

бажаришни

таъминлашнинг

моҳияти

мажбурият

бажарилмаган

ёки

лозим

даражада

бажарилмаганлиги

учун

умумий

санкция

бўлган

зарарни

қоплашдан

ташқари

ушбу

бузилиш

учун

қўшимча

санкция

бўлган

неустойкани

белгилашда

ҳам

намоён

бўлади

3

.

Рим

юристлари

мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминлашни

эҳтимол

қилинган

ёки

кутилмаган

оқибатлар

юз

бериши

таҳдиди

остида

қарздорни

мажбуриятни

ўз

вақтида

бажаришга

даъват

этиш

сифатида

тавсифлаганлар

4

.

Мажбуриятларнинг

ижросини

таъминлаш

усуллари

қадимги

Русда

ҳам

мавжуд

бўлган

.

Масалан

,

Псков

Суд

ёрлиғида

закалат

,

кафолат

,

яқин

1

Зокиров

И

.

Б

.

Ўзбекистон

Республикасининг

фуқаролик

ҳуқуқи

.

Олий

ўқув

юртлари

учун

дарслик

.

К

.1. –

Т

.:

Адолат

,

1996. –

Б

. 212.

2

Ўша

жойда

.

3

Гражданское

право

.

Т

. II

Полутон

1 /

Суханов

Е

.

А

.

таҳрири

остида

. –

М

.:

Волтерс

Клувер

. 2004

г

. www/idijma.ru. 10.03.2005

йил

.

4

Римское

частное

право

/

Под

ред

.

И

.

Б

.

Новицкого

,

И

.

С

.

Пе

-

ретерского

. –

М

., 1998. –

С

. –335.

қариндошнинг

қарз

учун

жавобгарлик

ҳолатига

ўтиши

айтиб

ўтилган

5

.

Бундан

ташқари

Россиянинг

1917

йилдан

олдинги

қонунчилиги

ва

фуқаролик

-

ҳуқуқий

доктринасида

мажбуриятларнинг

ижросини

таъминлаш

қарздорларни

ўз

мажбуриятларини

лозим

даражада

бажаришга

даъват

этувчи

воситалар

ва

усуллар

мажмуи

сифатида

тавсифланган

.

Г

.

Ф

.

Шершеневич

бу

хусусда

шундай

деб

ёзади

: “

Мажбурият

қарздор

ваъда

қилган

ҳаракатни

бажаришга

мажбурлаш

ҳуқуқини

эмас

,

балки

ижрони

талаб

қилиш

ҳуқуқини

беради

.

Агар

бу

тарафдан

белгиланган

мажбурият

аниқ

бажарилишининг

ҳеч

қандай

таъминоти

мавжуд

бўлмаса

ва

бўлиши

мумкин

ҳам

бўлмаса

,

у

ҳолда

ишонч

билдирувчига

ҳеч

бўлмаса

унинг

мажбурият

билан

боғлиқ

бўлган

мулкий

манфаати

қондирилишини

таъминлаш

зарур

6

.

Бу

борада

эса

мажбуриятларнинг

ижросини

таъминлаш

усуллари

сифатида

закалат

,

неустойка

,

кафиллик

ва

гаров

фарқланган

.

Фуқаролик

-

ҳуқуқий

муносабатларнинг

тижорат

билан

боғлиқ

мажбуриятлар

ижросини

таъминлашга

доир

қоидалар

ҳуқуқнинг

континентал

ва

англосаксон

тизимларига

кирувчи

барча

давлатларнинг

қонунчилигида

мавжуд

.

Масалан

,

АҚШнинг

Ягона

савдо

кодексининг

Битимларни

таъминлаш

деб

номланган

9-

бўлимида

: “

Мазкур

бўлим

шартнома

воситасида

яратилган

таъминлаш

манфаатлари

,

шу

жумладан

қўл

гарови

,

цессия

,

кўчмас

мулк

ипотекаси

,

кўчар

мулкни

ишончли

бошқаришга

нисбатан

қўлланилади

...”

7

дейилган

.

Мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

муносабатлар

асосий

муносабатлар

билан

айни

бир

табиатга

эга

бўлади

,

яъни

мажбуриятлар

ҳисобланади

.

Бинобарин

,

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

қарздорни

мажбуриятни

бажариш

зарурияти

билан

боғлиқ

ҳолатга

келтиради

ва

унинг

кейинги

хулқ

-

атворини

белгилайди

.

Бунга

О

.

С

.

Иоффенинг

қуйидаги

фикрини

кўрсатиш

мумкин

,

яъни

ҳаракат

айни

ҳолда

ҳуқуқнинг

юзага

келиши

шарти

ҳисобланади

,

лекин

у

ҳуқуқни

амалга

ошириш

маҳсули

сифатида

ҳам

амал

қилади

8

.

Мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

муайян

хулқ

-

атвор

кафолати

сифатида

амал

қилиб

,

у

асосан

тижорат

рискини

камайтириш

учун

замин

яратади

.

Аммо

тижорат

мажбурияти

бажарилмаган

деб

топилган

пайтдан

эътиборан

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

амалга

оширилади

,

яъни

моддий

тус

олади

ва

ўзининг

айни

шу

хусусиятига

кўра

қарздорда

реал

мажбуриятларни

ва

кредиторда

ҳуқуқларни

вужудга

келтиради

ҳамда

бунинг

натижасида

асосий

мажбурият

бажарилади

.

Ушбу

босқичда

мажбуриятни

бажариши

шарт

бўлган

шахснинг

хулқ

-

атвори

кредиторнинг

мулкий

талабларини

қонунда

ёки

асосий

тижорат

мажбурияти

иштирокчиларининг

келишуви

билан

назарда

тутилган

тартибда

ва

шартларда

қондиришга

қаратилади

9

.

5

История

государства

и

права

. –

М

.: 1995. –

С

. –12-22.

6

Шершеневич

Г

.

Ф

.

Курс

гражданского

права

. –

Тула

, 2001. –

С

.

379.

7

Комаров

А

.

С

.

Понятие

и

содержание

договорной

ответст

-

венности

в

праве

Англии

и

США

. –

М

., 1994. –

С

. 96.

8

Иоффе

О

.

С

.

Избранные

труды

по

гражданскому

праву

. –

М

.,

2000. –

С

. 627.

9

Нигматулина

Л

.

Б

.

Понятие

и

юридическая

природа

обеспе

-

чительного

правоотношения

//

Юрид

-

кий

мир

. 2001. –

7.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com


background image

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2011

1-2

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

42

Россиялик

цивилист

олим

Д

.

М

.

Мейер

XIX

асрнинг

ўрталаридаёқ

мажбурият

ижросини

таъминлаш

аслида

мажбурият

ҳуқуқига

қатъий

тус

бериш

йўллари

,

сунъий

усулларидир

1

,

деб

таъкидлаган

эди

.

Ўзбекистон

Республикаси

ФК

259-

моддасининг

биринчи

қисмига

мувофиқ

,

мажбуриятнинг

бажарилиши

неустойка

,

гаров

,

қарздорнинг

мол

-

мулкини

ушлаб

қолиш

,

кафиллик

,

кафолат

,

закалат

ҳамда

қонун

ҳужжатлари

ёки

шартномада

назарда

тутилган

бошқача

усуллар

билан

таъминланиши

мумкин

.

Мажбуриятларнинг

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабатлар

ўхшашлиги

ва

асосий

мажбурият

лозим

даражада

бажарилишини

таъминлашга

қараб

мўлжал

олишига

қарамай

,

улар

бир

жинсли

ҳисобланмайди

ва

бир

-

биридан

кўп

сонли

белгиларига

кўра

ажралиб

туради

.

Айни

пайтда

,

мажбуриятларнинг

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабатларга

муайян

умумий

белгилар

ва

жиҳатлар

ҳам

хосдир

.

Биринчидан

,

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

қонунга

ёки

битимга

мувофиқ

юзага

келади

ва

аниқ

белгиланган

шаклга

солинади

.

Иккинчидан

,

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабатнинг

мақсади

қарздор

ўз

зиммасига

олган

мажбуриятларни

кредитор

учун

мақбул

бўлган

даражада

бажаришига

эришиш

ҳисобланади

.

Учинчидан

,

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

,

ҳар

қандай

мажбурият

каби

,

ҳимоя

ва

жавобгарликнинг

мулкий

чоралари

билан

муҳофаза

қилинади

.

Тўртинчидан

,

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабат

компенсацион

функцияни

бажаради

,

чунки

у

фақат

асосий

мажбурият

бажарилмаган

ҳолдагина

амалга

оширилиши

мумкин

.

Асосий

мажбурият

бажарилмаганидан

хабар

топгач

,

кредитор

тегишли

эътирозлар

(

талаблар

)

қўйиш

йўли

билан

қарздордан

ёки

учинчи

шахсдан

муайян

ҳаракатларни

бажаришни

талаб

қила

бошлайди

ва

бунда

мажбурият

ижросини

таъминлашга

доир

ҳуқуқий

муносабатнинг

компенсацион

табиати

намоён

бўлади

.

Бу

ўринда

неустойка

мажбуриятнинг

бажарилишини

таъминлаш

усулигина

эмас

,

балки

фуқаролик

-

ҳуқуқий

жавобгарлик

шакли

ҳам

ҳисобланади

.

Ўзининг

мажбурият

ижросини

таъминловчи

ролини

неустойка

муҳофаза

қилиш

чоралари

билан

уйғунликда

бажаради

.

Бир

қарашда

бу

ерда

ҳеч

қандай

муаммо

йўқдек

бўлиб

туюлиши

мумкин

:

неустойка

тўғрисидаги

нормалар

ФКнинг

Мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминлаш

деб

номланган

22-

бобидан

ўрин

олган

,

бундан

ташқари

,

неустойка

ФКнинг

Мажбуриятларни

бузганлик

учун

жавобгарлик

деб

номланган

24-

бобида

зарарларни

қоплаш

билан

бир

қаторда

жавобгарлик

сифатида

айтиб

қўйилган

.

Аммо

тижорат

мажбуриятлари

бўйича

неустойканинг

мазмун

ва

моҳиятини

синчиклаб

ўрганиш

у

айрим

ноаниқликлардан

холи

эмаслигини

кўрсатади

.

Мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминловчи

конструкция

сифатида

неустойка

фақат

қарздорни

ўз

мажбуриятини

лозим

даражада

бажаришга

рағбатлантириш

воситасини

ўзида

ифодалайди

,

қарздорни

ўз

зиммасига

олган

мажбуриятларни

бажаришга

даъват

этади

.

Айрим

муаллифлар

,

шу

1

Мейер

Д

.

М

.

Русское

гражданское

право

(

по

изданию

1902

г

.). –

М

., 1997. –

С

. 179.

жумладан

Д

.

А

.

Гришин

2

неустойкани

контрагентни

қўрқитиш

усули

деб

номлаб

,

унинг

мажбурият

ижросини

таъминловчи

ролини

ошириб

кўрсатадилар

.

Аслини

олганда

неустойка

,

умумий

қоидага

биноан

,

ҳақиқий

зарарлар

доирасидан

четга

чиқиши

мумкин

эмас

ва

бу

ФКнинг

325

ва

326-

моддаларида

қайд

этилган

.

Бинобарин

,

фуқаролик

ҳуқуқида

жавобгарлик

компенсацион

хусусият

касб

этиши

,

чекловчи

чегараларга

эга

бўлиши

ва

кредиторнинг

бойишига

олиб

келиши

мумкин

эмаслигини

ҳам

ҳисобга

олганда

,

шартнома

бўйича

шерикларни

қўрқитиш

имкониятининг

ўзи

йўқ

.

Шунга

қарамай

,

неустойка

шундай

бир

ҳуқуқий

табиатга

эгаки

,

бунда

унинг

огоҳлантирувчи

хусусияти

биринчи

ўринга

қўйилади

.

Шартномада

ёки

қонун

нормасида

неустойкани

белгилашдан

мақсад

мажбурият

бузилишининг

олдини

олиш

.

Тижорат

шартномаларини

тузиш

амалиётида

неустойка

ҳар

доим

қўлланилади

.

Масалан

,

кўпгина

тижорат

шартномалари

мазмунининг

таҳлили

тарафлар

олдиндан

ҳақ

тўламасдан

етказиб

бериш

шартларини

келишишда

шартномалар

матнига

пеня

ва

жарималар

сифатидаги

неустойкани

албатта

киритганларини

кўрсатади

.

Кредиторнинг

зарарларни

қоплашни

талаб

қилиш

ҳуқуқи

мавжуд

бўлганида

неустойкани

қўллашнинг

таъминловчи

хусусиятини

ёритар

экан

,

О

.

С

.

Иоффе

шундай

деб

таъкидлаган

эди

: “

Биринчидан

,

зарарлар

улар

чиндан

ҳам

етказилган

ҳолда

ундириб

олинади

.

Айни

пайтда

,

ҳуқуқбузарлик

содир

этилганига

қарамай

,

зарарлар

вужудга

келмаслиги

ҳам

мумкин

.

Неустойка

тўғрисидаги

шарт

мавжуд

бўлмаганида

бундай

ҳуқуқбузарликлар

уларни

содир

этган

шахс

учун

ҳеч

қандай

салбий

юридик

оқибатларга

олиб

келмаган

бўлар

эди

...

Иккинчидан

,

зарарларни

ундириш

учун

уларнинг

миқдоринигина

эмас

,

балки

ваколатли

шахснинг

ўзи

уларни

бартараф

этиш

учун

мавжуд

барча

чораларни

кўрганлигини

ҳам

исбот

қилиш

талаб

этилади

.

Амалда

бу

процессда

ваколатли

шахсни

анча

оғир

аҳволга

солиб

қўяди

ва

айрим

ҳолларда

ҳатто

амалда

зарар

етказган

ҳуқуқбузар

жавобгарликдан

озод

қилинишига

олиб

келиши

ҳам

мумкин

.

Учинчидан

,

зарарлар

номуайян

катталик

,

улар

ҳуқуқбузарлик

содир

этилганидан

кейингина

аниқланади

.

Неустойка

эса

аниқ

қайд

этилган

,

олдиндан

белгиланган

ва

мажбурият

иштирокчиларининг

иккаласига

ҳам

маълум

бўлган

катталик

ҳисобланади

...

Тўртинчидан

,

давомли

амал

қилувчи

мажбуриятлар

белгиланганида

,

уларнинг

бузилиши

аксарият

ҳолларда

ижродан

бутунлай

бош

тортиш

билан

эмас

,

балки

лозим

даражада

бажармаслик

,

хусусан

ижро

муддатини

кечиктириб

юбориш

,

сифатда

нуқсонларга

йўл

қўйиш

ва

ҳоказолар

билан

боғлиқ

бўлади

.

Ҳуқуқбузарлик

содир

этилган

пайтнинг

ўзида

зарарлар

ё

вужудга

келмайди

,

ё

аниқ

ифодага

эга

бўлмайди

.

Уларни

қоплаш

тўғрисидаги

масала

орадан

маълум

вақт

ўтганидан

кейингина

қўйилиши

мумкин

.

Ҳолбуки

,

кредитор

ҳуқуқбузарлик

содир

этилган

пайтнинг

ўзидаёқ

қарздорни

мажбуриятни

бажаришга

даъват

этувчи

тезкор

ва

ҳуқуқбузарлик

давом

этган

2

Гришин

Д

.

А

.

Неустойка

:

современная

теория

//

Актуальные

проблемы

гражданского

права

.

Вып

. 2. –

М

.: 2000. –

С

. 124.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com


background image

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА


2011

1-2

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

43

давр

мобайнида

иш

кўриш

учун

лозим

даражада

манёврчан

воситага

эга

бўлиши

лозим

...”

1

.

Иқтисодиёт

режали

бўлган

,

фуқаролик

муомаласи

иштирокчиларининг

мол

-

мулки

эса

асосан

давлатга

қарашли

бўлган

ёки

ўша

давр

таъбири

билан

айтганда

,

умумхалқ

мулки

саналган

замонларда

тижорат

шартномаларида

неустойка

мажбуриятларнинг

бажарилишини

амалда

таъминлаш

воситаси

эмас

,

балки

анъанавий

тарзда

қўлланиладиган

восита

ҳисобланган

,

холос

.

Шартномада

неустойка

ҳақидаги

шартнинг

мавжудлиги

хўжалик

юритувчи

субъектни

мажбуриятни

бажармасликдан

тўхтата

олмаган

,

чунки

неустойканинг

тўланиши

корхоналар

ва

ташкилотлар

раҳбарларининг

шахсий

фаровонлик

даражасига

жуда

оз

таъсир

кўрсатган

,

фақат

квартал

мукофотидан

маҳрум

қилинишгагина

сабаб

бўлиши

мумкин

бўлган

.

1970-

йилларда

шартнома

интизоми

фуқаролик

жавобгарлиги

чоралари

билан

эмас

,

балки

соф

маъмурий

чоралар

ва

партиявий

жавобгарлик

чоралари

билан

қувватланган

.

О

.

С

.

Иоффенинг

назарий

асарлари

билан

танишаётганда

буларнинг

барчасини

ёдда

тутиш

лозим

.

И

.

А

.

Покровский

шартномага

доир

муносабатлар

эркинлиги

шароитида

иқтисодий

жиҳатдан

кучли

субъектлар

иқтисодий

заиф

субъектларни

эксплутация

қилиш

ҳоллари

юз

бериши

мумкин

2

,

деб

ёзади

.

Бунда

неустойка

инсофсиз

тижоратчиларга

қарши

қуролга

айланади

.

Аммо

мазкур

қуролнинг

хусусияти

дарҳол

огоҳлантирувчи

,

профилактик

деб

белгиланади

.

Неустойка

ҳужум

қуроли

бўлиши

мумкин

эмас

,

у

билан

боғлиқ

ҳуқуқий

муносабат

ҳуқуқбузарлик

мавжуд

бўлган

ҳолдагина

амалга

оширилади

.

Боз

устига

,

тижорат

амалиётида

қарздор

аввал

ваколатли

тарафдан

юзага

келган

вазиятни

ўнглаш

учун

муайян

муддат

белгиланган

ҳолда

огоҳлантириш

олади

.

Баъзан

бу

мажбуриятни

лозим

даражада

бажариш

учун

оқилона

муддат

деб

аталади

.

Г

.

Ф

.

Шершеневич

Россия

қонунчилигида

неустойка

мажбуриятнинг

ижросини

таъминлаш

чораси

сифатида

қаралишини

кўрсатиб

,

неустойка

қарздорни

кўнгилсиз

оқибатлар

таҳдиди

остида

мажбуриятни

бажаришга

даъват

этиш

мақсадини

кўзлашини

қайд

этар

экан

,

мажбуриятнинг

бажарилишини

таъминлаш

неустойканинг

бирдан

-

бир

вазифаси

ҳисобланмаслигини

таъкидлайди

.

Унинг

фикрича

,

неустойка

мажбуриятдан

чекинганлик

учун

ҳақ

миқдорини

олдиндан

белгилаш

усули

ҳам

ҳисобланади

3

.

Неустойканинг

олдиндан

белгиланганлиги

кўпгина

цивилист

олимлар

томонидан

таъкидланади

4

.

Бу

ҳатто

неустойкага

хос

бўлган

хусусият

сифатида

ҳам

қайд

этилади

,

мажбуриятни

бажармасликнинг

салбий

оқибатлари

олдиндан

белгиланганлиги

неустойкага

жавобгарликнинг

ўзи

сифатида

эмас

,

балки

унинг

миқдорини

аниқлаш

учун

база

сифатида

қараш

учун

асос

бериши

таъкидланади

5

.

1

Иоффе

О

.

С

.

Обязательственное

право

. –

М

., 1975. –

С

. 158-

159.

2

Покровский

И

.

А

.

Основные

проблемы

гражданского

права

(

по

изданию

1917

г

.). –

М

., 2001. –

С

. 263-265.

3

Шершеневич

Г

.

Ф

.

Курс

гражданского

права

. –

Тула

, 2001. –

Б

.

–382.

4

Гражданское

право

/

Отв

.

ред

.

Е

.

А

.

Суханов

. –

М

., 2000.

Т

.2.

С

. –57-58.

5

Гришин

Д

.

А

.

Неустойка

:

современная

теория

//

Актуальные

проблемы

гражданского

права

.

Вып

.2. –

М

.: 2000. –

Б

. 125.

Ушбу

нуқтаи

назарга

фақат

умумий

маънодагина

қўшилиш

мумкин

.

Тижорат

амалиётида

тарафлар

шартномаларга

бир

вақтнинг

ўзида

бир

нечта

неустойкаларни

киритадилар

.

Масалан

,

бир

неустойкани

товарга

ҳақ

тўлаш

муддатини

кечиктириб

юборганлик

учун

,

иккинчи

неустойкани

сифати

лозим

даражада

бўлган

юборилган

товарни

қабул

қилишдан

бош

тортганлик

учун

ва

ҳ

.

к

.

Қайд

этилган

пул

суммасидаги

неустойка

(

жарима

)

вужудга

келиши

мумкин

бўлган

жавобгарлик

ҳажмини

аниқ

белгилайди

,

ижрони

кечиктириб

юборганлик

учун

фоизлар

(

пеня

)

эса

жавобгарлик

ҳажмини

ҳисоблаш

учун

математик

асос

бўлибгина

хизмат

қилади

.

Айни

ҳолда

шартномани

бузувчининг

вужудга

келиши

мумкин

бўлган

жавобгарлиги

миқдорини

аниқлаш

учун

асосларни

шартномавий

неустойка

ёрдамида

белгилаш

ҳақида

гапириш

,

бизнингча

,

тўғрироқ

бўлар

эди

.

Шундай

қилиб

,

О

.

С

.

Иоффе

қайд

этган

ва

неустойканинг

таъминловчи

,

огоҳлантирувчи

хусусиятига

урғу

берувчи

белгиларни

амалдаги

қонунчиликда

ва

жамиятнинг

иқтисодий

негизларида

юз

берган

ўзгаришларни

ҳисобга

олган

ҳолда

асос

сифатида

қабул

қилиш

мумкин

.

Дарвоқе

,

О

.

С

.

Иоффе

келтирган

далиллар

сўнгги

йилларда

нашр

этилган

айрим

фуқаролик

ҳуқуқи

дарсликларининг

неустойканинг

таъминловчи

функциясига

бағишланган

бобларида

ҳам

такрорланган

6

.

Неустойканинг

қўшимча

(

мажбурият

ижросини

таъминловчи

)

аҳамияти

хусусидаги

мухтасар

тарзда

баён

этилган

бу

далиллар

қуйидагилардир

:

неустойкани

ундириш

учун

зарарлар

мавжудлигини

ва

уларнинг

миқдорини

судда

исбот

қилиш

керак

эмас

.

Ушбу

қоида

Ўзбекистон

Республикаси

ФК

260-

моддаси

биринчи

қисмининг

мазмунидан

келиб

чиқади

;

зарарлар

миқдори

шартнома

шартларининг

бузилганлиги

аниқланган

ҳолда

дарҳол

аниқланиши

мумкин

эмас

,

неустойка

миқдори

эса

олдиндан

белгилаб

қўйилади

ва

бу

унинг

ундирилишига

муқаррар

тус

беради

7

;

Суд

амалиёти

неустойка

мажбуриятлар

бажарилишини

таъминлашнинг

айниқса

кенг

тарқалган

усули

ҳисобланишини

тасдиқлайди

.

Неустойканинг

жалб

қилувчанлиги

,

энг

аввало

шартнома

билан

белгиланган

мажбуриятлар

бажарилишини

таъминлаш

мақсадида

унинг

кенг

қўлланилиши

шу

билан

изоҳланадики

,

неустойка

қарздор

ўз

мажбуриятларини

бажармаганлиги

ёки

лозим

даражада

бажармаганлиги

туфайли

кредитор

кўрган

зарарларни

қоплашнинг

энг

содда

ва

қулай

воситаси

ҳисобланади

.

Неустойкага

қуйидаги

жиҳатлар

хос

:

мажбуриятни

бузганлик

учун

жавобгарлик

миқдорининг

олдиндан

белгиланганлиги

,

шартномани

тузиш

пайтида

унинг

тарафларга

аниқ

маълумлиги

;

мажбуриятни

бузганлик

учун

,

бунинг

оқибатида

зарарлар

ҳосил

бўлганлиги

ёки

бўлмаганлигидан

,

агар

зарар

кўрилган

бўлса

,

унинг

миқдоридан

қатъи

назар

,

зарарлар

кўрилганлигини

исбот

қилиш

зарурияти

мавжуд

бўлмаганида

неустойкани

ундириш

мумкинлиги

;

тарафлар

шартнома

тўғрисидаги

келишув

шартларини

(

қонуний

неустойка

бундан

мустасно

),

шу

жумладан

унинг

миқдорини

ва

ҳисоблаш

тартибини

ўз

ихтиёрига

кўра

6

Гражданское

право

/

Отв

.

ред

.

Е

.

А

.

Суханов

. –

М

., 2000.

Т

.2.

С

. 45.

7

Там

же

. –

С

. 57.

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com


background image

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

2011

1-2

ЎЗБЕКИСТОН

ҚОНУНЧИЛИГИ

ТАҲЛИЛИ

UZBEK LAW REVIEW

ОБЗОР

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

УЗБЕКИСТАНА

44

белгилаш

ва

шу

тариқа

уни

ўзларининг

конкрет

ўзаро

муносабатларига

мослаштириш

,

унинг

таъсирчанлигини

кучайтириш

имкониятига

эга

эканликлари

ва

ҳоказо

.

Умумий

тарзда

неустойканинг

қуйидаги

белги

ва

хусусиятларини

кўрсатиш

мумкин

:

1.

Неустойка

ўзида

қонун

ёки

битим

кучига

эга

бўлган

қўшимча

мажбуриятни

намоён

этиб

,

унга

кўра

,

қарздор

неустойка

таъминловчи

мажбуриятларнинг

бажарилмаслиги

ёки

лозим

даражада

бажарилмаслиги

ҳолатида

кредитор

хусусий

мулкига

маълум

бир

мулкни

бериш

мажбуриятини

олади

.

Неустойка

кредитор

фойдасига

таъсир

чораси

имкониятини

яратади

,

аммо

таъсир

чорасининг

ўзи

билан

таъминламайди

.

Неустойка

учун

таъсир

чораларига

асоснинг

йўқлиги

,

агар

бу

томонлар

келишуви

ёки

қонун

томонидан

назарда

тутилмаган

бўлса

,

зарарларни

қоплаш

учун

ҳам

асослар

йўқлигини

билдиради

.

2.

Товар

неустойкаси

ўзида

қўшимча

мажбуриятни

намоён

этиб

,

унга

кўра

қарздор

айни

шу

неустойка

мажбурияти

билан

таъминланган

кредитор

хусусий

мулкига

мулк

(

товар

)

бериш

мажбуриятини

олади

.

Товар

неустойкаси

ҳақидаги

битим

имкониятини

ҳисобга

олиб

,

неустойка

мажбуриятларини

пул

(

умумий

қоида

)

ва

товар

(

махсус

қоида

)

каби

турга

ажратиш

зарур

.

Товар

неустойкалар

қонун

томонидан

ўрнатилиши

мумкин

.

3.

Неустойканинг

асосий

вазифаси

тижорат

мажбуриятларини

амалга

ошириш

билан

таъминлаш

бўлиб

,

ижро

давригача

таъминловчи

,

мажбуриятни

амалга

ошириш

барбод

бўлганидан

то

унинг

амалда

тугашигача

бўлган

даврда

жавобгарлик

шакли

кўринишида

бўлади

.

4.

Неустойканинг

асосий

мақсади

эса

учёқлама

характерга

эгалиги

билан

ажралиб

туради

,

яъни

у

ҳуқуқий

институт

нуқтаи

назаридан

мажбуриятлар

ижросини

таъминлаш

воситаси

,

фуқаролик

-

ҳуқуқий

жавобгарлик

шакли

,

бузилган

ҳуқуқни

ҳимоя

қилиш

усулидир

.

5.

Неустойка

мажбуриятларни

аниқ

ва

лозим

тарзда

бажарилишига

туртки

(

иштиёқ

),

мажбуриятларни

бажармаганлик

ёки

лозим

даражада

бажармаганлик

натижасида

юзага

келган

зарарларни

қопловчи

компенсацион

(

тикловчи

),

мажбурият

бажарилишини

бузган

шахс

ёки

хўжалик

юритувчи

субъектнинг

қониқарсиз

иш

фаолияти

тўғрисида

огоҳлантирувчи

хусусиятга

эга

.

Неустойка

мажбурияти

бошқа

(

асосий

)

мажбуриятни

таъминлаш

усули

сифатида

амал

қилишини

тасдиқловчи

яна

бир

ҳолатни

кўрсатиш

мумкин

.

Аммо

бунда

мазкур

мажбурият

асосий

мажбуриятда

ижронинг

энг

сўнгги

муддати

сифатида

кўрсатилган

пайтгача

амал

қилади

.

Неустойкани

тижорат

мажбуриятларининг

бажарилишини

таъминлаш

усули

сифатида

қўлланишининг

хусусияти

шу

билан

белгиланадики

,

аксарият

ҳолларда

оммавий

тижорат

шартномаларидаги

неустойкалар

норматив

ҳужжатларда

назарда

тутилади

(

қонуний

неустойкалар

)

ва

жарима

хусусиятига

эга

бўлади

.

Хулоса

сифатида

айтадиган

бўлсак

,

неустойка

мажбуриятларнинг

бажарилишини

таъминлаш

усули

сифатида

кредиторнинг

манфаатларини

акс

эттирган

ҳолда

мажбуриятга

доир

ҳуқуқий

хусусият

касб

этиб

,

ўзининг

белгиланиши

учун

асос

бўлган

мажбуриятнинг

бажарилишига

кўмаклашиш

мақсадини

кўзлайди

.

Н

.

Рустамбаева

Магистрант

ТГЮИ

ПРЕДМЕТ

ДОГОВОРА

БАНКОВСКОГО

СЧЕТА

Процесс

перехода

Узбекистана

к

системе

свобод

-

ного

рыночного

хозяйствования

предполагает

наличие

адекватной

системы

правового

регулирования

граж

-

данско

-

правовых

отношений

.

Усиление

рыночных

от

-

ношений

требует

от

отечественной

правовой

мысли

разработки

и

внедрения

современных

регулятивных

начал

,

широкого

теоретического

обеспечения

и

эф

-

фективного

режима

правоприменения

.

В

настоящее

время

в

Республике

Узбекистан

осу

-

ществляются

преобразования

во

всех

сферах

соци

-

альной

жизни

,

происходит

углубление

демократиче

-

ских

реформ

,

существенные

преобразования

институ

-

тов

гражданского

общества

.

Эти

преобразования

реа

-

лизуются

и

с

помощью

банковской

реформы

,

направ

-

ленной

на

повышение

эффективности

деятельности

кредитных

организаций

,

в

том

числе

и

банков

.

Происходящие

в

настоящее

время

социально

-

экономические

изменения

повлекли

существенные

преобразования

в

банковской

системе

и

банковской

деятельности

и

потребовали

разработки

принципи

-

ально

нового

и

адекватно

складывающимся

экономи

-

ческим

потребностям

механизма

правового

регулиро

-

вания

.

В

нынешних

условиях

банки

играют

значительную

роль

в

деятельности

,

как

граждан

,

так

и

юридических

лиц

.

Сбои

в

банковском

механизме

весьма

болезненно

сказываются

при

осуществлении

хозяйственной

дея

-

тельности

как

отдельными

гражданами

и

организа

-

циями

,

так

и

общества

в

целом

.

Одним

из

важнейших

направлений

банковской

деятельности

является

осуществление

ими

безналич

-

ных

расчетов

.

Содержание

самого

понятия

и

института

безналичных

расчетов

в

Республики

Узбекистан

сформировалось

под

влиянием

собственно

банковско

-

го

развития

,

которое

выразилось

,

прежде

всего

,

в

соз

-

дании

банков

,

т

.

е

.

организаций

,

действующих

на

свой

риск

с

целью

извлечения

прибыли

с

использованием

финансовых

инструментов

,

изменений

форм

собст

-

венности

и

сфер

обращения

денежных

средств

,

нахо

-

дящихся

на

территории

Республики

Узбекистан

,

ста

-

новления

банковской

системы

с

необходимой

степе

-

нью

самостоятельности

кредитных

организаций

,

дея

-

тельность

которых

можно

регулировать

с

помощью

гражданского

права

.

Существенными

условиями

,

как

и

всякого

вида

до

-

говора

,

является

его

предмет

,

по

поводу

которых

воз

-

никают

гражданские

права

и

обязанности

договари

-

вающихся

сторон

.

Кроме

того

,

понятие

«

предмет

»

до

-

говора

относится

к

основным

категориям

договорного

права

.

Когда

речь

идет

о

предмете

договора

,

то

,

конечно

,

имеется

ввиду

такой

аспект

понятия

«

договора

»,

как

«

договор

-

правоотношение

»,

т

.

е

.

договорное

обяза

-

тельство

,

в

силу

которого

,

как

известно

,

должник

обя

-

зан

совершить

в

пользу

кредитора

определенное

дей

-

ствие

(

передать

имущество

,

выполнить

работу

,

ока

-

зать

услуги

,

уплатить

деньги

и

т

.

п

.)

либо

воздержаться

от

определенного

действия

,

а

кредитор

имеет

право

требовать

от

должника

исполнения

его

обязанностей

.

Поэтому

предметом

всякого

обязательства

являются

действия

,

которые

должен

совершить

должник

(

с

по

-

PDF created with pdfFactory Pro trial version

www.pdffactory.com

Библиографические ссылки

Зокиров И.Б. Узбекистон Реслубликасининг фукаролик хукуки. Олий укув юртлари учун дарслик. К.1. -Т.: Адолат, 1996. -Б. 212.

Уша жойда.

Гражданское право. Т. II Полутон 1 /Суханов Е.А. тахрири остида. -М.: Волтере Клувер. 2004 г. vAvw/idijma.ru. 10.03.2005 йил.

Римское частное право / Под ред. И.Б. Новицкого, И.С. Пе-ретерскосо. -М.. 1998. -С. -335.

История государства и права. -М.: 1995. -С. -12-22.

Шершеневич Г.Ф. Курс гражданского права. -Тула, 2001. -С. 379.

Комаров А С. Понятие и содержание договорной ответственности в праве Англии и США. -М., 1994. -С. 96.

Иоффе О С. Избранные труды по гражданскому праву. -М., 2000. -С. 627.

Нигматулина Л.Б. Понятие и юридическая природа обеспечительного правоотношения II Юрид-кий мир. 2001. -No 7.

Мейер Д М. Русское гражданское право (по изданию 1902 г.).-М.. 1997.-С. 179.

Гришин ДА. Неустойка: современная теория И Актуальные проблемы гражданского права. Выл. 2. -М.: 2000. -С. 124.

Иоффе О С. Обязательственное право -М., 1975. -С. 158-159.

Покровский И.А. Основные проблемы гражданского права (по изданию 1917 г.). -М.. 2001. -С. 263-265.

Шершеневич ГФ Курс гражданского права. -Тупа. 2001. -Б. -382.

Гражданское право / Огв. ред. Е.А. Суханов. -М., 2000. Т.2. -С. -57-58.

Гришин Д.А. Неустойка: современная теория II Актуальные проблемы гражданского права. Выл.2. -М.: 2000. -Б. 125.

Гражданское право / Отв. ред. Е.А. Суханов. -М„ 2000. Т.2. -С. 45.

Там же. -С. 57.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов