ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
А
.C.
Одинаев
ЎзР
.
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
катта
ўқитувчиси
НЕУСТОЙКА
–
МАЖБУРИЯТЛАР
ИЖРОСИНИ
ТАЪМИНЛАШ
ВОСИТАСИ
СИФАТИДА
Мажбуриятлар
ижросини
таъминлаш
ҳуқуқий
институти
кредитор
ва
қарздорнинг
инсофсиз
хулқ
-
атвори
,
фор
-
мажор
ҳолатлари
ҳамда
ҳимояланмаган
бир
неча
ҳаётий
шароитларга
боғлиқ
.
Тадбиркорлик
фаолиятидаги
муайян
тижорат
таваккалчиликларининг
хавфлилик
даражасини
пасайтириш
учун
узоқ
йиллар
муқаддам
“
мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминлаш
”
деб
номланган
юридик
конструкция
кашф
этилган
.
Ҳуқуқда
мазкур
конструкция
айрим
нормалар
кўринишида
пайдо
бўлишига
хусусий
ҳуқуқнинг
диспозитивлиги
ва
шартнома
эркинлиги
умумий
принципининг
амалга
оширилиши
имконият
яратди
.
Мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминлаш
усул
ва
воситаларининг
бозор
муносабатларига
кенг
татбиқ
этилиши
шартномавий
мажбуриятлар
бажарилишининг
кафолати
ҳисобланади
.
Мажбурият
бажарилишини
таъминлаш
қарздор
томонидан
олинган
ва
унинг
зиммасида
бўлган
мажбуриятни
бажаришга
мажбур
қиладиган
чорадир
.
“
Мажбуриятни
бажармаган
ёки
лозим
даражада
бажармаган
тараф
учун
ноқулай
оқибатларнинг
вужудга
келиши
мумкинлиги
шартномаларни
керакли
ҳажмда
бажарилишига
мажбур
қилади
,
вазифаларни
виждонан
бажаришга
даъват
этади
ва
шунинг
ўзи
билан
давлат
ҳамда
шартнома
интизомининг
мустаҳкамланиши
маълум
даражада
таъминланади
”
1
.
И
.
Зокировнинг
фикрича
,
мажбуриятни
бажаришни
таъминлашнинг
моҳияти
шундан
иборатки
,
қарздор
зиммасида
бўлган
мажбурият
белгиланган
муддатда
бажарилмаса
ёки
бошқача
тарзда
бузилса
,
кредиторда
зарарларни
ундиришга
бўлган
ҳуқуқдан
ташқари
мажбуриятнинг
объектини
ташкил
этган
ҳаракатни
қилишга
қарздорни
мажбур
қиладиган
бошқа
мулкий
таъсир
чораларини
қўшимча
равишда
татбиқ
этилишини
талаб
қилиш
ҳуқуқи
пайдо
бўлади
2
.
Бошқа
бир
манбада
қуйидагича
таъриф
берилади
.
Мажбуриятни
бажаришни
таъминлашнинг
моҳияти
–
мажбурият
бажарилмаган
ёки
лозим
даражада
бажарилмаганлиги
учун
умумий
санкция
бўлган
зарарни
қоплашдан
ташқари
ушбу
бузилиш
учун
қўшимча
санкция
бўлган
–
неустойкани
белгилашда
ҳам
намоён
бўлади
3
.
Рим
юристлари
мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминлашни
эҳтимол
қилинган
ёки
кутилмаган
оқибатлар
юз
бериши
таҳдиди
остида
қарздорни
мажбуриятни
ўз
вақтида
бажаришга
даъват
этиш
сифатида
тавсифлаганлар
4
.
Мажбуриятларнинг
ижросини
таъминлаш
усуллари
қадимги
Русда
ҳам
мавжуд
бўлган
.
Масалан
,
Псков
Суд
ёрлиғида
закалат
,
кафолат
,
яқин
1
Зокиров
И
.
Б
.
Ўзбекистон
Республикасининг
фуқаролик
ҳуқуқи
.
Олий
ўқув
юртлари
учун
дарслик
.
К
.1. –
Т
.:
Адолат
,
1996. –
Б
. 212.
2
Ўша
жойда
.
3
Гражданское
право
.
Т
. II
Полутон
1 /
Суханов
Е
.
А
.
таҳрири
остида
. –
М
.:
Волтерс
Клувер
. 2004
г
. www/idijma.ru. 10.03.2005
йил
.
4
Римское
частное
право
/
Под
ред
.
И
.
Б
.
Новицкого
,
И
.
С
.
Пе
-
ретерского
. –
М
., 1998. –
С
. –335.
қариндошнинг
қарз
учун
жавобгарлик
ҳолатига
ўтиши
айтиб
ўтилган
5
.
Бундан
ташқари
Россиянинг
1917
йилдан
олдинги
қонунчилиги
ва
фуқаролик
-
ҳуқуқий
доктринасида
мажбуриятларнинг
ижросини
таъминлаш
қарздорларни
ўз
мажбуриятларини
лозим
даражада
бажаришга
даъват
этувчи
воситалар
ва
усуллар
мажмуи
сифатида
тавсифланган
.
Г
.
Ф
.
Шершеневич
бу
хусусда
шундай
деб
ёзади
: “
Мажбурият
қарздор
ваъда
қилган
ҳаракатни
бажаришга
мажбурлаш
ҳуқуқини
эмас
,
балки
ижрони
талаб
қилиш
ҳуқуқини
беради
.
Агар
бу
тарафдан
белгиланган
мажбурият
аниқ
бажарилишининг
ҳеч
қандай
таъминоти
мавжуд
бўлмаса
ва
бўлиши
мумкин
ҳам
бўлмаса
,
у
ҳолда
ишонч
билдирувчига
ҳеч
бўлмаса
унинг
мажбурият
билан
боғлиқ
бўлган
мулкий
манфаати
қондирилишини
таъминлаш
зарур
”
6
.
Бу
борада
эса
мажбуриятларнинг
ижросини
таъминлаш
усуллари
сифатида
закалат
,
неустойка
,
кафиллик
ва
гаров
фарқланган
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
тижорат
билан
боғлиқ
мажбуриятлар
ижросини
таъминлашга
доир
қоидалар
ҳуқуқнинг
континентал
ва
англосаксон
тизимларига
кирувчи
барча
давлатларнинг
қонунчилигида
мавжуд
.
Масалан
,
АҚШнинг
Ягона
савдо
кодексининг
“
Битимларни
таъминлаш
”
деб
номланган
9-
бўлимида
: “
Мазкур
бўлим
шартнома
воситасида
яратилган
таъминлаш
манфаатлари
,
шу
жумладан
қўл
гарови
,
цессия
,
кўчмас
мулк
ипотекаси
,
кўчар
мулкни
ишончли
бошқаришга
нисбатан
қўлланилади
...”
7
–
дейилган
.
Мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
муносабатлар
асосий
муносабатлар
билан
айни
бир
табиатга
эга
бўлади
,
яъни
мажбуриятлар
ҳисобланади
.
Бинобарин
,
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
қарздорни
мажбуриятни
бажариш
зарурияти
билан
боғлиқ
ҳолатга
келтиради
ва
унинг
кейинги
хулқ
-
атворини
белгилайди
.
Бунга
О
.
С
.
Иоффенинг
қуйидаги
фикрини
кўрсатиш
мумкин
,
яъни
“
ҳаракат
айни
ҳолда
ҳуқуқнинг
юзага
келиши
шарти
ҳисобланади
,
лекин
у
ҳуқуқни
амалга
ошириш
маҳсули
сифатида
ҳам
амал
қилади
”
8
.
Мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
муайян
хулқ
-
атвор
кафолати
сифатида
амал
қилиб
,
у
асосан
тижорат
рискини
камайтириш
учун
замин
яратади
.
Аммо
тижорат
мажбурияти
бажарилмаган
деб
топилган
пайтдан
эътиборан
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
амалга
оширилади
,
яъни
моддий
тус
олади
ва
ўзининг
айни
шу
хусусиятига
кўра
қарздорда
реал
мажбуриятларни
ва
кредиторда
ҳуқуқларни
вужудга
келтиради
ҳамда
бунинг
натижасида
асосий
мажбурият
бажарилади
.
Ушбу
босқичда
мажбуриятни
бажариши
шарт
бўлган
шахснинг
хулқ
-
атвори
кредиторнинг
мулкий
талабларини
қонунда
ёки
асосий
тижорат
мажбурияти
иштирокчиларининг
келишуви
билан
назарда
тутилган
тартибда
ва
шартларда
қондиришга
қаратилади
9
.
5
История
государства
и
права
. –
М
.: 1995. –
С
. –12-22.
6
Шершеневич
Г
.
Ф
.
Курс
гражданского
права
. –
Тула
, 2001. –
С
.
379.
7
Комаров
А
.
С
.
Понятие
и
содержание
договорной
ответст
-
венности
в
праве
Англии
и
США
. –
М
., 1994. –
С
. 96.
8
Иоффе
О
.
С
.
Избранные
труды
по
гражданскому
праву
. –
М
.,
2000. –
С
. 627.
9
Нигматулина
Л
.
Б
.
Понятие
и
юридическая
природа
обеспе
-
чительного
правоотношения
//
Юрид
-
кий
мир
. 2001. –
№
7.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
42
Россиялик
цивилист
олим
Д
.
М
.
Мейер
XIX
асрнинг
ўрталаридаёқ
мажбурият
ижросини
таъминлаш
аслида
мажбурият
ҳуқуқига
қатъий
тус
бериш
йўллари
,
сунъий
усулларидир
1
,
деб
таъкидлаган
эди
.
Ўзбекистон
Республикаси
ФК
259-
моддасининг
биринчи
қисмига
мувофиқ
,
мажбуриятнинг
бажарилиши
неустойка
,
гаров
,
қарздорнинг
мол
-
мулкини
ушлаб
қолиш
,
кафиллик
,
кафолат
,
закалат
ҳамда
қонун
ҳужжатлари
ёки
шартномада
назарда
тутилган
бошқача
усуллар
билан
таъминланиши
мумкин
.
Мажбуриятларнинг
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабатлар
ўхшашлиги
ва
асосий
мажбурият
лозим
даражада
бажарилишини
таъминлашга
қараб
мўлжал
олишига
қарамай
,
улар
бир
жинсли
ҳисобланмайди
ва
бир
-
биридан
кўп
сонли
белгиларига
кўра
ажралиб
туради
.
Айни
пайтда
,
мажбуриятларнинг
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабатларга
муайян
умумий
белгилар
ва
жиҳатлар
ҳам
хосдир
.
Биринчидан
,
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
қонунга
ёки
битимга
мувофиқ
юзага
келади
ва
аниқ
белгиланган
шаклга
солинади
.
Иккинчидан
,
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабатнинг
мақсади
қарздор
ўз
зиммасига
олган
мажбуриятларни
кредитор
учун
мақбул
бўлган
даражада
бажаришига
эришиш
ҳисобланади
.
Учинчидан
,
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
,
ҳар
қандай
мажбурият
каби
,
ҳимоя
ва
жавобгарликнинг
мулкий
чоралари
билан
муҳофаза
қилинади
.
Тўртинчидан
,
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабат
компенсацион
функцияни
бажаради
,
чунки
у
фақат
асосий
мажбурият
бажарилмаган
ҳолдагина
амалга
оширилиши
мумкин
.
Асосий
мажбурият
бажарилмаганидан
хабар
топгач
,
кредитор
тегишли
эътирозлар
(
талаблар
)
қўйиш
йўли
билан
қарздордан
ёки
учинчи
шахсдан
муайян
ҳаракатларни
бажаришни
талаб
қила
бошлайди
ва
бунда
мажбурият
ижросини
таъминлашга
доир
ҳуқуқий
муносабатнинг
компенсацион
табиати
намоён
бўлади
.
Бу
ўринда
неустойка
мажбуриятнинг
бажарилишини
таъминлаш
усулигина
эмас
,
балки
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
шакли
ҳам
ҳисобланади
.
Ўзининг
мажбурият
ижросини
таъминловчи
ролини
неустойка
муҳофаза
қилиш
чоралари
билан
уйғунликда
бажаради
.
Бир
қарашда
бу
ерда
ҳеч
қандай
муаммо
йўқдек
бўлиб
туюлиши
мумкин
:
неустойка
тўғрисидаги
нормалар
ФКнинг
“
Мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминлаш
”
деб
номланган
22-
бобидан
ўрин
олган
,
бундан
ташқари
,
неустойка
ФКнинг
“
Мажбуриятларни
бузганлик
учун
жавобгарлик
”
деб
номланган
24-
бобида
зарарларни
қоплаш
билан
бир
қаторда
жавобгарлик
сифатида
айтиб
қўйилган
.
Аммо
тижорат
мажбуриятлари
бўйича
неустойканинг
мазмун
ва
моҳиятини
синчиклаб
ўрганиш
у
айрим
ноаниқликлардан
холи
эмаслигини
кўрсатади
.
Мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминловчи
конструкция
сифатида
неустойка
фақат
қарздорни
ўз
мажбуриятини
лозим
даражада
бажаришга
рағбатлантириш
воситасини
ўзида
ифодалайди
,
қарздорни
ўз
зиммасига
олган
мажбуриятларни
бажаришга
даъват
этади
.
Айрим
муаллифлар
,
шу
1
Мейер
Д
.
М
.
Русское
гражданское
право
(
по
изданию
1902
г
.). –
М
., 1997. –
С
. 179.
жумладан
Д
.
А
.
Гришин
2
неустойкани
“
контрагентни
қўрқитиш
усули
”
деб
номлаб
,
унинг
мажбурият
ижросини
таъминловчи
ролини
ошириб
кўрсатадилар
.
Аслини
олганда
неустойка
,
умумий
қоидага
биноан
,
ҳақиқий
зарарлар
доирасидан
четга
чиқиши
мумкин
эмас
ва
бу
ФКнинг
325
ва
326-
моддаларида
қайд
этилган
.
Бинобарин
,
фуқаролик
ҳуқуқида
жавобгарлик
компенсацион
хусусият
касб
этиши
,
чекловчи
чегараларга
эга
бўлиши
ва
кредиторнинг
бойишига
олиб
келиши
мумкин
эмаслигини
ҳам
ҳисобга
олганда
,
шартнома
бўйича
шерикларни
“
қўрқитиш
”
имкониятининг
ўзи
йўқ
.
Шунга
қарамай
,
неустойка
шундай
бир
ҳуқуқий
табиатга
эгаки
,
бунда
унинг
огоҳлантирувчи
хусусияти
биринчи
ўринга
қўйилади
.
Шартномада
ёки
қонун
нормасида
неустойкани
белгилашдан
мақсад
–
мажбурият
бузилишининг
олдини
олиш
.
Тижорат
шартномаларини
тузиш
амалиётида
неустойка
ҳар
доим
қўлланилади
.
Масалан
,
кўпгина
тижорат
шартномалари
мазмунининг
таҳлили
тарафлар
олдиндан
ҳақ
тўламасдан
етказиб
бериш
шартларини
келишишда
шартномалар
матнига
пеня
ва
жарималар
сифатидаги
неустойкани
албатта
киритганларини
кўрсатади
.
Кредиторнинг
зарарларни
қоплашни
талаб
қилиш
ҳуқуқи
мавжуд
бўлганида
неустойкани
қўллашнинг
таъминловчи
хусусиятини
ёритар
экан
,
О
.
С
.
Иоффе
шундай
деб
таъкидлаган
эди
: “
Биринчидан
,
зарарлар
улар
чиндан
ҳам
етказилган
ҳолда
ундириб
олинади
.
Айни
пайтда
,
ҳуқуқбузарлик
содир
этилганига
қарамай
,
зарарлар
вужудга
келмаслиги
ҳам
мумкин
.
Неустойка
тўғрисидаги
шарт
мавжуд
бўлмаганида
бундай
ҳуқуқбузарликлар
уларни
содир
этган
шахс
учун
ҳеч
қандай
салбий
юридик
оқибатларга
олиб
келмаган
бўлар
эди
...
Иккинчидан
,
зарарларни
ундириш
учун
уларнинг
миқдоринигина
эмас
,
балки
ваколатли
шахснинг
ўзи
уларни
бартараф
этиш
учун
мавжуд
барча
чораларни
кўрганлигини
ҳам
исбот
қилиш
талаб
этилади
.
Амалда
бу
процессда
ваколатли
шахсни
анча
оғир
аҳволга
солиб
қўяди
ва
айрим
ҳолларда
ҳатто
амалда
зарар
етказган
ҳуқуқбузар
жавобгарликдан
озод
қилинишига
олиб
келиши
ҳам
мумкин
.
Учинчидан
,
зарарлар
–
номуайян
катталик
,
улар
ҳуқуқбузарлик
содир
этилганидан
кейингина
аниқланади
.
Неустойка
эса
аниқ
қайд
этилган
,
олдиндан
белгиланган
ва
мажбурият
иштирокчиларининг
иккаласига
ҳам
маълум
бўлган
катталик
ҳисобланади
...
Тўртинчидан
,
давомли
амал
қилувчи
мажбуриятлар
белгиланганида
,
уларнинг
бузилиши
аксарият
ҳолларда
ижродан
бутунлай
бош
тортиш
билан
эмас
,
балки
лозим
даражада
бажармаслик
,
хусусан
ижро
муддатини
кечиктириб
юбориш
,
сифатда
нуқсонларга
йўл
қўйиш
ва
ҳоказолар
билан
боғлиқ
бўлади
.
Ҳуқуқбузарлик
содир
этилган
пайтнинг
ўзида
зарарлар
ё
вужудга
келмайди
,
ё
аниқ
ифодага
эга
бўлмайди
.
Уларни
қоплаш
тўғрисидаги
масала
орадан
маълум
вақт
ўтганидан
кейингина
қўйилиши
мумкин
.
Ҳолбуки
,
кредитор
ҳуқуқбузарлик
содир
этилган
пайтнинг
ўзидаёқ
қарздорни
мажбуриятни
бажаришга
даъват
этувчи
тезкор
ва
ҳуқуқбузарлик
давом
этган
2
Гришин
Д
.
А
.
Неустойка
:
современная
теория
//
Актуальные
проблемы
гражданского
права
.
Вып
. 2. –
М
.: 2000. –
С
. 124.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
43
давр
мобайнида
иш
кўриш
учун
лозим
даражада
манёврчан
воситага
эга
бўлиши
лозим
...”
1
.
Иқтисодиёт
режали
бўлган
,
фуқаролик
муомаласи
иштирокчиларининг
мол
-
мулки
эса
асосан
давлатга
қарашли
бўлган
ёки
ўша
давр
таъбири
билан
айтганда
,
“
умумхалқ
мулки
”
саналган
замонларда
тижорат
шартномаларида
неустойка
мажбуриятларнинг
бажарилишини
амалда
таъминлаш
воситаси
эмас
,
балки
анъанавий
тарзда
қўлланиладиган
восита
ҳисобланган
,
холос
.
Шартномада
неустойка
ҳақидаги
шартнинг
мавжудлиги
хўжалик
юритувчи
субъектни
мажбуриятни
бажармасликдан
тўхтата
олмаган
,
чунки
неустойканинг
тўланиши
корхоналар
ва
ташкилотлар
раҳбарларининг
шахсий
фаровонлик
даражасига
жуда
оз
таъсир
кўрсатган
,
фақат
квартал
мукофотидан
маҳрум
қилинишгагина
сабаб
бўлиши
мумкин
бўлган
.
1970-
йилларда
шартнома
интизоми
фуқаролик
жавобгарлиги
чоралари
билан
эмас
,
балки
соф
маъмурий
чоралар
ва
“
партиявий
жавобгарлик
”
чоралари
билан
қувватланган
.
О
.
С
.
Иоффенинг
назарий
асарлари
билан
танишаётганда
буларнинг
барчасини
ёдда
тутиш
лозим
.
И
.
А
.
Покровский
шартномага
доир
муносабатлар
эркинлиги
шароитида
иқтисодий
жиҳатдан
кучли
субъектлар
иқтисодий
заиф
субъектларни
эксплутация
қилиш
ҳоллари
юз
бериши
мумкин
2
,
деб
ёзади
.
Бунда
неустойка
инсофсиз
тижоратчиларга
қарши
қуролга
айланади
.
Аммо
мазкур
қуролнинг
хусусияти
дарҳол
огоҳлантирувчи
,
профилактик
деб
белгиланади
.
Неустойка
ҳужум
қуроли
бўлиши
мумкин
эмас
,
у
билан
боғлиқ
ҳуқуқий
муносабат
ҳуқуқбузарлик
мавжуд
бўлган
ҳолдагина
амалга
оширилади
.
Боз
устига
,
тижорат
амалиётида
қарздор
аввал
ваколатли
тарафдан
юзага
келган
вазиятни
ўнглаш
учун
муайян
муддат
белгиланган
ҳолда
огоҳлантириш
олади
.
Баъзан
бу
мажбуриятни
лозим
даражада
бажариш
учун
“
оқилона
муддат
”
деб
аталади
.
Г
.
Ф
.
Шершеневич
Россия
қонунчилигида
неустойка
мажбуриятнинг
ижросини
таъминлаш
чораси
сифатида
қаралишини
кўрсатиб
,
неустойка
қарздорни
кўнгилсиз
оқибатлар
таҳдиди
остида
мажбуриятни
бажаришга
даъват
этиш
мақсадини
кўзлашини
қайд
этар
экан
,
мажбуриятнинг
бажарилишини
таъминлаш
неустойканинг
бирдан
-
бир
вазифаси
ҳисобланмаслигини
таъкидлайди
.
Унинг
фикрича
,
неустойка
“
мажбуриятдан
чекинганлик
учун
ҳақ
”
миқдорини
олдиндан
белгилаш
усули
ҳам
ҳисобланади
3
.
Неустойканинг
“
олдиндан
белгиланганлиги
”
кўпгина
цивилист
олимлар
томонидан
таъкидланади
4
.
Бу
ҳатто
неустойкага
хос
бўлган
хусусият
сифатида
ҳам
қайд
этилади
,
мажбуриятни
бажармасликнинг
салбий
оқибатлари
“
олдиндан
белгиланганлиги
”
неустойкага
жавобгарликнинг
ўзи
сифатида
эмас
,
балки
унинг
миқдорини
аниқлаш
учун
база
сифатида
қараш
учун
асос
бериши
таъкидланади
5
.
1
Иоффе
О
.
С
.
Обязательственное
право
. –
М
., 1975. –
С
. 158-
159.
2
Покровский
И
.
А
.
Основные
проблемы
гражданского
права
(
по
изданию
1917
г
.). –
М
., 2001. –
С
. 263-265.
3
Шершеневич
Г
.
Ф
.
Курс
гражданского
права
. –
Тула
, 2001. –
Б
.
–382.
4
Гражданское
право
/
Отв
.
ред
.
Е
.
А
.
Суханов
. –
М
., 2000.
Т
.2.
–
С
. –57-58.
5
Гришин
Д
.
А
.
Неустойка
:
современная
теория
//
Актуальные
проблемы
гражданского
права
.
Вып
.2. –
М
.: 2000. –
Б
. 125.
Ушбу
нуқтаи
назарга
фақат
умумий
маънодагина
қўшилиш
мумкин
.
Тижорат
амалиётида
тарафлар
шартномаларга
бир
вақтнинг
ўзида
бир
нечта
неустойкаларни
киритадилар
.
Масалан
,
бир
неустойкани
товарга
ҳақ
тўлаш
муддатини
кечиктириб
юборганлик
учун
,
иккинчи
неустойкани
–
сифати
лозим
даражада
бўлган
юборилган
товарни
қабул
қилишдан
бош
тортганлик
учун
ва
ҳ
.
к
.
Қайд
этилган
пул
суммасидаги
неустойка
(
жарима
)
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
жавобгарлик
ҳажмини
аниқ
белгилайди
,
ижрони
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизлар
(
пеня
)
эса
жавобгарлик
ҳажмини
ҳисоблаш
учун
математик
асос
бўлибгина
хизмат
қилади
.
Айни
ҳолда
шартномани
бузувчининг
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
жавобгарлиги
миқдорини
аниқлаш
учун
асосларни
шартномавий
неустойка
ёрдамида
белгилаш
ҳақида
гапириш
,
бизнингча
,
тўғрироқ
бўлар
эди
.
Шундай
қилиб
,
О
.
С
.
Иоффе
қайд
этган
ва
неустойканинг
таъминловчи
,
огоҳлантирувчи
хусусиятига
урғу
берувчи
белгиларни
амалдаги
қонунчиликда
ва
жамиятнинг
иқтисодий
негизларида
юз
берган
ўзгаришларни
ҳисобга
олган
ҳолда
асос
сифатида
қабул
қилиш
мумкин
.
Дарвоқе
,
О
.
С
.
Иоффе
келтирган
далиллар
сўнгги
йилларда
нашр
этилган
айрим
фуқаролик
ҳуқуқи
дарсликларининг
неустойканинг
таъминловчи
функциясига
бағишланган
бобларида
ҳам
такрорланган
6
.
Неустойканинг
қўшимча
(
мажбурият
ижросини
таъминловчи
)
аҳамияти
хусусидаги
мухтасар
тарзда
баён
этилган
бу
далиллар
қуйидагилардир
:
–
неустойкани
ундириш
учун
зарарлар
мавжудлигини
ва
уларнинг
миқдорини
судда
исбот
қилиш
керак
эмас
.
Ушбу
қоида
Ўзбекистон
Республикаси
ФК
260-
моддаси
биринчи
қисмининг
мазмунидан
келиб
чиқади
;
–
зарарлар
миқдори
шартнома
шартларининг
бузилганлиги
аниқланган
ҳолда
дарҳол
аниқланиши
мумкин
эмас
,
неустойка
миқдори
эса
олдиндан
белгилаб
қўйилади
ва
бу
“
унинг
ундирилишига
муқаррар
тус
беради
”
7
;
Суд
амалиёти
неустойка
мажбуриятлар
бажарилишини
таъминлашнинг
айниқса
кенг
тарқалган
усули
ҳисобланишини
тасдиқлайди
.
Неустойканинг
жалб
қилувчанлиги
,
энг
аввало
шартнома
билан
белгиланган
мажбуриятлар
бажарилишини
таъминлаш
мақсадида
унинг
кенг
қўлланилиши
шу
билан
изоҳланадики
,
неустойка
қарздор
ўз
мажбуриятларини
бажармаганлиги
ёки
лозим
даражада
бажармаганлиги
туфайли
кредитор
кўрган
зарарларни
қоплашнинг
энг
содда
ва
қулай
воситаси
ҳисобланади
.
Неустойкага
қуйидаги
жиҳатлар
хос
:
мажбуриятни
бузганлик
учун
жавобгарлик
миқдорининг
олдиндан
белгиланганлиги
,
шартномани
тузиш
пайтида
унинг
тарафларга
аниқ
маълумлиги
;
мажбуриятни
бузганлик
учун
,
бунинг
оқибатида
зарарлар
ҳосил
бўлганлиги
ёки
бўлмаганлигидан
,
агар
зарар
кўрилган
бўлса
,
унинг
миқдоридан
қатъи
назар
,
зарарлар
кўрилганлигини
исбот
қилиш
зарурияти
мавжуд
бўлмаганида
неустойкани
ундириш
мумкинлиги
;
тарафлар
шартнома
тўғрисидаги
келишув
шартларини
(
қонуний
неустойка
бундан
мустасно
),
шу
жумладан
унинг
миқдорини
ва
ҳисоблаш
тартибини
ўз
ихтиёрига
кўра
6
Гражданское
право
/
Отв
.
ред
.
Е
.
А
.
Суханов
. –
М
., 2000.
Т
.2.
–
С
. 45.
7
Там
же
. –
С
. 57.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
44
белгилаш
ва
шу
тариқа
уни
ўзларининг
конкрет
ўзаро
муносабатларига
мослаштириш
,
унинг
таъсирчанлигини
кучайтириш
имкониятига
эга
эканликлари
ва
ҳоказо
.
Умумий
тарзда
неустойканинг
қуйидаги
белги
ва
хусусиятларини
кўрсатиш
мумкин
:
1.
Неустойка
ўзида
қонун
ёки
битим
кучига
эга
бўлган
қўшимча
мажбуриятни
намоён
этиб
,
унга
кўра
,
қарздор
неустойка
таъминловчи
мажбуриятларнинг
бажарилмаслиги
ёки
лозим
даражада
бажарилмаслиги
ҳолатида
кредитор
хусусий
мулкига
маълум
бир
мулкни
бериш
мажбуриятини
олади
.
Неустойка
кредитор
фойдасига
таъсир
чораси
имкониятини
яратади
,
аммо
таъсир
чорасининг
ўзи
билан
таъминламайди
.
Неустойка
учун
таъсир
чораларига
асоснинг
йўқлиги
,
агар
бу
томонлар
келишуви
ёки
қонун
томонидан
назарда
тутилмаган
бўлса
,
зарарларни
қоплаш
учун
ҳам
асослар
йўқлигини
билдиради
.
2.
Товар
неустойкаси
ўзида
қўшимча
мажбуриятни
намоён
этиб
,
унга
кўра
қарздор
айни
шу
неустойка
мажбурияти
билан
таъминланган
кредитор
хусусий
мулкига
мулк
(
товар
)
бериш
мажбуриятини
олади
.
Товар
неустойкаси
ҳақидаги
битим
имкониятини
ҳисобга
олиб
,
неустойка
мажбуриятларини
пул
(
умумий
қоида
)
ва
товар
(
махсус
қоида
)
каби
турга
ажратиш
зарур
.
Товар
неустойкалар
қонун
томонидан
ўрнатилиши
мумкин
.
3.
Неустойканинг
асосий
вазифаси
тижорат
мажбуриятларини
амалга
ошириш
билан
таъминлаш
бўлиб
,
ижро
давригача
таъминловчи
,
мажбуриятни
амалга
ошириш
барбод
бўлганидан
то
унинг
амалда
тугашигача
бўлган
даврда
жавобгарлик
шакли
кўринишида
бўлади
.
4.
Неустойканинг
асосий
мақсади
эса
учёқлама
характерга
эгалиги
билан
ажралиб
туради
,
яъни
у
ҳуқуқий
институт
нуқтаи
назаридан
–
мажбуриятлар
ижросини
таъминлаш
воситаси
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
шакли
,
бузилган
ҳуқуқни
ҳимоя
қилиш
усулидир
.
5.
Неустойка
мажбуриятларни
аниқ
ва
лозим
тарзда
бажарилишига
туртки
(
иштиёқ
),
мажбуриятларни
бажармаганлик
ёки
лозим
даражада
бажармаганлик
натижасида
юзага
келган
зарарларни
қопловчи
компенсацион
(
тикловчи
),
мажбурият
бажарилишини
бузган
шахс
ёки
хўжалик
юритувчи
субъектнинг
қониқарсиз
иш
фаолияти
тўғрисида
огоҳлантирувчи
хусусиятга
эга
.
Неустойка
мажбурияти
бошқа
(
асосий
)
мажбуриятни
таъминлаш
усули
сифатида
амал
қилишини
тасдиқловчи
яна
бир
ҳолатни
кўрсатиш
мумкин
.
Аммо
бунда
мазкур
мажбурият
асосий
мажбуриятда
ижронинг
энг
сўнгги
муддати
сифатида
кўрсатилган
пайтгача
амал
қилади
.
Неустойкани
тижорат
мажбуриятларининг
бажарилишини
таъминлаш
усули
сифатида
қўлланишининг
хусусияти
шу
билан
белгиланадики
,
аксарият
ҳолларда
оммавий
тижорат
шартномаларидаги
неустойкалар
норматив
ҳужжатларда
назарда
тутилади
(
қонуний
неустойкалар
)
ва
жарима
хусусиятига
эга
бўлади
.
Хулоса
сифатида
айтадиган
бўлсак
,
неустойка
мажбуриятларнинг
бажарилишини
таъминлаш
усули
сифатида
кредиторнинг
манфаатларини
акс
эттирган
ҳолда
мажбуриятга
доир
ҳуқуқий
хусусият
касб
этиб
,
ўзининг
белгиланиши
учун
асос
бўлган
мажбуриятнинг
бажарилишига
кўмаклашиш
мақсадини
кўзлайди
.
Н
.
Рустамбаева
Магистрант
ТГЮИ
ПРЕДМЕТ
ДОГОВОРА
БАНКОВСКОГО
СЧЕТА
Процесс
перехода
Узбекистана
к
системе
свобод
-
ного
рыночного
хозяйствования
предполагает
наличие
адекватной
системы
правового
регулирования
граж
-
данско
-
правовых
отношений
.
Усиление
рыночных
от
-
ношений
требует
от
отечественной
правовой
мысли
разработки
и
внедрения
современных
регулятивных
начал
,
широкого
теоретического
обеспечения
и
эф
-
фективного
режима
правоприменения
.
В
настоящее
время
в
Республике
Узбекистан
осу
-
ществляются
преобразования
во
всех
сферах
соци
-
альной
жизни
,
происходит
углубление
демократиче
-
ских
реформ
,
существенные
преобразования
институ
-
тов
гражданского
общества
.
Эти
преобразования
реа
-
лизуются
и
с
помощью
банковской
реформы
,
направ
-
ленной
на
повышение
эффективности
деятельности
кредитных
организаций
,
в
том
числе
и
банков
.
Происходящие
в
настоящее
время
социально
-
экономические
изменения
повлекли
существенные
преобразования
в
банковской
системе
и
банковской
деятельности
и
потребовали
разработки
принципи
-
ально
нового
и
адекватно
складывающимся
экономи
-
ческим
потребностям
механизма
правового
регулиро
-
вания
.
В
нынешних
условиях
банки
играют
значительную
роль
в
деятельности
,
как
граждан
,
так
и
юридических
лиц
.
Сбои
в
банковском
механизме
весьма
болезненно
сказываются
при
осуществлении
хозяйственной
дея
-
тельности
как
отдельными
гражданами
и
организа
-
циями
,
так
и
общества
в
целом
.
Одним
из
важнейших
направлений
банковской
деятельности
является
осуществление
ими
безналич
-
ных
расчетов
.
Содержание
самого
понятия
и
института
безналичных
расчетов
в
Республики
Узбекистан
сформировалось
под
влиянием
собственно
банковско
-
го
развития
,
которое
выразилось
,
прежде
всего
,
в
соз
-
дании
банков
,
т
.
е
.
организаций
,
действующих
на
свой
риск
с
целью
извлечения
прибыли
с
использованием
финансовых
инструментов
,
изменений
форм
собст
-
венности
и
сфер
обращения
денежных
средств
,
нахо
-
дящихся
на
территории
Республики
Узбекистан
,
ста
-
новления
банковской
системы
с
необходимой
степе
-
нью
самостоятельности
кредитных
организаций
,
дея
-
тельность
которых
можно
регулировать
с
помощью
гражданского
права
.
Существенными
условиями
,
как
и
всякого
вида
до
-
говора
,
является
его
предмет
,
по
поводу
которых
воз
-
никают
гражданские
права
и
обязанности
договари
-
вающихся
сторон
.
Кроме
того
,
понятие
«
предмет
»
до
-
говора
относится
к
основным
категориям
договорного
права
.
Когда
речь
идет
о
предмете
договора
,
то
,
конечно
,
имеется
ввиду
такой
аспект
понятия
«
договора
»,
как
«
договор
-
правоотношение
»,
т
.
е
.
договорное
обяза
-
тельство
,
в
силу
которого
,
как
известно
,
должник
обя
-
зан
совершить
в
пользу
кредитора
определенное
дей
-
ствие
(
передать
имущество
,
выполнить
работу
,
ока
-
зать
услуги
,
уплатить
деньги
и
т
.
п
.)
либо
воздержаться
от
определенного
действия
,
а
кредитор
имеет
право
требовать
от
должника
исполнения
его
обязанностей
.
Поэтому
предметом
всякого
обязательства
являются
действия
,
которые
должен
совершить
должник
(
с
по
-
PDF created with pdfFactory Pro trial version