ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
18
англамаган
ҳолда
уларнинг
иштирокисиз
фуқаролик
ишларини
ҳал
этиш
ҳолатларига
йўл
қўймоқдалар
.
Шу
ўринда
таъкидлаш
керакки
,
қонунларимиз
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
давлат
бошқаруви
органларининг
иштирокини
мажбурий
қилиб
қўйган
бўлса
-
да
,
бироқ
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
иштирокини
мажбурийлигини
назарда
тутмайди
.
Шундай
экан
,
қонунчиликда
айрим
тоифадаги
фуқаролик
ишларини
судда
кўриб
ҳал
этишда
албатта
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
иштирокининг
мажбурийлигини
назарда
тутувчи
нормалар
киритилиши
таклиф
қилинади
.
Масалан
,
судлар
томонидан
никоҳдан
ажратиш
ҳақидаги
ишларни
кўришда
,
тарафларга
ярашиши
учун
муҳлат
беришда
оилани
сақлаб
қолиш
мақсадида
жамоат
вакилларини
ишга
жалб
қилиш
ҳақидаги
қоида
қонун
ҳужжатлари
билан
мустаҳкамлаб
қўйилиши
лозим
.
Шунингдек
,
судлар
томонидан
болалар
тарбияси
билан
боғлиқ
бўлган
низоларни
ҳал
қилишда
ота
-
онанинг
,
бола
ихтиёрларида
бўлган
шахсларнинг
уни
тегишлича
тарбиялашни
таъминлай
олмасликлари
аниқланса
,
суд
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
даъвосига
асосан
болани
васийлик
ва
ҳомийлик
органларининг
қарамоғига
олиб
бериши
ҳақидаги
норма
киритилиши
мақсадга
мувофиқ
бўлади
.
Хулоса
ўринида
шуни
таъкидлаш
керакки
,
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқ
-
ларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролик
жамияти
институтларидан
ҳисобланмиш
фуқароларнинг
ўзини
ўзи
бошқариш
органлари
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
фуқаролик
суд
ишларини
юритиш
жараёнида
иштирок
этиши
,
уларга
кенг
процессуал
ҳуқуқларнинг
берилишини
назарда
тутувчи
қонунчиликни
янада
ривожлантириш
ҳозирги
кундаги
долзарб
масалалардан
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикасининг
Конституциясида
ҳамда
шу
асосда
қабул
қилинаётган
қонунларимизда
мазкур
органларнинг
бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилиш
мақсадида
судларда
иштирок
этишининг
мустаҳ
-
камлаб
қўйилиши
аввало
одил
судловни
амалга
оширувчи
суд
ҳокимияти
билан
фуқаролар
ўртасидаги
муносабатга
асос
бўлади
.
Қолаверса
,
судларда
иштирок
этиш
орқали
Конституция
ва
шу
асосда
қабул
қилинган
қонунлар
мувофиқ
,
инсон
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилиш
асосий
вазифа
сифатида
эътироф
этилган
давлат
бошқарув
органлари
ва
бошқа
ташкилотлар
амалда
қонун
-
ларнинг
ижросини
,
яъни
қонунларнинг
устуворлигини
таъминлайдилар
.
Бошқа
шахсларнинг
ҳуқуқларини
ҳимоя
қилувчи
фуқаролар
ўзини
ўзи
бошқариш
органларининг
фуқаролик
процессида
иштирок
этишининиг
эътиборга
эга
бўлган
жиҳати
шундан
иборатки
,
мазкур
органлар
ўз
иштироклари
ёки
иш
юзасидан
холисона
хулосаларни
бериш
орқали
иши
бўйича
қонуний
,
асосли
ва
адолатли
ҳал
қилув
қарорларининг
чиқарилишида
судларга
кўмаклашади
.
А
.
Одинаев
Ўзбекистон
Республикаси
Бош
прокуратурасининг
Олий
ўқув
курслари
ўқитувчиси
МИЛЛИЙ
ВА
ХОРИЖ
ФУҚАРОЛИК
ҚОНУНЧИЛИГИДА
ПУЛ
МАЖБУРИЯТЛАРИ
БЎЙИЧА
ЙИЛЛИК
ФОИЗЛАРНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
ТАБИАТИ
ВА
МАЗМУНИ
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
шакли
ҳамда
мажбуриятлар
бажарилишини
таъминлаш
воситаси
ҳисобланган
неустойкадан
ташқари
ўзганинг
пул
маблағидан
фойдаланганлик
учун
фоизлар
тўлаш
масаласи
ҳам
мажбурият
ҳуқуқий
муносабатларда
ўзининг
кўлами
билан
алоҳида
ажралиб
туради
.
Пул
мажбурияти
ижросини
кечиктириб
юборганлик
учун
тўланадиган
фоизларнинг
юридик
табиати
хусусида
баҳс
-
мунозаралар
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
узоқ
йиллар
мобайнида
давом
этмоқда
,
уларнинг
ҳар
бири
бундай
фоизларни
ҳисоблаш
ва
ундиришда
конкрет
масалаларнинг
турлича
ечимини
назарда
тутади
1
.
Тўловни
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизлар
рим
ҳуқуқига
ҳам
маълум
бўлган
2
ва
у
пайтда
мазкур
ҳолатга
ҳуқуқий
тавсиф
берилмаган
.
Айрим
муаллифлар
фикрига
кўра
,
йиллик
фоизлар
асоссиз
бойиш
натижасида
олинган
даромадлар
хусусиятини
касб
этса
3
,
баъзилар
йиллик
фоизларни
неустойка
ва
зарарни
қоплаш
билан
бир
қаторда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чораси
деб
ҳисоблайдилар
4
.
Бундан
ташқари
илмий
адабиётларда
йиллик
фоизлар
пул
мажбурияти
бузилганда
қўлланиладиган
алоҳида
қонуний
диспозитив
неустойкадир
5
,
деган
фикр
ҳам
мавжуд
.
Кўпгина
муаллифлар
фикрича
,
йиллик
фоизлар
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чорасини
эмас
,
балки
капиталдан
фойдаланганлик
учун
тўланадиган
алоҳида
ҳақни
ўзида
ифодалайди
ва
бу
шу
жумладан
жавобгарликка
тортиш
асослари
ва
шартлари
тўғрисидаги
қоидалар
йиллик
фоизларни
тўлаш
тўғрисидаги
талабларга
татбиқ
этилмайди
6
.
В
.
В
.
Витрянский
фоизлар
табиатини
ўрганишда
,
авваламбор
,
гипотетик
фаразлардан
эмас
,
балки
амалдаги
фуқаролик
-
ҳуқуқий
нормалар
мазмунидан
англашиладиган
кўринишга
эга
бўлган
йиллик
фоизлардан
келиб
чиқиш
лозимлигини
таъкидлайди
7
.
Чет
мамлакатлар
ҳуқуқида
йиллик
фоизлар
масаласига
назар
ташласак
,
бу
ерда
тўловни
1
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Общие
положения
.
Книга
первая
. –
М
., 2003. –
Б
.676–687.
2
Zimmermann R. The law of obligations. Roman foundations of
the civilian tradition // Oxford University Press, 1996.
Р
.790-791.
3
Флейшиц
Е
.
А
.
Обязательства
из
причинения
вреда
и
из
неосновательного
обогащения
. –
М
., 1951. –
Б
.236.
4
Пугинский
Б
.
И
.
Гражданско
-
правовые
средства
в
хозяйст
-
венной
деятельности
. – 140-
б
.
5
Гаврилов
Э
.
Ответственность
за
неисполнение
денежного
обязательства
//
Российская
юстиция
. 1997.
№
11;
Эрделев
-
ский
А
.
М
.
Ответственность
за
неисполнение
денежных
обяза
-
тельств
//
Финансовая
газета
.
Региональный
выпуск
. 1998.
№
45.
6
Розенберг
М
.
Г
.
Ответственность
за
неисполнение
денежно
-
го
обязательства
:
комментарий
к
ГК
РФ
. –
М
., 1995. –
Б
.12–13;
Суханов
Е
.
А
.
О
юридической
природе
процентов
по
денеж
-
ным
обязательствам
//
Законодательство
. 1997.
№
1. –
Б
.8.
7
Витрянский
В
.
В
.
Проценты
по
денежному
обязательству
как
форма
ответственности
//
Хозяйство
и
право
. 1997.
№
8. –
Б
.66.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
19
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизлар
тўғрисидаги
масалани
ечишга
нисбатан
уч
хил
ёндашувни
фарқлаш
мумкин
.
Инглиз
-
америка
ҳуқуқий
тизими
мамлакатлари
(
масалан
,
Англия
,
АҚШ
,
Австралия
,
Янги
Зеландия
)
да
фоизлар
тўлаш
сўнгги
вақтда
(
Англияда
– 1934
йилдан
эътиборан
)
судлар
томонидан
анча
фаол
тайинлана
бошлади
.
Ваҳоланки
,
илгари
умумий
ҳуқуқ
доирасида
муддатни
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизлар
тайинлаш
имкониятига
салбий
муносабат
ҳукм
сурар
эди
1
.
Шунга
қарамай
,
Англияда
фоизлар
тўлашни
тайинлаш
ҳанузгача
судья
ихтиёрига
ҳавола
этилган
бўлиб
,
у
муайян
ҳолатда
фоизлар
тўлашни
рад
этиш
тўғрисида
қарор
чиқариши
ҳам
мумкин
2
.
Йиллик
фоизларни
ҳуқуқларни
ҳимоя
қилишнинг
самарали
усули
ёки
мулкий
жавобгарлик
шакли
сифатида
белгилаш
жараёни
мазкур
ҳуқуқий
тизимларда
ҳали
ўз
ниҳоясига
етгани
йўқ
.
ХХ
асрнинг
90-
йилларидан
бошлаб
йиллик
фоизлардан
қатъи
назар
кредиторга
зарарларни
ундиришга
рухсат
бериш
ҳоллари
кўпайди
3
.
Хусусан
,
сўнгги
йилларда
кредитор
ижро
муддатини
кечиктириб
юбориш
билан
бевосита
боғлиқ
бўлса
-
да
,
бироқ
мазкур
битимни
амалга
ошириш
ёки
кредитор
томонидан
бизнесни
юритишнинг
алоҳида
шартлари
таъсирида
“
махсус
” (
алоҳида
)
зарар
(
ингл
. – special
damages)
кўрганини
исботлаб
берса
,
унинг
қўшимча
зарарларни
ундириш
тўғрисидаги
талабларини
қондириш
ҳоллари
қайд
этилади
.
Шундай
қилиб
,
Англия
ҳуқуқи
кўрсатилган
масалада
турғун
бўлиб
қолаётгани
йўқ
:
у
муддати
кечиктириб
юборилган
тўлов
учун
йиллик
фоизларни
ҳисоблаш
имкониятининг
ўзига
нисбатан
азалий
салбий
ёндашувни
фоизларга
зарарларни
мумкин
қадар
камайтиришнинг
бошқа
зарарларни
ундириш
имкониятини
истисно
этувчи
воситаси
сифатида
қарашга
асосланган
замонавий
,
бироқ
моҳият
эътибори
билан
оралиқ
ёндашувга
алмаштирмоқда
ва
ушбу
институтни
зарарларни
қоплашнинг
алоҳида
бир
тури
сифатида
тушунишга
аста
-
секин
яқинлашмоқда
.
Йиллик
фоизларнинг
умумий
қоида
сифатидаги
мутлақ
хусусияти
Европанинг
бир
қатор
мамлакатларида
(
хусусан
,
Португалия
,
Голландияда
)
ўз
кучини
сақлаб
қолаётир
4
.
Масалан
,
Голландияда
Наполеон
кодекси
давридан
бошлаб
амал
қилган
,
пул
тўланмаган
тақдирда
кредитор
қонуний
фоиз
ставкасида
назарда
тутилганидан
ортиқ
фоизларга
даъвогар
бўлиши
мумкин
эмаслигини
назарда
тутадиган
қоидани
сақлаб
қолишга
қарор
қилдилар
.
Сўнгги
йилларда
Европа
мамлакатлари
фуқаролик
ҳуқуқининг
шаклланишида
Европа
Иттифоқи
қонунчилиги
улкан
роль
ўйнамоқда
.
Масалан
, 2000
йил
29
июнда
Европа
парламенти
ва
Европа
кенгашининг
1
Умумий
ҳуқуқ
мамлакатларида
фоизлар
ундириш
имкониятига
нисбатан
янгича
ёндашувнинг
қарор
топиш
хусусиятлари
тўғрисида
батафсилроқ
қаранг
: Gotanda J.Y.
Supplemental damages in private international law // Kluwer law
Int., The Hague, 1998. –
Р
. 21–31.
2
Gotanda J.Y. Supplemental damages in private international law
// Kluwer law Int., The Hague, 1998. –
Р
.15–18.
3
Principles of European Contract Law. Part I and II. Edited by O.
Lando and H. Beale.
Р
. 453; Treitel G.H. Remedies for Breach of
Contract. A Comparative Account. Clarendon Press. Oxford,
1988.
Р
. 203.
4
Principles of European Contract Law. Part I and II. Prepared by
the Commission on European Contract Law. Edited by O. Lando
and H. Beale // Kluwer Law Int., The Hague, 2000. –
Р
. 453–454.
“
Тижорат
контрактларини
бажаришда
тўлов
муддатини
кечиктириб
юборишларга
қарши
кураш
тўғрисида
”
2000/35/
ЕИ
-
сонли
қўшма
Директиваси
("On combating
late payment in commercial transactions")
5
қабул
қилинди
ва
у
ЕИ
мамлакатларига
2002
йил
8
августгача
мазкур
Директиванинг
ижросини
унинг
қоидаларини
амалга
татбиқ
этувчи
ўз
миллий
қонун
ҳужжатларини
қабул
қилиш
йўли
билан
бажаришни
таъминлаш
мажбуриятини
юклади
.
Бундан
ташқари
,
шуни
қайд
этиб
ўтиш
лозимки
,
фоизлар
ундириш
қонун
билан
тақиқланган
мамлакатлар
ҳанузгача
мавжуд
.
Бу
ерда
гап
ҳуқуқий
тизимлари
шариат
қонунлари
ва
Қуръони
карим
қоидаларига
асосланган
ортодок
мусулмон
давлатлари
ҳақида
боради
.
Уларнинг
сони
йилдан
-
йилга
камайиб
бормоқда
:
сўнгги
вақт
ичида
бир
қанча
мусулмон
давлатлари
фоизларга
нисбатан
ўз
ёндашувини
ижобий
томонга
ўзгартирдилар
(
масалан
,
Миср
).
Фоизларга
нисбатан
мусулмонча
ёндашувга
“
классик
”
мисол
қилиб
Эрон
давлатини
олишимиз
мумкин
.
Бу
мамлакатда
1979
йилги
Ислом
инқилобидан
сўнг
фоизлар
ҳисоблашнинг
тақиқланиши
Конституция
даражасида
мустаҳкамланган
.
Бироқ
сўнгги
йилларда
Эронда
ҳам
ташқи
савдо
шартномаларида
ижро
муддатини
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизларни
ҳисоблашга
рухсат
бериш
ҳоллари
қайд
этилмоқда
6
.
Қарзнинг
тўлов
муддати
кечиктириб
юборилган
қисмига
фоизларни
ҳисоблаш
имконияти
Бирлашган
Араб
Амирликларининг
1993
йил
7
сентябрда
қабул
қилинган
“
Тижорат
битимлари
тўғрисида
”
18-
сон
Федерал
қонуни
(90–91-
моддалар
)
да
ҳам
назарда
тутилган
7
.
Халқаро
хусусий
ҳуқуқда
йиллик
фоизлар
масаласи
алоҳида
аҳамиятга
эга
. 1980
йилги
Товарлар
билан
халқаро
олиш
-
сотиш
тўғрисидаги
Вена
конвенциясида
фоизлардан
ташқари
ҳар
қандай
зарарлар
ундирилиши
мумкинлиги
кўрсатиб
ўтилган
(
Конвенциянинг
78-
моддаси
).
Бу
зарар
йиллик
фоизлар
ҳисобидан
эмас
,
балки
улардан
қатъи
назар
қопланиши
лозим
,
деган
узил
-
кесил
хулосага
келиш
имконини
беради
.
Вена
конвенцияси
матнига
берилган
шарҳларда
йиллик
фоизлар
жавобгарлик
чораси
ҳисобланмаслиги
ва
зарарни
қоплаш
билан
боғлиқ
эмаслиги
,
балки
кредиторга
тўланиши
лозим
бўлган
пул
маблағларидан
қарздор
асоссиз
фойдалангани
учун
кредиторга
тўланадиган
ҳақни
ўзида
ифодалаши
кўрсатиб
ўтилган
8
.
Дарҳақиқат
,
Конвенция
матнининг
таҳлили
,
гарчи
бу
матнда
тўғридан
-
тўғри
таърифланган
бўлмаса
-
да
,
унда
белгиланган
йиллик
фоизлар
режими
мазкур
ҳимоя
усулини
жавобгарлик
чоралари
қаторига
киритмайди
,
деган
хулосани
беради
.
Вена
конвенциясида
жавобгарлик
чораларидан
фақат
зарарни
қоплаш
аниқ
ва
равшан
тарзда
тартибга
солинган
,
айни
пайтда
йиллик
фоизлар
(
Конвенция
III
бўлимининг
V
боби
)
зарарлар
тоифасига
(
Конвенция
II
бўлимининг
V
боби
)
5
Директива
матни
,
унга
берилган
шарҳлар
ва
уни
Европа
мамлакатларининг
миллий
қонунчилигига
имплементация
қилиш
тўғрисидаги
маълумотларга
қаранг
:
6
Gotanda J.Y. Supplemental Damages in Private International
Law // Kluwer law Int., The Hague, 1998. –
Р
. 39-40.
7
Карапетов
А
.
Г
.
Неустойка
как
средство
защиты
прав
креди
-
тора
в
Российском
и
зарубежном
праве
. –
М
.:
Статут
, 2005. –
С
.78.
8
Mazzotta F.G.CISG Articles 78 and 84(1) and their PECL Coun-
terparts. 2004 (http://www.cisg.law.pace.edu).
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
20
киритилмаган
.
Вена
конвенцияси
79-
моддасининг
5-
бандида
форс
-
мажор
ҳолатлар
зарарни
қоплаш
мажбуриятидан
озод
қилиши
,
бироқ
кредитор
томонидан
бошқа
ҳуқуқларни
амалга
ошириш
имкониятига
таъсир
кўрсатмаслиги
тўғридан
-
тўғри
кўрсатиб
ўтилганки
,
бу
ҳуқуқлар
қаторига
фоизлар
ундиришга
бўлган
ҳуқуқ
ҳам
киради
.
Жавобгарлик
асослари
ва
шартлари
тўғрисидаги
қоидаларни
фоизларга
бўлган
ҳуқуққа
татбиқ
этиш
имконияти
тўғрисидаги
масала
хусусида
Конвенцияда
тўғридан
-
тўғри
фикр
билдирилмаган
.
Шунга
қарамай
,
Вена
конвенциясида
қабул
қилинган
,
фоизларга
компенсацион
хусусиятга
эга
бўлмаган
алоҳида
ҳақ
сифатида
қарашга
асосланган
ёндашувдан
келиб
чиқиб
,
Конвенциянинг
руҳи
ва
мантиқи
жавобгарлик
асослари
ва
шартлари
тўғрисидаги
қоидаларни
фоизлар
ундиришга
татбиқ
этмасликни
назарда
тутади
,
деган
хулосага
келиш
мумкин
.
Бу
ёндашувга
Вена
конвенциясининг
шарҳловчилари
1
ҳам
,
бошқа
муаллифлар
2
ҳам
қўшиладилар
.
Ташқи
савдо
низоларини
кўриб
чиқиш
ва
юқорида
кўрсатиб
ўтилган
халқаро
ҳужжатларни
қўллаш
борасидаги
арбитраж
амалиёти
йиллик
фоизлар
пулдан
фойдаланганлик
учун
тўланадиган
алоҳида
ҳақни
ўзида
ифодалашини
ва
у
(1)
жавобгарлик
чораларига
ҳам
,
жавобгарлик
асослари
ва
шартлари
тўғрисидаги
қоидаларнинг
амал
қилиш
доирасига
ҳам
кирмаслигини
, (2)
кредиторнинг
йиллик
фоизлардан
қатъи
назар
зарарларни
ундириш
ҳуқуқини
чекламаслигини
тасдиқлайди
3
.
Бунда
судлар
,
қоида
тариқасида
,
кредитор
тўлов
ўз
вақтида
амалга
оширилмагани
натижасида
ҳосил
бўлган
пул
маблағлари
тақчиллигини
қоплаш
учун
банкка
мурожаат
этгани
исбот
қилинган
бўлса
,
кредиторга
тўланиши
лозим
бўлган
фоизларни
у
амалда
қайси
ставка
бўйича
кредит
олган
бўлса
,
шу
ставка
миқдоригача
кўпайтиради
.
Шундай
қилиб
,
ижрони
кечиктириб
юбориш
билан
бевосита
боғлиқ
бўлган
ва
ўз
табиатига
кўра
фоизларга
яқин
турадиган
зарарларни
судлар
тўланиши
лозим
бўлган
қонуний
фоизлардан
қатъи
назар
эмас
,
балки
уларни
ҳисобга
олган
ҳолда
ундириб
оладилар
4
.
Россия
Федерациясининг
фуқаролик
ҳуқуқида
йиллик
фоизларнинг
ҳуқуқий
табиати
хусусида
икки
хил
нуқтаи
назар
ҳукм
суради
.
1
Mazzotta F.G. CISG Articles 78 and 84 (1) and their PECL
counterparts. 2004 (http://www.cisg.law.pace.edu); Thiele
С
.
Interest on Damages and Rate of Interest Under Article 78 of the
U.N. Convention on Contracts for the International Sale of Goods
// Vindobona Journal of International Commercial Law and Arbi-
tration 2 VJ 1. 1998. –
Р
.3–35.
2
Венская
конвенция
о
договорах
международной
купли
-
продажи
товаров
.
Комментарий
/
Отв
.
ред
.
А
.
С
.
Комаров
. –
М
., 1994. –
Б
.181.
3
Халқаро
савдо
палатаси
Париждаги
Арбитраж
судининг
7585-
сонли
иш
бўйича
1992
йилги
Қарори
;
Дюссельдорф
Апелляция
суди
(OLG Dusseldorf)
нинг
17 U 146/93-
сонли
иш
бўйича
1994
йил
14
декабрь
Қарори
;
Лугано
Апелляция
суди
(Tribunale di Appello di Lugano)
нинг
12.97.00193-
сонли
иш
бўйича
1998
йил
15
январь
Қарори
;
Саан
Туман
суди
(Beriksgericht der Saane)
нинг
Т
.171/95-
сонли
иш
бўйича
1997
йил
20
февраль
Қарори
;
Цюрих
Савдо
суди
(Handelsgericht
Zurich)
нинг
HG 95 0347-
сонли
иш
бўйича
1997
йил
5
февраль
Қарори
ва
бошқ
4
Цюрих
Савдо
суди
(Beriksgericht Zurich)
нинг
HG 9304/6-
сонли
иш
бўйича
1995
йил
21
сентябрь
Қарори
;
Халқаро
савдо
палатаси
Париждаги
Арбитраж
судининг
7197-
сонли
иш
бўйича
1992
йилги
Қарори
1.
РФ
ФКнинг
пул
мажбуриятини
бажармаганлик
учун
жавобгарликка
бағишланган
нормаси
(395-
модда
)
бўйича
фоизларни
бировнинг
капиталидан
фойдаланганлик
учун
ундириладиган
алоҳида
ҳақ
сифатида
эътироф
этилади
.
Бунда
фоизлар
жавобгарлик
чораси
ҳисобланмай
,
балки
пулнинг
алоҳида
табиатидан
келиб
чиқади
.
Шунга
ўхшаш
ёндашув
контракт
ҳуқуқини
бирхиллаштиришга
бағишланган
ташқи
савдо
битимларини
тузиш
ва
бажариш
борасидаги
халқаро
амалиётни
акс
эттирувчи
халқаро
ҳужжатларда
мустаҳкамланган
5
.
2.
Йиллик
фоизларни
неустойка
ва
зарарни
қоплаш
билан
бир
қаторда
жавобгарликнинг
алоҳида
шакллари
қаторига
киритиш
.
Бунда
мазкур
ёндашув
тарафдорлари
конкрет
масалаларни
ечишда
мазкур
жавобгарлик
чораси
бир
қатор
ўзига
хос
хусусиятлар
(
унга
РФ
ФКнинг
жавобгарлик
асослари
тўғрисидаги
нормаси
қоидаларини
татбиқ
этиш
мумкин
эмаслиги
6
,
йиллик
фоизлар
билан
бир
қаторда
неустойкани
ҳам
ундириш
мумкинлиги
7
,
йиллик
фоизларни
камайтириш
мумкин
эмаслиги
8
ва
бошқалар
)
га
эга
,
деган
фикрга
қўшиладилар
.
Бизнинг
фикримизча
,
неустойкани
алоҳида
жавобгарлик
чоралари
қаторига
киритиш
сабаблари
қуйидагилардир
:
кўрилган
зарар
миқдорини
исботлаш
талаб
этилмаслиги
,
неустойка
миқдори
шартнома
ёки
қонунда
белгиланиши
,
амалда
қўллашнинг
ўзига
хос
қоидалари
ва
бошқалар
.
Бошқа
фуқаролик
-
ҳуқуқий
институтларни
алоҳида
жавобгарлик
чоралари
қаторига
киритиш
йўлидаги
уринишлар
аксарият
ҳолларда
илмий
таълимот
даражасида
танқидга
учраган
.
Масалан
,
айрим
муаллифлар
закалатни
бой
беришга
алоҳида
жавобгарлик
чораси
сифатида
ёндашишни
таклиф
қилганлар
9
.
Бошқа
муаллифлар
эса
бундай
ажратиш
учун
асослар
етарли
эмаслигини
ва
закалатни
бой
беришни
қонуний
неустойканинг
тур
хили
деб
ҳисоблаш
ўринли
бўлишини
таъкидлаганлар
10
.
Жаҳоннинг
кўпгина
мамлакатлари
ҳуқуқида
кўрилган
зарар
суммаларига
йиллик
фоизларни
ҳисоблаш
имконияти
тан
олинади
11
.
Қуйидагилар
бундай
имкониятни
тан
олиш
учун
асос
ҳисобланади
: (1)
суд
тайинлайдиган
зарар
суммаси
пулли
хусусиятга
эга
бўлади
; (2)
кредитор
ўзига
тўланиши
лозим
бўлган
пул
маблағларидан
фойдалана
олмаслик
оқибатида
кўрган
зарарни
қоплаш
талаб
этилади
; (3)
қарздорни
бировнинг
пул
маблағларидан
ғайриқонуний
фойдаланиш
билан
боғлиқ
тегишли
даромаддан
маҳрум
қилиш
назарда
5
Розенберг
М
.
Г
.
Правовая
природа
процентов
годовых
по
денежным
обязательствам
(
практические
и
теоретические
аспекты
применения
новых
положений
ГК
РФ
) //
ГК
России
:
проблемы
,
теория
,
практика
. –
М
., 1998. –
Б
. 331.
6
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
. –
М
.,
1998. –
Б
.560.
7
Витрянский
В
.
В
.
Проблемы
арбитражно
-
судебной
защиты
гражданских
прав
участников
имущественного
оборота
. –
М
.,
1996. –
Б
.31.
8
Витрянский
В
.
В
.
Проблемы
арбитражно
-
судебной
защиты
гражданских
прав
участников
имущественного
оборота
. –
М
.,
1996. –
Б
.31.
9
Иоффе
О
.
С
.
Обязательственное
право
. –
М
.: 1975. – 98–99-
б
.;
Гражданское
право
:
Учебник
.
Ч
. 1 /
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толсто
-
го
,
А
.
П
.
Сергеева
. –
М
., 1996. –
Б
.481–482.
10
Брагинский
М
.
И
.,
Витрянский
В
.
В
.
Договорное
право
.
Об
-
щие
положения
. –
М
., 1998. –
Б
. 513.
11
ЕС
Legal Systems. An Introductory Guide. Sheridan and Cam-
eron // Butterworths. L., 1992.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
тутилади
; (4)
фоизларни
ҳисоблаш
рағбатлантирувчи
функцияни
бажаради
ва
суд
қарорини
амалга
ошириш
процессуал
воситаларини
уйғун
тўлдиради
1
.
Умуман
олганда
,
тўлов
муддатини
кечиктириб
юборганлик
учун
фоизларни
шартномада
назарда
тутилган
миқдорда
ундиришга
ҳаракат
қилаётган
кредиторни
ижрони
кечиктириб
юборганлик
учун
шу
турдаги
санкцияни
шартномага
киритиш
ҳақида
ўйламаган
ва
тегишли
равишда
фақат
ЎзР
ФК
327-
моддасининг
диспозитив
нормаларига
таянаётган
худди
шундай
кредитор
билан
солиштирганда
ноқулайроқ
аҳволда
қолдириш
учун
ақлга
мувофиқ
бўлган
бирон
-
бир
асос
,
бизнингча
,
мавжуд
эмас
.
Бундай
ечим
мажбуриятнинг
бажарилишини
таъминлайдиган
ва
ФКга
мувофиқ
йиллик
фоизлар
каби
қарз
амалда
узилгунга
қадар
ҳисобланадиган
чора
сифатидаги
пенянинг
ҳуқуқий
табиати
билан
тўла
мувофиқ
келган
бўлур
эди
.
Шунга
қарамай
мазкур
механизмдан
пул
билан
боғлиқ
бўлмаган
мажбуриятларни
бузганлик
учун
пеняларга
нисбатан
фойдаланиш
имкониятига
йўл
қўйилиши
мумкин
эмас
.
Фоизлар
ёки
пеняни
“
олдиндан
”
ундириш
имконияти
тўғрисидаги
қоиданинг
табиати
шунга
асосланадики
,
қарздорнинг
банки
қарзни
унинг
банкдаги
ҳисобварағидан
ўчиришда
ёки
суд
ижрочиси
ундирувни
қарздорнинг
мол
-
мулкига
қаратишда
ижро
варақасида
кўрсатилган
формула
бўйича
ҳисоб
-
китобни
асосий
қарзнинг
пулли
хусусиятидан
келиб
чиқиб
амалга
оширади
.
Бизнинг
назаримизда
йиллик
фоизларни
,
шу
жумладан
пеняни
ундиришнинг
қулай
механизми
амалда
кўплаб
саволлар
туғилишига
сабаб
бўлади
.
Биринчидан
,
ижро
иши
юритиш
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатларида
банкларнинг
ёки
суд
ижрочиларининг
ундирув
суммасини
аниқлаш
вазифаси
назарда
тутилмаган
.
Ваҳоланки
,
мазкур
сумма
,
масалан
,
ЎзР
ХПКга
мувофиқ
суд
қарорида
кўрсатилиши
лозим
.
Чунончи
,
ЎзР
ХПКнинг
139-
моддасига
мувофиқ
,
“
хўжалик
суди
пул
маблағларини
ундириш
тўғрисидаги
даъвони
қаноатлантирганида
ҳал
қилув
қарорининг
хулоса
қисмида
ундириладиган
сумманинг
умумий
миқдорини
асосий
қарзни
,
зарарларни
,
неустойкани
(
жарима
ва
пеняни
)
алоҳида
-
алоҳида
аниқлаган
ҳолда
кўрсатади
”.
Шу
туфайли
ҳам
,
фоизларни
ҳисоблашнинг
судлар
таклиф
қилган
усулини
қулай
ва
фойдали
деб
топган
ҳолда
,
уни
самарали
қўлланишга
кенг
йўл
очиш
учун
ЎзР
процессуал
қонунчилигида
мазкур
сценарийни
имплементация
қилиш
масаласи
атрофлича
ишлаб
чиқилса
,
айни
муддао
бўлур
эди
.
Иккинчидан
,
қўшимча
зарарларни
аниқлаш
ҳам
амалда
жиддий
муаммоларга
сабаб
бўлади
.
Маълумки
,
зарарлар
,
умумий
қоидага
биноан
,
ҳисобланган
фоизлар
ёки
пенядан
ортиқ
миқдорда
ундирилади
.
Йиллик
фоизлар
ёки
пеняни
“
олдиндан
”
ҳисоблаш
механизмидан
фойдаланганда
,
уларнинг
пировард
миқдори
қанча
бўлишини
аниқлаш
мумкин
эмас
.
Бинобарин
,
зарарлар
ҳисобланган
пеня
ёки
фоизлардан
қанча
ортиқ
эканлигини
аниқ
ҳисоблашнинг
иложи
йўқ
.
Шу
туфайли
ҳам
зарарларни
ундириш
тўғрисидаги
даъво
“
олдиндан
”
ҳисобланган
фоизларни
ундириш
тўғрисидаги
даъво
билан
бирга
қўзғатилган
ҳолда
зарарларни
ундириш
тўғрисидаги
талабни
қўйиш
жуда
эрта
бўлса
керак
.
Кредиторга
1
Карапетов
А
.
Г
.
Неустойка
как
средство
защиты
прав
креди
-
тора
в
Российском
и
зарубежном
праве
. –
М
.:
Статут
, 2005. –
Б
.85.
бундай
талаб
суднинг
қарз
ва
фоизлар
(
пеня
)
ни
ундириш
тўғрисидаги
қарори
амалда
ижро
этилганидан
ва
ҳисобланган
фоизлар
ёки
пеня
миқдори
узил
-
кесил
аниқланганидан
сўнг
қўйилса
,
бизнингча
,
ўринли
бўлади
.
Учинчидан
,
ЎзР
ФКнинг
326-
моддасини
қўллашда
амалда
жиддий
қийинчиликларга
дуч
келинади
.
Шуни
эътиборга
олиш
лозимки
,
ЎзР
ФКнинг
326-
моддасига
мувофиқ
,
агар
тўланиши
лозим
бўлган
пеня
ёки
йиллик
фоизлар
кредиторнинг
мажбуриятини
бузиш
оқибатларига
номутаносиблиги
кўриниб
турган
бўлса
,
суд
пеня
ёки
йиллик
фоизларни
камайтиришга
ҳақли
.
Қарзни
ундириш
ва
фоизлар
(
пеня
) “
олдиндан
”
ҳисоблаш
тўғрисида
қарор
чиқарар
экан
,
суд
ишни
кўриш
пайтигача
юз
берган
оқибатларнигина
инобатга
олиши
мумкин
.
Бироқ
суд
кейинроқ
,
фоизлар
(
пеня
)
нинг
аниқ
миқдори
кўрсатилган
ижро
варақаси
амал
қила
бошлаганида
қандай
оқибатлар
юз
бериши
мумкинлигини
олдиндан
аниқлай
олмайди
.
Айтайлик
,
суд
ҳал
қилув
қарорини
чиқаришда
ижро
муддати
кечиктириб
юборилиши
натижасида
кредитор
учун
келиб
чиққан
салбий
оқибатлар
тўғрисида
бирон
-
бир
ахборотга
эга
бўлмайди
ва
фоизлар
(
пеня
)
ставкасини
ҳаддан
ташқари
катта
деб
топиб
,
уни
пасайтиради
.
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
кучга
кирганидан
сўнг
у
белгиланган
вақт
мобайнида
ижро
этилмайди
.
Бу
даврда
ижро
муддатининг
кечиктирилиши
давом
этади
ва
кредитор
учинчи
шахслар
билан
тузган
контрактлар
бузилишига
сабаб
бўлади
.
Натижада
кредитор
кўп
сонли
ноқулайликларга
дуч
келади
ва
молиявий
зарарлар
кўради
.
Ваҳоланки
,
суд
бундай
оқибатлар
юз
беришини
олдиндан
билганда
,
фоизлар
(
пеня
)
миқдорини
камайтирмаган
бўлар
эди
.
Суднинг
ҳал
қилув
қарори
амал
қилаётган
вазиятда
унга
ўтиб
кетган
муддат
билан
бирон
-
бир
ўзгартириш
киритиш
мумкин
эмас
.
Фоизлар
(
пеня
)
ни
ҳисоблаш
мазкур
механизмининг
ушбу
камчилиги
моҳият
эътибори
билан
мазкур
усул
кредиторга
берувчи
устунлик
учун
тўланадиган
“
ҳақ
”
ҳисобланади
.
Шу
туфайли
ҳам
унда
судлар
чиқарган
қарорни
янглиш
деб
топиш
имконини
берувчи
омилни
кўриш
,
бизнингча
,
ўринли
бўлмаса
керак
.
Кредиторнинг
манфаатлари
нуқтаи
назаридан
,
суднинг
ҳал
қилув
қарори
кучга
кирганидан
ва
пеня
(
фоизлар
)
миқдори
қайд
этилганидан
сўнг
қўшимча
зарарлар
юзага
келган
вазиятдан
қисман
чиқишнинг
қуйидаги
йўлини
таклиф
қилиш
мумкин
.
Фоизлар
ёки
пеня
миқдори
мажбурият
бузилишининг
реал
оқибатларини
ҳисобга
олмасдан
камайтирилган
,
зеро
бу
оқибатлар
амалда
қарор
чиқарилганидан
кейин
намоён
бўлган
,
деб
ҳисоблаган
кредитор
қарз
ва
ҳисобланган
фоизлар
(
пеня
)
тўланганидан
сўнг
йиллик
фоизлар
ёки
пеня
суммасидан
ортиқ
миқдорда
етказилган
зарарни
қоплаш
тўғрисидаги
талаб
билан
арз
қилиш
орқали
ўз
ҳуқуқларини
тиклаши
мумкин
.
Тўғри
,
бунда
у
ўзига
етказилган
зарарнинг
аниқ
миқдорини
исбот
қилиб
бериши
лозим
.
Ҳолбуки
,
пеня
(
йиллик
фоизлар
)
миқдорининг
мутаносиблигини
асослашда
бундай
исботлаш
талаб
этилмас
эди
.
Бироқ
бу
юзага
келган
вазиятдан
чиқишнинг
бирдан
-
бир
йўли
бўлса
керак
.
Бизнингча
,
бу
ёндашув
мутлақо
ўринлидир
.
Маълумки
,
ҳар
қандай
таёқнинг
икки
учи
бўлади
.
Келгуси
вақт
учун
пеня
ёки
фоизларни
ҳисоблаш
механизмидан
шу
усулда
фойдаланиш
кредитор
мазкур
санкцияларни
ундиришини
осонлаштиради
ва
айни
пайтда
мазкур
қулайлик
учун
тўланадиган
ҳақ
сифатида
ўзининг
юқорида
зикр
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
этилган
камчилигини
намоён
этади
.
Кредитор
ҳар
доим
танлаш
ҳуқуқига
эга
бўлади
.
У
давомли
санкцияларни
ундиришнинг
мазкур
механизмидан
фойдаланмаслиги
ва
классик
вариантни
танлаши
:
судда
даъво
қўзғатилгунга
қадар
бўлган
давр
учун
пеня
(
йиллик
фоизлар
)
ни
тўлашни
талаб
қилиши
,
кейинчалик
–
мажбурият
бажарилмаган
тақдирда
–
кечиктириб
юборилган
ижронинг
янги
даври
учун
қўшимча
пеня
ёки
фоизлар
ундириш
тўғрисидаги
талаб
билан
арз
қилиши
мумкин
.
Ш
.
А
.
Тухташова
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ОИЛА
МУСТАҲКАМЛИГИНИ
ТАЪМИНЛАШДА
МУЛКИЙ
-
ҲУҚУҚИЙ
МУНОСАБАТЛАРНИНГ
АҲАМИЯТИ
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
19-
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузасида
“
Оила
олдида
турган
вазифаларни
ҳар
томонлама
амалга
ошириш
–
авваламбор
,
моддий
,
маънавий
,
бугун
ўта
долзарб
бўлиб
бораётган
тарбиявий
муаммоларни
ечиш
,
оиланинг
барча
–
барча
ташвишларини
осонлаштириш
каби
муҳим
масалаларни
ҳал
этиш
билан
боғлиқ
”
1
–
эканлигига
эътиборни
каратган
эдилар
.
Келтирилган
иҳтибосдан
кўриниб
турибдики
,
юртбошимиз
мустаҳкам
оила
яратишда
маънавий
ва
тарбиявий
омиллар
билан
бир
каторда
моддий
омил
ҳам
ҳал
қилувчи
воситалардан
бири
эканлигини
таъкидлайдилар
.
Дарҳақиқат
,
ҳар
қандай
оила
у
қанчалик
кучли
севги
–
муҳаббат
асосида
қурилган
бўлмасин
,
агарда
оила
аъзолари
фаровонлиги
таъминламаса
ва
улар
ўртасидаги
мулкий
муносабатлар
мукаммал
ҳуқуқий
асосларга
курилмаса
,
бундай
оиланинг
охир
оқибат
инқирозга
юз
тутиши
эҳтимоли
йўқ
эмас
.
Ўзбекистон
Республикасида
истиқлолнинг
дастлабки
йиллардан
бошлабоқ
,
оилавий
муносабатларни
,
шу
жумладан
оиладаги
мулкий
муносабатларни
ҳуқуқий
жиҳатдан
тартибга
солишга
йўналтирилган
зарур
қонун
ҳужжатлари
қабул
қилинди
ва
бу
борадаги
ҳуқуқий
ислоҳотлар
узликсиз
давом
эттирилмоқда
.
Оиладаги
мулкий
ҳуқуқий
муносабатларнинг
конституциявий
асослари
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
36, 43-46, 63-66-
моддалари
ва
бошқа
нормаларида
ўз
аксини
топган
бўлиб
,
улар
Ўзбекистон
Республикасининг
бошқа
қонун
ҳужжатларида
янада
ривожлантирилди
ва
аниқлаштирилди
.
Мамлакатимизда
бозор
муносабатларига
асосланган
иқтисодиётнинг
ривожланиши
оҳир
оқибатда
оиладаги
мулкий
муносабатларга
,
шу
жумладан
ота
-
она
ва
вояга
етмаган
болалар
ўртасидаги
мулкий
-
ҳуқуқий
муносабатларга
ҳам
ўз
таъсирини
кўрсатмасдан
қолмайди
,
албатта
.
Табийки
,
мазкур
муносабатларнинг
ҳуқуқий
жиҳатдан
мукаммал
тартбига
солиниши
ўз
навбатида
оиланинг
мустаҳкамлигига
ҳам
сезиларли
таъсир
кўрсатади
.
Акс
ҳолда
,
оилавий
мулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
қонун
ҳужжатларининг
лозим
даражада
мукаммал
бўлмаслиги
,
ота
-
она
ва
вояга
етмаган
фарзандлар
ўртасидаги
мулкий
муносабатларни
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
асосларнинг
заифлиги
оила
аъзолари
ўртасида
турли
мулкий
тусдаги
ҳуқуқий
низолар
келиб
чиқишига
сабаб
бўлиб
,
оила
мустаҳкамлигига
путур
етказиши
мумкин
.
1
Каримов
И
.
А
.
Бизнинг
йўлимиз
–
демократик
ислоҳотларни
чуқурлаштириш
ва
модернизация
жараёнларини
изчил
давом
эттириш
йўлидир
//
Президент
Ислом
Каримовнинг
Ўзбекистон
Республикаси
Конституциясининг
19
йиллигига
бағишланган
тантанали
маросимдаги
маърузаси
. – “
Инсон
ва
қонун
”
газетаси
. – 2011
йил
8
декабрь
.
