ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
30
қарорларининг
қонунийлигини
апелляция
муддатида
ўрганиб
,
ноқонуний
суд
қарорларини
шу
босқичда
қонунга
мувофиқлаштириш
чораларини
кўриш
,
қонуний
кучга
кирган
суд
қарорларининг
қонунийлигини
аризаларга
асосан
ўрганиш
ва
аниқланган
қонунбузилишларни
бартараф
этишга
йўналтирилади
.
Б
.
Х
.
Артыков
ТДЮИ
тадқиқотчиси
БИЗНЕСНИ
УЗИЛИБ
ҚОЛИШИ
ХАВФЛАРИНИ
СУҒУРТА
ҚИЛИШНИНГ
ХУСУСИЯТЛАРИ
Ҳар
қандай
тижорат
фаолияти
билан
шуғулланаётган
юридик
шахс
фаолиятининг
самарадорлиги
у
томонидан
ишлаб
чиқилган
ёки
сотилаётган
ёки
кўрсатилаётган
хизматларнинг
узлуксизлиги
билан
белгиланади
.
Бироқ
,
корхона
фаолиятида
юзага
келадиган
ҳар
хил
ҳолатлар
,
унинг
фаолиятида
маълум
узулишларни
юзага
келтириши
мумкин
.
Бу
каби
хавфларнинг
олдини
олишда
энг
самарали
усуллардан
бири
сифатида
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
шартномасини
тузиш
ҳисобланади
.
Шуни
таъкидлаш
керакки
,
бугунги
кунда
мазкур
суғурта
хизмати
барча
ривожланган
давлатларда
кенг
тарқалиб
,
ўзининг
ривожланиш
босқичини
бошидан
кечирмоқда
.
Бизда
эса
,
ушбу
муносабатлар
эндигина
шаклланмоқда
.
Бу
борада
,
юртбошимиз
И
.
А
.
Каримов
мустақиллигимизнинг
дастлабки
кунлариданоқ
мазкур
йўналишни
ривожлантиришнинг
аҳамияти
юзасидан
қуйидагиларга
алоҳида
эътибор
қаратиб
,
шуни
айтган
эдиларки
“
Товар
ишлаб
чиқарувчиларни
ҳимоялаш
тармоғининг
аҳволи
жуда
аянчли
.
Уларни
ҳеч
ким
суғурта
қилмайди
.
Ахир
,
кимдир
ишлаб
чиқарувчиларни
,
тузилган
шартномаларни
суғурта
қилиши
керак
-
ку
!
Бу
иш
бизда
мутлақо
йўлга
қўйилмаган
.
Ғарб
мамлакатларида
фермерлар
ўз
маҳсулотини
қаерга
топширишни
,
қайси
нархда
сотишни
,
қанча
фойда
олишни
билмаса
,
сигирларини
сўйиб
юборади
,
ерларини
ҳайдаб
ташлайди
.
Ўзига
зарар
келтирадиган
маҳсулот
ишлаб
чиқаргандан
кўра
,
суғурта
пули
олишни
афзал
деб
билади
.
Бизда
эса
бунинг
бутунлай
тескариси
”
1
.
Шундан
сўнг
, 2002
йил
27
ноябрда
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
“
Суғурта
хизматлари
бозорини
янада
ривожлантириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
”
ги
413-
сон
Қарори
билан
тасдиқланган
суғурта
фаолияти
классификаторига
16-
класс
сифатида
суғурта
қилдирувчининг
бизнеси
(
хўжалик
фаолияти
)
узилиб
қолиши
ёки
суғурта
қилдирувчи
томонидан
амалга
оширилаётган
бизнес
(
хўжалик
фаолияти
)
кўлами
камайиши
натижасида
суғурта
қилдирувчининг
зарар
кўриши
билан
суғурталанади
.
Халқаро
амалиётда
уни
business interruption,
яъни
“
бизнесдаги
узилишлар
”
деб
аталади
.
Уни
қўллаш
амалиёти
корхона
томонидан
амалга
оширилаётган
фаолият
турига
боғлиқ
ҳисобланади
.
Масалан
,
амалиётда
мазкур
суғурта
хизматларидан
кўпроқ
ишлаб
чиқаришга
ихтисослашган
тадбиркорлик
субъектлари
фойдаланишади
.
1
Ўзбекистан
Республикаси
Президентининг
1996
йил
29
февралда
Ўзбекистан
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
1995
йил
якунлари
ҳамда
1996
йилдаги
вазифаларига
бағишланган
мажлисида
“
Ислоҳотларни
амалга
оширишда
қатиятли
бўлайлик
мавзусида
”
сўзланган
нутқ
. Norma Hamkor.
Қонун
ҳужжатлари
баъзаси
.
Электрон
ресурс
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
31
Ушбу
суғуртанинг
ўзига
хос
белгиси
бўлиб
,
унда
вужудга
келган
зарарларнинг
хажмини
ҳисоблашда
ишлаб
чиқаришнинг
тиклаш
муддатларининг
ҳам
киритилиши
ҳисобланади
.
Фикримизча
,
ушбу
ҳолат
,
албатта
суғурта
хизматининг
жозибадорлигини
белгилаб
,
тадбиркорларнинг
унга
нисбатан
қизиқишини
кучайтиради
.
Ушбу
ҳолатда
шуни
қайд
этиш
лозимки
,
тадбиркор
фаолиятида
юз
берган
ёнғин
оқибатида
нафақат
мулкига
бевосита
зарар
етиши
мумкин
,
балки
унинг
фаолиятидан
даромад
ололмаслик
,
сарфлаган
ҳаражатларини
,
фаолиятини
қайта
тиклаш
учун
ҳаражатларни
қайтара
олмаслиги
мумкин
.
Бу
эса
,
корхонанинг
асосий
воситаларига
кирувчи
мулкни
шикастланиши
ёки
йўқ
бўлиб
кетиши
билан
боғлиқ
бўлган
зарар
миқдоридан
ортиб
кетиши
мумкин
.
Ушбу
ҳаражатларни
қоплашда
юқорида
қайд
этганимиздек
,
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
шартномаси
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Мазкур
шартноманинг
мақсади
шартнома
ходисаси
юз
берганда
,
уларнинг
нормал
фаолият
кўрсатганда
оладиган
даромади
бўйича
суғурта
товони
тўлаб
берилишни
кафолатлаш
ҳисобланади
.
Бу
эса
,
уларга
бизнесни
узилиб
қолиши
оқибатида
етказилган
зарар
оқибатидаги
вазият
билан
унинг
нормал
фаолият
режимидаги
молиявий
ҳолати
ўртасида
деярли
фарқни
қолдирмайди
.
Айтайлик
корхонада
ёнғин
юз
бериши
оқибатида
корхона
ўз
фаолиятини
тўхтатиб
туришга
мажбур
бўлди
.
Бу
эса
,
корхонага
жуда
қимматга
тушиши
мумкин
.
Мазкур
вазиятда
мулкни
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
фақатгина
мулкка
етказилган
зарар
қопланиши
мумкин
.
Корхонанинг
фаолият
кўрсатмаётган
даври
учун
тўловлар
назарда
тутилмайди
.
Шунда
,
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурталаш
шартномасига
эхтиёж
туғилади
.
Ушбу
суғурта
хизматига
талаб
айниқса
,
ишлаб
чиқариш
соҳасида
фаолият
кўрсатаётган
тадбиркорлик
субъектларининг
фаолияти
катта
аҳамият
касб
этади
.
Агар
буни
микро
даражадан
макро
даражада
оладиган
бўлсак
,
мамлакатнинг
саноати
ривожига
катта
хисса
қўшилади
.
Агар
мазкур
жараёнда
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфини
суғурталаш
полиси
нимани
беради
?
деган
саволга
жавоб
бермоқчи
бўлсак
,
унга
содда
қилиб
қуйидагича
жавоб
бериш
мумкин
.
Агар
корхона
бир
ойда
50000
сўм
даромад
топадиган
бўлсаю
,
юқоридаги
ҳолатлар
юз
бериши
оқибатида
5000
сўм
топиб
,
фаолиятини
тўхтатишга
мажбур
бўлганда
суғурта
полиси
қолган
45000
сўмни
ҳам
қоплаб
беради
.
Бу
билан
корхонанинг
фаолиятининг
барқарорлиги
таъминланиб
,
корхона
ҳеч
нарсадан
ютқазмайди
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
турининг
вужудга
келиши
мулкни
суғурта
қилиш
шартномалари
билан
боғлиқ
операцияларни
амалга
ошириш
билан
ривожланди
.
Фикримизча
,
ушбу
иккита
суғурта
тури
,
яъни
мулкни
суғурта
қилиш
ва
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
шартномалари
бир
бири
билан
жуда
ҳам
боғлиқ
.
Бунда
,
бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
шартномаси
албатта
,
мулкни
суғурта
қилиш
шартномасини
тўлдирувчи
ҳисобланади
.
Бу
эса
,
суғурта
қилдирувчиларнинг
тадбиркорлик
фаолиятининг
барқарор
фаолият
кўрсатишига
ҳуқуқий
замин
яратади
.
В
.
В
.
Шахова
,
В
.
Н
.
Григорьева
ва
А
.
П
.
Архиповаларнинг
таъкидлашича
,
хўжалик
фаолиятидаги
узилиш
хавфлари
молиявий
хавфнинг
турларидан
бири
сифатида
ҳисобланади
.
Уларнинг
фикрича
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларининг
вужудга
келишига
ёнғинлар
ва
суғурталовчи
томонидан
мулкни
йўқотиш
билан
боғлиқ
бўлган
бошқа
ходисалар
,
авария
ва
техник
носозликлар
,
табиий
офатлар
,
тижорат
факторлари
(
материал
ва
техник
жиҳозни
етказиб
бермаслик
ёки
муддатида
етказмаслик
оқибатида
етказиб
берувчиларнинг
ҳисоб
рақамига
,
иш
хақини
тўлаш
учун
маблағларнинг
етишмаслиги
)
асосий
сабаблар
сифатида
саналади
.
1
Амалиётда
,
бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
(
бизнес
даромадини
суғурта
қилиш
деб
ҳам
номланади
)
деганда
,
кўзда
тутилган
суғурта
ходисаларининг
юз
бериши
билан
корхона
фаолиятининг
тўлиқ
ёки
қисман
тўхтаб
қолиши
оқибатида
бизнесни
қайта
тиклаш
учун
кетадиган
ҳаражатларни
қоплаш
тушунилади
.
Мулкни
суғурта
қилиш
шартномаси
эса
фақатгина
бизнесга
етказилган
аниқ
зарарни
қоплайди
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
хавфи
эса
олиниши
мумкин
бўлган
фойдани
қоплайди
.
Бу
қўшимча
полис
ҳар
қандай
бизнес
турларига
ниссбатан
қўлланилиши
мумкин
.
Бунда
,
бизнеснинг
молиявий
ҳолати
зарар
вужудга
келганда
ҳам
ундаги
йўқотиш
юз
бермаслиги
билан
изоҳланади
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
мулкни
суғурталаш
шартномасига
қўшимча
ёки
битта
шартномада
умумий
суғурталаниши
мумкин
.
Ушбу
суғурта
тури
асосий
мулк
шартномасининг
алоҳида
таркибий
қисми
бўлиб
,
у
ўзида
фақат
асосий
шартномадан
келиб
чиқувчи
зарарларни
қоплайди
2
.
Шунингдек
,
шартномалар
алоҳида
тузилиши
ҳам
мумкин
.
Ҳар
икки
ҳолатда
ҳам
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
шартномаси
мулкни
суғурта
қилиш
шартномаси
талабларидан
келиб
чиқиб
белгиланади
.
Бунда
суғурта
қилдирувчи
мазкур
шартномаларни
бошқа
суғурта
ташкилотларида
расмийлаштириш
ҳуқуқига
эга
.
Бироқ
,
амалиётда
суғурта
ташкилотлари
томонидан
суғурта
ходисасини
кўриб
чиқиш
жараёнини
тезлаштириш
мақсадида
уларни
битта
суғурта
компаниясида
расмийлаштиришни
афзал
билишади
.
Амалиётда
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилишнинг
бир
қатор
турлари
мавжуд
.
Шулардан
бири
сифатида
ёнғин
ва
бошқа
хавфлар
(
масалан
,
табиий
офатлар
,
портлашлар
,
сув
,
иситиш
ва
канализация
тизимидаги
авариялар
ва
бошқалар
)
ҳисобланади
.
Кейинги
тури
сифатида
техник
жиҳозларнинг
ишлаб
чиқариш
фаолиятини
тўхтаб
қолишини
суғурта
қилишни
келтириш
мумкин
.
Ушбу
шартноманинг
қоидалари
корхона
фаолиятидаги
алоҳида
техникаларга
нисбатан
ҳам
қўлланилиши
мумкин
.
Фикримизча
,
ушбу
хавфларнинг
мазкур
турини
такомиллаштиришда
,
хавфларнинг
нафақат
бевосита
тадбиркорлик
субъектининг
аниқ
мулкига
етказилган
1
Страховое
право
:
учебник
для
студентов
вузов
,
обучаюшихся
по
специальности
021100 “
Юриспруденция
” /
В
.
В
.
Шахова
,
В
.
Н
.
Григорьева
,
А
.
П
.
Архипова
. – 2-
е
изд
.,
перераб
.
И
доп
. –
М
.:
ЮНИТИ
-
ДАНА
:
Закон
и
право
, 2008.
238
б
.
2
Қаранг
Электрон
ресурс
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
32
зарар
оқибатида
келиб
чиқиши
,
балки
унга
зарар
етмасдан
ҳам
юз
беришини
инобатга
олиш
лозим
.
Масалан
,
табиий
офатдан
корхона
зарар
кўрмаслиги
ҳам
мумкин
.
Бироқ
,
корхона
даромадининг
кўрсаткичи
тушиб
кетиши
мумкин
.
Ўз
ўрнида
бундай
ҳоллатлар
суғурта
ходисаси
сифатида
тан
олиниб
,
тегишли
суғурта
товони
тўланиши
керак
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилишнинг
яна
бир
турларидан
бири
бўлиб
,
ижара
тўловларини
суғурта
қилиш
ҳисобланади
.
Бунда
мазкур
,
суғурта
тури
ёнғин
ёки
шартномада
келишилган
бошқа
ходисалар
юз
бериши
оқибатида
мулкнинг
бузилиши
ёки
яроқсиз
аҳволга
келиши
оқибатида
ижарага
беролмаслик
ёки
ижара
тўловидан
келиб
тушиши
мумкин
бўлган
даромадни
ололмаслик
хавфи
суғурта
қилинади
1
.
Фикримизча
,
ҳозирги
кунда
аксарият
корхоналарнинг
юқори
технологияларнинг
қўлланилишини
инобатга
оладиган
бўлсак
,
мазкур
суғурта
турлари
уларда
катта
қизиқиш
ўйғотиши
мумкин
.
Бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилишнинг
навбатдаги
турларидан
бири
сифатида
электр
энергия
ёки
бошқа
комунал
(
газ
,
сув
,
иссиқлик
)
лар
етказиб
беришнинг
тўхтаб
қолиши
ёки
узилиши
билан
боғлиқ
хавфларни
суғурта
қилиш
ҳисобланади
.
Шунга
ўхшаш
шартномалар
асосида
хом
ашё
,
материал
,
ярим
тайёр
маҳсулотларни
ёнғин
,
табиий
офатлар
ёки
қандайдир
бошқа
ходисалар
оқибатида
етказиб
берувчи
томонидан
томонидан
етказиб
бермаслик
хавфлари
суғурта
қилиниши
мумкин
.
Ушбу
хавфнинг
ўзига
хусусиятларидан
бири
бўлиб
,
уларнинг
вужудга
келиш
сабаблари
суғурта
қилдирувчининг
худудидан
ташқарида
келиб
чиқади
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
суғурта
ходисаси
корхона
ёки
ташкилотнинг
фаолияти
тўхташи
билан
боғлиқ
бўлган
жорий
хавфларнинг
қопланмай
қолиши
,
товарларни
реализация
қилиш
ёки
хизматларни
кўрсатишда
фойдани
бой
бериш
ва
тўхтаб
қолиш
оқибатида
келиб
чиққан
зарарни
камайтириш
бўйича
амалга
оширилган
ҳаражатлар
каби
қисмлардан
иборат
бўлади
2
.
Бизнесни
узилиб
қолишидан
келиб
чиққан
зарарнинг
миқдори
аниқлаш
ва
суғурта
товонини
ҳисоблаб
чиқиш
учун
корхона
фаолиятидаги
узилиш
хавфи
юзага
келган
ва
унгача
бўлган
пайтдаги
натижаларини
фарқлаш
керак
бўлади
.
Ушбу
ҳисоб
китобни
амалга
оширишда
суғурта
компанияси
корхона
фаолиятига
таъсир
қилувчи
барча
асосий
ва
қўшимча
ҳолатларни
инобатга
олиш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Бизнесни
узилиб
қолишини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
фақат
суғурта
қилдирувчини
ўзининг
хавфи
ва
фақат
унинг
фойдасига
тузилиши
мумкин
.
Алоҳида
шартнома
тузишнинг
аҳамиятли
жиҳати
шундаки
,
унда
мулкни
суғурта
қилиш
шартномасида
кўзда
тутилмайдиган
қўшимча
компенсациялар
тўланиши
назарда
тутилади
.
Фикримизча
,
ушбу
суғурта
хизматини
мамлакатимизда
ривожлантириш
масаласи
долзарб
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
Чунки
,
оҳирги
1
Қаранг
:
Сплетухов
Ю
.
А
.,
Дюжиков
Е
.
Ф
.
Страхование
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
, 2004. – 189
ва
190
бетлар
.
2
Қаранг
:
Сплетухов
Ю
.
А
.,
Дюжиков
Е
.
Ф
.
Страхование
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
. 2004. – 191
б
.
йилларда
кичик
бизнес
субъектларининг
улуши
хизмат
кўрсатиш
ва
савдо
-
сотиқда
ортаётган
бўлсада
,
саноатда
камайиб
бормоқда
.
Фикримизча
,
бунга
асосий
сабаблардан
бири
сифатида
ишлаб
чиқариш
корхоналарининг
фаолиятидаги
узилишлардан
етарли
даражада
ҳимояланмаганлигидир
.
Бу
борада
,
давалат
раҳбари
таъкидлаганидек
,
“
Ўзбекистоннинг
бу
йилги
ялпи
ички
маҳсулотида
кичик
бизнеснинг
улуши
50
фоиздан
ортиб
бораётганига
қарамасдан
,
афсуски
,
бу
соҳа
реал
иқтисодиётимизда
,
авваламбор
саноатда
етакчи
ўринни
эгаллай
олмаяпти
”
3
.
Бу
эса
,
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
тизимини
амалдаги
қонунчиликда
мукаммал
ва
таъсирчан
меҳанизмини
ишлаб
чиқишни
талаб
этади
.
Минг
афсуски
,
молиявий
хавфларнинг
бошқа
турлари
каби
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфлари
энг
кам
ўрганилган
ва
деярли
тартибга
солинмаган
ҳуқуқ
институтларидан
бири
бўлмоқда
.
Фикримизча
,
мамлакатда
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурталаш
хизматининг
ривожланиши
энг
аввало
мамлакатда
ишлаб
чиқаришнинг
ривожланишига
катта
туртки
беради
.
Бу
эса
,
ички
бозорни
товарларга
бўлган
эҳтиёжини
қондириб
,
мамлакатнинг
экспорт
салоҳиятини
ривожлантиришни
рағбатлантиради
.
Бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
шартномасига
қуйидаги
қоидалар
тадбиқ
этилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
954-
моддасига
мувофиқ
суғурталовчи
,
агар
қонунда
ёки
суғурта
шартномасида
бошқача
тартиб
белгиланмаган
бўлса
ва
суғурта
ҳодисаси
ядро
портлаши
,
радиация
ёки
радиоактив
заҳарланиш
таъсирида
,
ҳарбий
ҳаракатлар
,
манёврлар
ёки
бошқа
ҳарбий
тадбирлар
оқибатида
юзага
келган
бўлса
,
суғурта
товонини
ва
суғурта
пулини
тўлашдан
озод
қилинади
.
Шунингдек
,
ушбу
модданинг
иккинчи
қисмига
мувофиқ
агар
мулкий
суғурта
шартномасида
бошқача
тартиб
назарда
тутилмаган
бўлса
,
суғурталовчи
суғурталанган
мол
-
мулк
давлат
органларининг
фармойиши
билан
олиб
қўйилиши
,
мусодара
қилиниши
,
реквизиция
қилиниши
хатланиши
ёки
йўқ
қилиб
ташланиши
оқибатида
кўрилган
зарар
учун
суғурта
товонини
тўлашдан
озод
қилинади
.
Халқаро
миқёсда
ўзининг
ривожланиш
даврини
кечираётган
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфларини
суғурта
қилиш
хизматининг
мамлакатимизда
ривожланмаётганлиги
бир
томондан
тадбиркорлик
субъектларининг
ушбу
хавф
турларини
суғурта
қилиш
хизматининг
аҳамияти
ҳақида
етарли
билимга
эга
бўлмаслиги
билан
белгиланса
,
бошқа
томондан
эса
,
суғурта
компанияларининг
ушбу
хавфлар
даражасини
юқорилиги
билан
изоҳлашмоқда
.
Бунинг
сабаблари
сифатида
кичик
бизнес
корхоналарининг
ишлаб
чиқариш
техникаси
ва
техника
ускуналари
паст
даражада
қолаётганлиги
ва
кичик
бизнес
корхоналари
томонидан
сифатли
маҳсулот
3
Қаранг
:
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
Қонунчилик
палатаси
ва
Сенатининг
2010
йил
12
ноябрдаги
қўшма
мажлисидаги
“
Мамлакатимизда
демократик
ислоҳотларни
янада
чуқурлаштириш
ва
фуқаролик
жамиятини
ривожлантириш
концепцияси
”. Norma Hamkor.
Электрон
ресурс
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
33
олишда
қийинчиликларга
дуч
келаётганлиги
ва
корхонанинг
фаолияти
учун
зарур
бўлган
барқарор
энергия
ва
сув
манбаси
билан
таъминланиш
имконининг
йўқлиги
келтириш
мумкин
1
.
Айниқса
,
ушбу
ҳолатларни
вилоят
,
туман
(
шаҳар
)
лар
мисолида
кўриш
мумкин
.
Чунки
,
аксарият
туманларда
электр
энергиясини
тежаш
мақсадида
улар
кунига
бир
неча
маротаба
ўчириб
қўйилади
.
Ушбу
ҳолат
,
ушбу
хўжалик
фаолиятидаги
хавфларни
вужудга
келишига
ва
суғурта
компанияларининг
тадбиркорлик
субъектларига
тўланишининг
муқаррарлигини
ва
уларнинг
манфаатдор
эмаслигини
кўрсатмоқда
.
Бундан
ташқари
, 2007
йилнинг
ёз
ойларида
Халқаро
молия
корпорацияси
IFC (International financial
corporation)
томонидан
мамлакатимизда
ўтказилган
ўрганиш
натижаларида
аксарият
корхоналарнинг
асосан
маънавий
эскирган
техника
жиҳозлари
билан
ишлаётганлиги
маълум
бўлган
.
Масалан
,
ишлатилаётган
техникаларнинг
39
фоизи
1991
йилда
,
31
фоизи
1991-1995
йилда
, 7
фоизи
1996-2000
йилда
,
20
фоизи
2001-2005
йилда
, 3
фоизи
2005
йилда
сотиб
олинган
.
Корхоналар
технологик
жиҳозларнинг
20
фоизи
2001-2005
йиллар
оралиғида
олинган
бўлсада
,
уларнинг
кўпчилиги
илгари
ишлатилган
технологик
жиҳозларни
ташкил
қилади
.
Хусусан
,
ўтказилган
сўровда
иштирок
этган
корхоналарнинг
60
фоизи
технологик
жиҳозларни
Ўзбекистонда
сотиб
олган
.
Уларнинг
ўртача
эскириш
ёши
эса
20
йил
ҳисобланади
.
Демак
,
уларнинг
кўпчилигининг
маҳсулот
ишлаб
чиқаришга
яроқлилик
муддати
тугаган
.
Бу
эса
,
уларни
бир
қатор
оқибатларга
,
яъни
ресурслардан
самарасиз
фойдаланишга
,
ишлаб
чиқарилган
маҳсулотни
сифатига
қониқиш
ҳосил
қилмаслик
ва
охир
оқибатда
корхонанинг
ички
ва
ташқи
бозорда
рақобатсиз
бўлишига
сабаб
бўлмоқда
.
Натижада
катта
корхоналар
кичик
бизнес
субъектлари
билан
кооперацион
битимлар
тузишга
унча
иштиёқ
билан
ёндашмаяпти
.
Мазкур
вазият
эса
,
кичик
бизнес
субъектларини
ишлаб
чиқаришга
асосланган
технологик
жиҳозларини
модернизация
қилишини
талаб
қилмоқда
.
Ушбу
ҳолатни
ўрганишда
иштирок
этган
55
фоиз
тадбиркорлар
ҳам
эътироф
этишган
2
.
Шунга
мувофиқ
давлат
томонидан
тадбиркорлик
субъектлари
томонидан
ишлаб
чиқаришни
мунтазам
модернизациялаш
,
техник
ва
технологик
жиҳатдан
қайта
жиҳозлаш
,
уни
юқори
сифатли
,
рақобатбардош
,
экспортга
йўналтирилган
маҳсулот
ишлаб
чиқаришни
кўпайтириш
имконини
берадиган
илғор
замонавий
ускуналар
билан
таъминлашга
қаратилган
самарали
рағбатлантириш
тизимини
яратиш
мақсадида
тегишли
чора
-
тадбирларни
қўлламоқда
.
Хусусан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2007
йил
14
мартдаги
“
Ишлаб
чиқаришни
модернизациялаш
,
техник
ва
технологик
қайта
жиҳозлашни
рағбатлантиришга
оид
қўшимча
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
”
ги
ПФ
-3860-
сонли
фармонига
мувофиқ
ҳўжалик
юритувчи
субъектларга
уч
йил
мобайнида
ишлаб
чиқаришни
1
Международная
финансовая
корпорация
. IFC.
Группа
всемирного
банка
.
Деловая
среда
в
Узбекистане
глазами
представителей
частного
бизнеса
. 2009
йил
. 74-
бет
.
2
Международная
финансовая
корпорация
. IFC.
Группа
всемирного
банка
.
Деловая
среда
в
Узбекистане
глазами
представителей
частного
бизнеса
. 2009
йил
. 75-76-
бетлар
.
модернизациялаш
,
техник
ва
технологик
қайта
жиҳозлашга
,
ушбу
мақсадлар
учун
берилган
кредитларни
қайтаришга
,
лизинг
объекти
қийматини
тўлашга
йўналтирилган
маблағлар
миқдорида
,
тегишли
ҳисобот
даври
учун
ҳисобланган
амортизация
маблағларидан
фойдаланиш
шарти
билан
,
фойдадан
олинадиган
солиқ
базасини
камайтириш
ҳуқуқи
берилди
.
Ишлаб
чиқаришга
жорий
этилган
янги
технологик
жиҳозлар
беш
йил
муддатга
мулк
солиғидан
озод
этилди
.
Солиққа
тортишнинг
соддалаштирилган
тартиби
қўлланиладиган
ишлаб
чиқариш
микрофирмалари
ва
кичик
корхоналари
учун
беш
йил
давомида
ягона
солиқ
тўлови
тўлашда
солиққа
тортиладиган
базани
харид
қилинган
янги
технологик
жиҳозлар
қийматига
тенг
,
аммо
солиққа
тортиш
базасининг
25
фоизидан
кўп
бўлмаган
миқдорда
камайтирган
ҳолда
солиқ
имтиёзлари
жорий
этилди
3
.
Фикримизча
,
албатта
ушбу
ислоҳотлар
ўзининг
самарасини
беради
.
Ислоҳотларнинг
янада
самарадорлигига
эришишда
,
қонун
ҳужжатларида
,
хўжалик
фаолиятидаги
узилишларни
суғурта
қилиш
шартномасини
тартибга
солувчи
ҳуқуқий
нормаларни
белгилаш
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Шуни
қайд
этиш
муҳимки
,
ҳозирги
кунга
қадар
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексида
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфини
суғурта
қилиш
молиявий
хавфларнинг
алоҳида
тури
сифатида
ҳуқуқий
нормалар
белгиланмаган
.
Ушбу
ҳолатни
“
Суғурта
фаолияти
тўғрисида
”
ги
Ўзбекистон
Республикаси
Қонуни
мисолида
ҳам
кўриш
мумкин
.
Ваҳоланки
,
ушбу
суғурта
тури
хорижда
“business
interruption”
номи
билан
машхур
ҳисобланади
.
Бу
каби
,
ҳолатни
нафақат
қонун
ҳужжатлари
,
балки
ҳуқуқий
ва
иқтисодий
адабиётларда
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Энг
ачинарлиси
шундаки
,
тадбиркорлик
субъекти
фаолиятида
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфини
суғурта
қилиш
бўйича
тегишли
қоидалар
ва
нормалар
билан
танишмоқчи
бўлса
,
расмий
аҳамиятга
эга
бўлган
бирон
бир
ҳужжатни
тавсия
этиш
қийин
бўлади
.
У
фақатгина
хорижий
мамлакатларнинг
ушбу
турдаги
суғурта
хизматларини
кўрсатиш
бўйича
адабиётлари
ёки
ишлаб
чиқилган
қўлланмаларидан
фойдаланишлари
мумкин
.
Бизнесни
узилиб
қолиши
хавфини
суғурта
қилиш
шартномалариниг
яна
бир
муҳим
жиҳати
шундан
иборатки
,
суғурта
компаниясини
ўзининг
жавобгарлигининг
максимал
кафолат
муддати
билан
чегаралаши
мумкин
.
Кафолат
муддати
суғурта
қилдирувчининг
хўжалик
фаолияти
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
зарарларнинг
давр
оралиғини
белгилайди
.
Суғурта
ходисаси
оқибатида
нафақат
мулк
зарар
кўради
,
балки
ишлаб
чиқаришнинг
тўхтаб
қолиши
ёки
қисқариб
кетиши
кузатилади
.
Кўп
ҳолларда
,
саноат
корхоналарида
ишлаб
чиқаришни
тиклаш
учун
ойлаб
вақт
кетиши
мумкин
.
Ушбу
ҳолат
билан
бизнесни
узилиб
қолиши
хавфини
суғурта
қилишнинг
моҳияти
белгиланиб
,
унда
мулк
суғурталанмасдан
,
балки
фақат
ишлаб
чиқариш
жараёнининг
тўхтаб
қолиши
оқибатида
3
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
14.03.2007
йилдаги
“
Ишлаб
чиқаришни
модернизациялаш
,
техник
ва
технологик
қайта
жиҳозлашни
рағбатлантиришга
оид
қўшимча
чора
-
тадбирлар
тўғрисида
”
ги
ПФ
-3860-
сон
фармони
.
Норма
ҳамкор
.
Электрон
ресурс
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
кўрилган
зарар
ва
йўқотишлар
суғурталанади
.
Ушбу
ҳолатда
,
кутилган
даромадни
йўқотилиш
ва
ишлаб
чиқаришни
тиклаш
ҳаражатлар
суғурта
ходисаси
юз
берган
пайтдан
бошлаш
ҳисоблаш
мумкин
.
Максимал
муддат
даври
одатда
уч
ойдан
икки
йилгача
бўлиши
мумкин
.
Бунда
,
иш
хақини
тўлаш
билан
боғлиқ
бўлган
ҳаражатлар
учун
қисқа
кафолат
муддатлари
белгиланиши
мумкин
1
.
Ушбу
кафолат
муддатининг
аҳамияти
шундай
иборатки
,
агар
шартномада
келишилган
суғурта
ходисаси
ушбу
кафолат
муддатида
содир
бўлса
,
суғурта
ташкилоти
келиб
чиққан
зарарларни
тўлаш
мажбурияти
юзага
келади
.
Агарда
,
бунинг
акси
бўлиб
,
суғурта
ходисаси
кафолат
муддатидан
олдин
ёки
ундан
кейин
содир
бўлганда
эса
,
суғурта
ташкилотининг
зарарларни
қоплаш
мажбурияти
белгиланмайди
.
Масалан
,
магазинда
портлаш
ёки
ёнғин
оқибатида
дўкон
бузилган
ҳолларда
,
уни
қайта
тиклаш
қиймати
50000
сўмни
ташкил
қилганда
суғурта
ташкилоти
томонидан
қопланади
.
Бироқ
,
уни
таъмирлаш
муддатлари
айтайлик
1,5
ойдан
2
ойгача
чўзилиши
мумкин
.
Ушбу
давр
оралиғида
дўкон
эгаси
олишни
режалаштирган
даромадни
ололмаслик
билан
бирга
,
ишчиларга
иш
хаққи
,
ижара
тўловлари
,
олинган
кредитларнинг
фоизлари
,
солиқ
ва
йиғимларни
тўлашига
тўғри
келади
.
Бунга
дўконни
ремонт
қилиш
даврида
йўқотилган
фойдани
ҳам
киритиш
мумкин
.
Ушбу
зарарлар
анча
суммани
ташкил
қилиши
мумкин
.
Бу
суғурта
ташкилотларининг
эътирозларига
сабаб
бўлиши
мумкин
.
Шу
мақсадда
,
суғурта
компаниялари
томонидан
франшиза
қоидалари
қўлланилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Унга
кўра
франшиза
-
суғурта
шартномасида
назарда
тутилган
,
суғурталовчи
томонидан
қопланмайдиган
суғурта
қилдирувчи
зарарларининг
бир
қисми
.
Франшиза
ҳам
суғурта
суммасидан
фоизлар
кўринишида
,
ҳам
аниқ
суммада
ўрнатилиши
,
ҳамда
шартли
ва
шартсиз
бўлиши
мумкин
.
Шартли
франшиза
ўрнатилганда
,
суғурталовчи
франшиза
миқдоридан
кўп
бўлмаган
зарар
учун
жавобгарликдан
озод
бўлади
.
Шартсиз
франшиза
ўрнатилганда
эса
,
суғурталовчининг
жавобгарлиги
зарардан
франшиза
миқдорини
чегириб
қолган
ҳолда
аниқланади
2
.
Шуни
ҳам
алоҳида
қайд
этиш
керакки
,
корхона
ва
ташкилотлар
кўп
ҳолларда
фаолиятини
тиклашдан
кейин
мижозларини
йўқотиб
қўйиши
оқибатида
нормал
режимга
кириш
вақти
жуда
ҳам
чўзилиб
кетиши
мумкин
.
Шунинг
учун
суғурта
ходисасининг
тамом
бўлиш
вақтини
корхонанинг
техник
жиҳатдан
тайёр
бўлган
вақтидан
эмас
,
балки
корхонанинг
нормал
даромад
топадиган
вақтдан
бошлаб
уни
тугаган
деб
топиш
мақсадга
мувофиқ
.
Албатта
,
ушбу
ҳолатлар
шартнома
тарафлари
ўртасида
келиши
мумкин
.
Суғурта
қилдирувчининг
нормал
режимга
тушиб
,
тижорат
фаолиятига
тайёр
бўлганга
қадар
суғурта
ташкилоти
томонидан
барча
зарарларни
қоплаш
мажбурияти
узилишлардан
тўлиқ
суғуртлаш
деб
аталади
.
1
Қаранг
:
Сплетухов
Ю
.
А
.,
Дюжиков
Е
.
Ф
.
Страхование
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
, 2004. 195
б
2
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
томонидан
2009
йил
28
январда
1891-
сон
билан
рўйхатдан
ўтказилган
“
Бизнес
соҳаси
учун
суғурта
хизматлари
кўрсатишнинг
ягона
талаблари
ва
стандартлари
тўғрисидаги
низом
”
Агарда
шартнома
шартлари
бўйича
суғурта
ташкилотининг
мажбуриятлари
сифатида
фақатгина
ишлаб
чиқариш
даврини
тиклаш
белгиланган
бўлса
,
мазкур
суғуртанинг
номи
асосий
зарарлардан
суғурталаш
деб
номланиши
мумкин
.
Суғурта
шартномасида
одатда
давом
этмаган
узилишлар
учун
суғурта
товони
тўланмаслиги
белгилаб
қўйилади
.
Шу
мақсадда
уларнинг
улиш
даврининг
маълум
вақти
белгиланиши
мумкин
.
Агар
узилишниг
давом
этиши
ушбу
вақтдан
кам
вақт
давом
этса
,
суғурта
қилдирувчи
суғурта
товони
олишга
ҳақли
ҳисобланмайди
3
.
3
Қаранг
:
Сплетухов
Ю
.
А
.,
Дюжиков
Е
.
Ф
.
Страхование
:
Учебное
пособие
. –
М
.:
ИНФРА
-
М
, 2004. 195
б
