ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
34
Б
.
Х
.
Артыков
Ўзбекистон
Республикаси
ФА
И
.
Мўминов
номидаги
Фалсафа
ва
ҳуқуқ
институти
тадқиқотчиси
ТАДБИРКОРЛИК
ХАВФИНИ
СУҒУРТА
ҚИЛИШ
ШАРТНОМАСИ
ШАРТЛАРИНИ
БУЗГАНЛИК
УЧУН
ТОМОНЛАРНИНГ
ЖАВОБГАРЛИГИ
Бизга
маълумки
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
томонлар
ўзларининг
мажбуриятларини
бажармаган
ёки
лозим
даражада
бармаган
ҳолларда
уларнинг
жавобгарлиги
юзага
келади
.
Бизнинг
фикримизча
,
шартнома
бўйича
томонларнинг
жавобгарлиги
масаласига
тўхташдан
олдин
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
нималигини
тушуниб
олишимиз
лозим
.
Ваҳоланки
, “
жавобгарлик
”
атамаси
моҳияти
бўйича
ҳар
хил
соҳаларда
қўлланилади
.
Бунга
мисол
қилиб
,
ижтимоий
,
маънавий
,
иқтисодий
ва
юридик
жавобгарликларни
келтиришимиз
мумкин
.
Улардан
“
ижтимоий
жавобгарлик
”
тушунчасисига
тўхталадиган
бўлсак
,
ижтимоий
жавобгарлик
умумлаштирувчи
ҳарактерга
эга
бўлиб
,
жамиятда
барча
жавобгарлик
турларини
,
жумладан
маънавий
,
иқтисодий
ва
юридик
жавобгарликларни
қамраб
олади
.
Юридик
жавобгарлик
тушунчаси
олимлар
ўртасида
кўп
мунозараларга
сабаб
бўлган
масалалардан
бири
ҳисобланади
.
Масалан
,
С
.
Н
.
Братуснинг
таъкидлашича
, “
юридик
жавобгарлик
давлат
ёки
унга
тенглаштирилган
жамиятнинг
мажбурловига
асосан
мажбуриятларини
ижро
этиш
ҳисобланади
”
1
.
Ушбу
ҳолатда
,
шахс
жавобгарликка
тортиш
пайтида
махсус
ҳолатда
,
яъни
мажбурланиш
ҳолатида
бўлади
.
Бу
борада
В
.
А
.
Тарховнинг
қайд
этишича
, “
юридик
жавобгарликни
ихтиёрий
равишда
бажариб
бўлмайди
”
2
.
Шунингдек
,
В
.
А
.
Тарховнинг
таъкидлашича
,
“
юридик
жавобгарликнинг
умумий
тушунчаси
ўзининг
ҳаракатларига
ҳисоб
бера
оладиган
ҳуқуқий
мажбуриятининг
тартибга
солиниши
ҳисобланади
”
3
.
Фикримизча
,
юридик
жавобгарликни
бу
тарзда
тушуниш
ушбу
тушунчани
янада
кенг
қилиб
,
ижтимоий
жавобгарлик
ва
юридик
жавобгарлик
ўртасидаги
чегарани
ҳуқуқбузилишнинг
оқибати
сифатида
умуман
олиб
ташлайди
.
Юридик
жавобгарлик
тури
сифатида
жавобгарлик
фуқаролик
ҳуқуқида
ўзига
хос
хусусиятга
эга
ҳисобланади
.
Е
.
А
.
Сухунованинг
фикрича
,
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлик
–
бу
давлатнинг
суд
орқали
ҳуқуқбузардан
жавбрланувчининг
манфаатига
мулкий
санкция
қўллаш
шакли
ҳисобланади
.
Бунда
,
ҳуқуқбузарнинг
ҳаракатларига
қараб
фойдали
бўлмаган
ва
жабрланувчининг
мулкий
ҳолатини
тиклашга
қаратилган
мулкий
оқибатлар
келиб
чиқади
4
.
Н
.
Д
.
Егоровнинг
таъкидлашича
эса
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
деганда
ҳуқуқбузарга
шундай
1
Қаранг
:
С
.
Н
.
Братусь
.
Юридическая
ответственность
и
законность
.
М
., 1976. – 85-86-
бетлар
.
2
Ўша
жойда
.
3
Қаранг
:
В
.
А
.
Тархов
.
Ответственность
по
советскому
гражданскому
праву
.
Изд
-
во
Саратовского
университета
.
1973. – 456
б
.
4
Қаранг
:
Учебник
гражданского
права
.
Т
.1 //
Под
ред
.
Е
.
А
.
Суханова
.
М
.
БЕК
. 2003. – 431
б
.
чораларни
қўллаш
тушунилиши
керакки
,
унинг
натижасида
ҳуқуқбузар
ҳуқуқбузилиш
содир
этмаганда
йўқотилиши
мумкин
бўлмаган
мулк
ҳуқуқбузардан
ундирилади
ва
жабрланувчига
берилади
5
.
Биз
аксарият
олимларнинг
юридик
жавобгарлик
моҳиятини
тушунишда
ҳуқуқбузарга
нисбатан
назарда
тутилган
санкция
ҳуқуқий
нормасидаги
давлатнинг
мажбурлов
чорасини
қўллаш
деган
фикрига
қўшиламиз
.
Бунга
мисол
қилиб
қуйидаги
нормани
келтириш
мумкин
.
ЎзР
.
ФКнинг
949-
моддасига
мувофиқ
суғурта
қилувчи
ёхуд
наф
олувчи
ушбу
модданинг
биринчи
қисмида
назарда
тутилган
мажбуриятини
бажармаган
тақдирда
,
суғурталовчи
суғурта
шартномасини
бекор
қилишни
ва
шартномани
бекор
қилиш
туфайли
етказилган
зарар
қопланишини
талаб
этишга
ҳақли
.
Ўз
навбатида
санкция
ва
жавобгарлик
тушунчалари
ўртасидаги
алоқадорликни
фарқлаш
талаб
қилинади
.
Бу
борада
,
айрим
муаллифлар
ҳар
қандай
сакциянинг
реализациясини
жавобгарлик
деб
ҳисоблаб
,
санкция
ва
жавобгарлик
тушунчаларини
бир
хиллаштирмоқда
6
.
Бошқа
муаллифлар
эса
,
ҳар
қандай
санкциянинг
реализациясини
жавобгарлик
ҳисобламай
,
фақат
уларнинг
қарздор
учун
салбий
оқибатлар
келиб
чиқиши
билан
ҳарактерланиш
тури
сифатида
тушунишмоқда
7
.
Фикримизча
,
санкция
бу
–
ҳуқуқбузар
томонидан
етказилган
мулкий
зарарни
(
мулкни
бошқа
шахснинг
ноқонуний
эгалигидан
олиб
қўйиш
,
зарарларни
қоплаш
,
бажарилмаган
мажбуриятларни
мажбурий
бажариш
ва
бошқалар
)
ёки
шартномадаги
мажбуриятни
бузган
айбдордан
неустойка
(
жарима
,
пеня
)
ни
ундириш
.
Бошқача
айтганда
,
санкция
–
ҳар
хил
чоралардан
,
шу
жумладан
жавобгарлик
чораларидан
ташкил
топган
ўзига
хос
шакл
ҳисобланади
8
.
Таҳлиллардан
келиб
чиқиб
шуни
айтиш
лозимки
,
жавобгарлик
чоралари
бошқа
санкциялардан
шуниси
билан
фарқ
қиладики
,
у
қўлланилганда
ҳуқуқбузар
учун
салбий
оқибатлар
вужудга
келтиради
.
Юқорида
айтилганлардан
келиб
чиқиб
,
шуни
айтишимиз
мумкинки
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
санкциянинг
асосий
тури
сифатида
белгилаш
мумкин
.
У
ҳуқуқбузарга
мажбуриятини
бажармаганлиги
оқибатида
салбий
ҳолатларнинг
келиб
чиқиши
билан
ҳарактерланади
ва
одатда
мажбуриятни
бузган
айби
учун
қўлланилади
.
Шунга
мувофиқ
,
жавобгарлик
чоралари
уларни
қўлланиш
асослари
ва
оқибатлари
билан
ҳуқуқ
нормалари
ёки
шартномаларда
ҳуқуқбузарликлар
учун
кўзда
тутилган
бошқа
санкциялардан
фарқ
қилади
.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
ўрганишда
унинг
бошқа
юридик
жавобгарлик
турларидан
фарқ
қилувчи
қуйидаги
асосий
белгиларини
кўрсатиш
мумкин
.
5
Қаранг
:
Гражданское
право
.
Учебник
.
Т
.1 //
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
,
А
.
П
.
Сергеева
.
М
.
Проспект
. 2005. – 647
б
.
6
Қаранг
:
В
.
П
.
Грибанованинг
позицияси
.
Гражданское
право
:
Учебник
.
В
2-
х
томах
.
Т
.1 //
Под
ред
.
Е
.
А
.
Суханова
.
М
.
БЕК
.
1993. 172-173-
бетлар
;
Б
.
И
.
Путинский
.
Гражданско
-
правовые
средства
в
хозяйственных
отношениях
.
М
. 1984. – 137
б
.
7
Қаранг
:
О
.
С
.
Иоффе
.
Ответственность
по
советскому
гражданскому
праву
. 1955. 7-8-
бетлар
;
Обязательственное
право
.
М
. 1975;
М
.
И
.
Брагинский
,
В
.
В
.
Витрянский
.
Договорное
право
.
М
. “
Статут
”. 2003. – 492
б
.
8
Қаранг
:
Юридическая
энциклопедия
/
Под
ред
.
Л
.
В
.
Тихомирова
.
М
. 2002. – 771
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
35
Биринчидан
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
мулкий
ҳарактерга
эга
ҳисобланади
.
Ушбу
турдаги
жавобгарликни
қўллаш
ҳар
доим
зарарни
қоплаш
,
маънавий
зарар
учун
компенсация
,
келтирилган
зарарни
ундириш
,
неустойка
(
жарима
,
пеня
)
ни
тўлаш
билан
боғлиқ
бўлади
.
Иккинчидан
,
фуқаролик
ҳуқуқида
жавобгарлик
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларидаги
бир
иштирокчининг
бошқа
тенг
ҳуқуқли
иштирокчилар
олдидаги
ҳуқуқбузарлиги
учун
жавобгарлиги
тушунилади
.
Учинчидан
,
келтирилган
зарар
ёки
зиён
хажми
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
хажмига
мувофиқ
келади
.
Бунда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
қўллаш
мақсади
зарар
кўрган
томоннинг
мулкини
тиклашдан
иборат
бўлади
.
Тўртинчидан
,
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликни
муҳим
ҳусусиятларидан
бири
бўлиб
,
жавобгарлик
чораларининг
мулкий
муносабат
иштирокчиларининг
бир
турдаги
ҳуқуқбузилишлар
учун
тенг
хажмдаги
жавобгарликнинг
қўлланилиши
ҳисобланади
.
Юридик
фанда
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
ҳар
хил
турларга
бўлиш
назарда
тутилади
.
Шулардан
бири
сифатида
,
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
вужудга
келишига
қараб
шартномавий
ва
шартномадан
ташқари
жавобгарлик
турлари
ҳисобланади
.
Унга
кўра
,
шартномавий
жавобгарлик
деганда
,
шартномадан
келиб
чиқувчи
мажбуриятларини
бажармаган
ёки
лозим
даражада
бажармаган
ҳолларда
келиб
чиқадиган
жавобгарликни
тушуниш
лозим
1
.
Шартномавий
жавобгарлик
суғурта
ташкилотининг
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
келиб
чиқадиган
муваффақиятсиз
оқибатлар
,
бозор
коньюктурасининг
ёмон
томонга
ўзгариши
,
тижорат
фаолиятини
амалга
оширишда
кўзда
тутилмаган
вазиятларнинг
вужудга
келиши
билан
суғурта
йўқотишларини
қоплаш
билан
белгиланади
.
Бироқ
,
фикримизча
,
суғурталовчи
ўзи
ҳам
тадбиркорлик
субъекти
сифатида
хавфлилик
даражаси
катта
бўлган
хавфларни
суғурта
қилиш
мантиқсиз
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
томонларнинг
манфаатлари
тузиладиган
суғурта
шартномасида
тенглаштирилади
.
Суғурта
муносабатлари
келиб
чиқиши
бўйича
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатлар
ҳисобланади
.
Шунга
кўра
,
шартномавий
жавобгарлик
қоидалари
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаларига
нисбатан
ҳам
қўлланилади
.
Хусусан
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномасини
бузганлик
учун
ҳуқуқбузарга
етказилган
зарар
бўйича
жавобгарлик
қўлланилади
.
Масалан
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
931-
моддасига
мувофиқ
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
тузилаётганда
суғурта
қилдирувчи
ўзига
маълум
бўлиб
,
суғурта
ҳодисаси
юз
бериши
эҳтимолини
ва
унинг
юз
бериши
туфайли
кутилажак
зарар
миқдори
(
суғурта
хавфи
)
ни
аниқлаш
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳолатларни
суғурталовчига
хабар
қилиши
шарт
ҳисобланади
.
Ушбу
ҳолатлар
тўғрисида
суғурта
қилдирувчи
суғурталовчига
била
туриб
ёлғон
маълумот
берганлиги
аниқланса
,
суғурталовчи
шартномани
ҳақиқий
эмас
1
Қаранг
:
Гражданское
право
:
Учебник
в
2-
хт
.
Т
.1/
Под
ред
.
Е
.
А
.
Суханова
. 2003. – 173
б
;
Гражданское
право
.
Учебник
:
Часть
1./
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
,
А
.
П
.
Сергеева
. 2005. – 485
б
.
деб
топиши
ва
суғурта
қилдирувчидан
етказилган
зарарларни
қоплашни
талаб
қилишга
ҳақли
бўлади
.
Шуни
қайд
этиш
лозимки
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномасини
тузишда
унинг
томонлари
вужудга
келиши
мумкин
бўлган
суғурта
ходисаси
ва
зарарлар
хажмига
таъсир
қилувчи
муҳим
ҳолатлар
ҳақида
тенг
равишда
маълумотга
эга
бўлишмайди
.
Бизнинг
фикримизча
,
Ўз
.
Р
.
ФКнинг
931-
моддасида
суғурта
қилдирувчини
маълум
даражада
масъулиятсиз
қилиб
қўймоқда
.
Чунки
,
қонун
уни
суғурталанмаган
бўлганида
хавф
даражасини
аниқлашда
керакли
маълумотларни
олиш
учун
барча
чораларни
қўллаш
каби
мажбуриятни
юкламаган
.
Ушбу
ҳолат
эса
,
суғурталовчиларнинг
ишларини
бир
мунча
қийинлаштирмоқда
.
Чунки
,
суғурталовчи
суғурта
қилдирувчидан
керакли
маълумотларни
олиш
учун
қўшимча
саволларни
беришига
тўғри
келмоқда
.
Бундан
ташқари
,
фикримизча
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
тузилгандан
сўнг
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳолатлар
аниқланган
тақдирда
суғурталовчибу
хақда
сўрамаган
ёки
суғурта
қилдирувчи
бу
хақда
тегишли
маълумотни
бермаган
каби
тушунмовчиликлар
келиб
чиқиши
мумкин
.
Юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
931-
моддаси
1-
қисмига
қуйидаги
таҳрирда
қўшимча
қилиш
лозим
. “
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳолатлар
бўлиб
,
суғурталовчи
билан
суғурта
шартномаси
(
суғурта
полиси
)
да
аниқ
келишилган
ҳолатлар
ҳисобланади
”.
Фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликни
таҳлил
қилиш
натижасида
шуни
айтиш
керакки
,
у
ўзининг
хусусияти
бўйича
“
жазолаш
”
сифатида
қаралади
.
Ушбу
ҳолат
,
ҳуқуқбузилишда
айбдор
бўлган
шахснинг
мулкий
жавобгарликка
тортилишида
номоён
бўлади
.
Шуни
таъкидлаш
жоизки
,
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
мавжудлигини
белгилаш
жавобгарликка
тортиш
учун
юридик
асос
бўлади
.
Чунки
,
қаерда
ҳуқуқбузилиш
бўлмаса
,
жавобгарлик
ҳақида
гап
ҳам
бўлиши
мумкин
эмас
.
Ҳуқуқбузарлик
тушунчасининг
асосий
ва
муҳим
белгиси
бўлиб
ҳуқуқни
бузиш
,
яъни
ҳуқуққа
зидлик
ҳисобланади
.
Шундай
қилиб
бизнинг
ҳолатимизда
,
суғурталовчини
жавобгарликка
тортишда
асос
бўлиб
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномасида
белгиланган
мажбуриятини
бузиш
факти
ҳисобланади
.
Шунга
кўра
,
жавобгарликка
тортишда
ҳуқуқбузилиш
фактини
белгилаш
бош
асос
ҳисобланади
.
Бунинг
учун
,
суғурталовчи
суғурта
қилдирувчи
билан
ўзаро
ҳуқуқий
муносабати
мавжудлиги
фактини
белгилаши
лозим
бўлади
.
Ушбу
факт
энг
аввало
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
томонларининг
мажбуриятларида
белгиланиши
лозим
.
Ушбу
масалани
кўриб
чиқишда
юридик
жавобгарлик
ва
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
тушунчаларига
аниқлик
киритиш
лозим
бўлади
.
Аммо
,
ягона
умум
қабул
қилинган
концепциядаги
фуқаролик
ҳуқуқбузарлик
тушунчаси
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
ҳанузгача
ўз
аксини
топмаган
.
Шунингдек
,
кўплаб
цивилистлар
ҳуқуқбузилишга
аниқлик
киритмасдан
,
унинг
таркибий
қисмларига
ўтиб
кетмоқдалар
2
.
2
Қаранг
:
В
.
А
.
Тархов
.
Гражданское
право
.
Общая
часть
.
Курс
лекций
.
Чебоксары
. 1997. – 290
б
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
Масалан
,
Г
.
К
.
Матвеев
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
учун
асос
сифатида
ўзида
объектив
ва
субъектив
элементларни
қамраб
олган
ҳуқуқбузилиш
таркибини
ҳисоблашни
таклиф
қилади
1
.
В
.
А
.
Тарховнинг
таъкидлашича
эса
, “
фуқаролик
ҳуқуқи
фанида
ҳуқуқбузилиш
таркибининг
умумий
конструкциясини
қабул
қилиш
таклифи
қабул
қилинмайди
.
Гап
шундаки
,
фуқаролик
ҳуқуқида
объект
умумий
белгиларига
қараб
тушунилади
.
Уни
аниқлаштириш
мумкин
эмас
.
Субъект
ҳам
қоида
тариқасида
умумий
белгиларига
қараб
белгиланади
.
Таҳлилга
фақтгина
унинг
объектив
томони
,
яъни
унинг
учта
элементи
–
ҳуқуққа
зидлик
,
зарар
ва
сабабий
боғланиш
ҳамда
субъектив
томонининг
айб
элементларини
киритиш
мумкин
”
2
.
В
.
В
.
Виррянский
ва
М
.
И
.
Брагинскийларнинг
таъкидлашларича
, “
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликка
тортишга
субъектив
фуқаролик
ҳуқуқининг
мулкий
ва
номулкий
ҳуқуқларини
бузиш
асос
бўлиб
ҳисобланади
(...)
Фуқаролик
ҳуқуқиий
жавобгарликни
қўллашда
фуқаролик
ҳуқуқбузарликнинг
субъектив
ва
объектив
томонларининг
жамият
манфаатларига
фуқаролик
ҳуқуқларинининг
бузилишига
йўл
қўйган
салбий
таъсири
нуқтаи
назаридан
хеч
қандай
“
зарарли
оқибатлар
”
келиб
чиқмайди
3
.
Бизнинг
фикримизча
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликка
тортиш
учун
ҳуқуқбузарликнинг
таркибида
ҳуқуққа
зидлик
,
зарар
,
сабабий
боғланиш
ва
айбнинг
мавжудлиги
асос
ҳисобланади
.
Фанда
ҳуқуққа
зидлик
тушунчаси
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарликнинг
объектив
томонига
таллуқлилиги
бўйича
олимлар
ўртасида
турли
тортишувлар
хукм
суради
.
Масалан
,
Г
.
Ф
.
Шершеневичнинг
фикрича
,
ҳуқуққа
зид
хатти
-
ҳаракат
–
бу
ҳуқуқ
билан
таъқиқланган
рухсат
берилмаган
ҳаракат
ҳисобланади
.
Шунинг
учун
ҳуқуқни
амалга
ошириш
билан
боғлиқ
ҳар
қандай
ҳаракат
қонунда
белгиланган
доирадан
четга
чиқмасдан
амалга
оширилса
,
унинг
бошқаларга
зарарли
бўлишидан
қатъий
назар
ҳуқуқбузарлик
ҳисобланмайди
4
.
М
.
И
.
Брагинский
,
В
.
В
.
Витрянскийларнинг
таъкидлашича
, “
фуқаролик
ҳуқуқига
мувофиқ
ҳуқуққа
зид
тушунчасига
баҳо
берганда
мажбуриятларни
бузишнинг
ўзини
эмас
,
балки
қарздорнинг
қандайдир
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлиги
тушунилиши
лозим
”
5
.
Шунга
мувофиқ
ҳуқуққа
зидлик
юридик
нуқтаи
назардан
субъектга
тегишли
бўлган
аниқ
ҳаракатни
амалга
оширмасликда
ҳам
келиб
чиқиши
мумкин
.
Масалан
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномасига
мувофиқ
субъект
томонидан
суғурта
ходисаси
юз
берганлиги
ҳақида
ҳабар
бериш
бўйича
аниқ
ҳаракатларни
амалга
оширмаслик
ҳаракати
унинг
ҳаракатсизлигини
билдириб
,
ҳуқуқбузарликни
келтириб
чиқаради
ваайбдорни
тегишли
жавобгарликка
тортиш
учун
асос
бўлади
.
1
Қаранг
:
Г
.
К
.
Матвеев
.
Вина
в
советском
гражданском
праве
.
Киев
. 1995. – 56-57-
бетлар
.
2
Қаранг
:
В
.
А
.
Тархов
.
Гражданское
право
.
Общая
часть
.
Курс
лекций
.
Чебоксары
. 1997. – 392
б
3
Қаранг
:
М
.
И
.
Брагинский
,
В
.
В
.
Витрянский
.
Договорное
право
.
М
. 1999. 705
б
.
4
Қаранг
:
Г
.
Ф
.
Шершеневич
.
Учебник
руского
гражданского
права
.
М
. 1912. – 392
б
.
5
Қаранг
:
М
.
И
.
Брагинский
,
В
.
В
.
Витрянский
.
Договорное
право
.
М
. 1999. – 708
б
.
Ҳуқуқбузарликнинг
кейинги
таркибий
қисмларидан
бири
бўлиб
,
бу
зарар
ҳисобланади
.
“
Зарар
юридик
маъноси
бўйича
қонун
билан
қўриқланадиган
фаровонликка
ҳар
қандай
зарар
етиши
,
бузилиши
,
йўқ
бўлиши
тушунилади
”
6
.
Бизнинг
фикримизча
,
ушбу
ҳолатда
зарарнинг
ўзини
ҳам
номоддий
ва
моддий
зарарларга
бўлиш
мақсадга
мувофиқ
.
Бунда
,
номоддий
зарар
“
маънавий
зарар
”
десак
,
пул
кўринишидаги
зарарни
“
моддий
зарар
”
деб
тушуниш
мумкин
.
Бунга
мисол
қилиб
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
14-
моддаси
2-
қисмидаги
зарар
тушунчасини
келтириш
мумкин
.
Унга
мувофиқ
зарар
деганда
,
ҳуқуқи
бузилган
шахснинг
бузилган
ҳуқуқини
тиклаш
учун
қилган
ёки
қилиши
лозим
бўлган
харажатлари
,
унинг
мол
-
мулки
йўқолиши
ёки
шикастланиши
(
ҳақиқий
зарар
),
шунингдек
бу
шахс
ўз
ҳуқуқлари
бузилмаганида
одатдаги
фуқаролик
муомаласи
шароитида
олиши
мумкин
бўлган
,
лекин
ололмай
қолган
даромадлари
(
бой
берилган
фойда
)
тушунилади
.
Хусусан
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
зарар
деганда
суғурталовчи
томонидан
суғурта
қилдирувчига
шартномадаги
суғурта
суммасини
ўз
вақтида
тўламаслик
тушунилади
.
Ўз
навбатида
суғурта
қилдирувчи
томонидан
суғурта
бадалларини
ўз
вақтида
тўламаслик
суғурта
қилдирувчининг
суғурта
мукофотини
ўз
вақтида
тўлиқ
хажмда
олинишига
тўсиқ
бўлмаслиги
лозим
.
Ҳуқуқбузарликнинг
кейинги
таркибий
қисмларидан
бири
бўлиб
,
сабабий
боғланиш
ҳисобланади
.
Шахс
фуқароликда
йўл
қўйган
бузилиш
учун
фақатгина
унинг
оқибатлари
бўйича
жавобгар
бўлади
.
Сабабий
боғланишнинг
муаммоси
ҳуқуқда
янгидан
-
янги
назарияларнинг
пайдо
бўлишига
олиб
келганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Хусусан
, “
зарурий
шарт
”
назариясига
мувофиқ
ҳуқуққа
зид
натижанинг
сабаби
бўлиб
,
натижа
ҳали
келиб
чиқмаган
ҳар
қандай
вазият
бўлиши
мумкин
7
.
“
Мумкин
ва
ҳақиқат
”
назариясига
мувофиқ
маълум
фактлар
ҳуқуққа
зид
натижанинг
вужудга
келиш
эҳтимолини
ташкил
этса
,
бошқалари
эса
–
ушбу
эҳтимолликни
ҳақиқатга
айлантиради
.
Ушбу
фактлар
фақатгина
ҳуқуққа
зид
натижанинг
вужудга
келишини
билдириб
,
юридик
аҳамияти
жиҳатидан
кўрсатилган
натижанинг
сабабий
боғланиши
бўлиши
ҳам
бўлмаслиги
ҳам
мумкин
.
Агарда
шахснинг
ҳатти
-
ҳаракатидан
сабабий
боғланиш
кўриниб
турса
,
унда
мазкур
ҳолат
унга
нисбатан
етарли
жавобгарлик
чорасини
қўллаш
учун
асос
бўлади
.
Қачонки
,
шахснинг
ҳаракатлари
оқибатида
ҳуқуққа
зид
натижанинг
вужудга
келиши
ҳақида
мавхумлик
бўлса
,
юридик
аҳамияти
жиҳатидан
мавжуд
бўлмаган
сабабий
боғланишга
кўра
жавобгарлик
чораси
бекор
қилинади
.
Аниқ
эҳтимоллик
деганда
,
унинг
мазкур
ҳолатда
ҳақиқатга
айланиши
тушунилади
.
Мавхумликда
эса
аксинча
,
эҳтимоллик
вазияти
ҳақиқатга
айланмайди
8
.
Шунингдек
, “
зарур
ва
тасодифий
сабабий
боғланиш
”
назарияси
ҳам
мавжуд
.
Ушбу
назариянинг
тарафдорлари
Б
.
С
.
Антимонов
,
Л
.
А
.
Лунц
,
6
Қаранг
:
В
.
А
.
Тархов
.
Ответственность
по
советскому
гражданскому
праву
.
Изд
-
во
Саратовского
университета
.
1973, 311
б
.
7
Қаранг
:
Т
.
В
.
Церетели
.
Причинная
связ
в
уголовном
праве
.
1963. – 192-193-
бетлар
.
8
Қаранг
:
О
.
С
.
Иоффе
.
Обязательственное
право
.
М
. 1975. 113-
120-
бетлар
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
Е
.
А
.
Флейшицларнинг
таъкидлашларича
,
жавобгарликни
вужудга
келиши
учун
ҳуқуққа
қарши
ҳаракат
ва
юз
берган
натижа
ўртасида
сабабий
боғланиш
бўлишининг
зарурлиги
талаб
қилинади
.
Тасодифий
сабабий
боғланиш
вужудга
келган
оқибат
учун
жавобгарликка
тортиш
учун
асос
бўлмайди
1
.
Бизнингча
,
ушбулар
ичида
ҳам
назарий
,
ҳам
амалий
жиҳатдан
аҳамиятга
эга
бўлган
сабабий
боғланишнинг
бевосита
ва
билвосита
назарияси
2
ни
келтиришимиз
мумкин
.
Ушбу
назарияни
асосига
тўхталадиган
бўлсак
,
шуни
айтишимиз
мумкинки
,
сабабийлик
–
бизнинг
англашимиз
мавжудлигидан
қатъий
назар
ходисаларнинг
объектив
боғлиқлигидир
.
Тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
томонлардан
бирининг
ҳуқуққа
зид
ҳаракати
деб
,
қачонки
унинг
оқибатлари
билан
бевосита
ёки
билвосита
боғлиқ
бўлган
ҳолларда
вужудга
келиши
мумкин
.
Бизнинг
фикримизча
,
ушбу
назария
ўзининг
тушунарлиги
билан
бошқа
назариялардан
фарқ
қилади
.
Шунга
кўра
,
ҳар
хилдаги
ҳуқуқбузарликларнинг
сабабий
боғланишини
таҳлил
қилишда
мазкур
назариядан
фойдаланиш
мақсадга
мувофиқ
деб
ҳисоблаймиз
.
Ҳуқуқбузарликнинг
навбатдаги
муҳим
элементларидан
бири
бўлиб
,
айб
ҳисобланади
.
Юридик
энциклопедияда
қайд
этилишча
,
ҳуқуқда
айб
–
бу
шахсни
ўзининг
ҳуқуққа
зид
қилмиши
(
ҳаракат
ёки
ҳаракатсизлик
)
ва
унинг
оқибатларига
бўлган
рухий
муносабати
ҳисобланади
.
Ҳуқуқбузарлик
таркибининг
субъектив
томони
шахснинг
ўзининг
ҳуқуққа
зид
ҳаракатини
йўл
қўйиб
бўлмаслигини
ва
у
билан
боғлиқ
оқибатни
англаши
билан
белгиланади
3
.
Айбнинг
қасд
ва
эхтиётсизлик
турлари
мавжуд
.
Шахснинг
ҳатти
-
ҳаракати
ҳуқуқбузарликни
содир
этишга
онгли
равишдла
қаратилган
бўлса
,
у
қасд
деб
топилади
.
Айб
эҳтиётсизлик
тариқасида
ҳам
вужудга
келиши
мумкин
.
Эҳтиётсизлик
шахснинг
ўзига
ишониши
ёки
бепарволиги
натижасида
юзага
келади
.
Тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
суғурталовчи
ва
суғурта
қилдирувчиларнинг
ўзаро
манфаатларининг
балансини
таъминлашда
айбни
аниқлашда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Чунки
,
аниқланган
айб
асосида
томонлардан
бирининг
жавобгарлик
масаласи
белгиланади
.
Фикримизча
,
томонларга
нисбатан
жавобгарлик
чорасини
қўллаш
масаласини
кўриб
чиқишда
қуйидаги
муҳим
юридик
фактларга
эътибор
қаратиш
лозим
.
Хусусан
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
суғурталовчи
ва
суғурта
қилдирувчини
боғловчи
ҳуқуқий
муносабатнинг
мавжудлиги
факти
;
суғурталовчининг
мажбуриятларини
тегишли
равишда
бажарилишини
таъминлайдиган
санкциянинг
мавжудлиги
факти
;
суғурталовчи
томонидан
тегишли
мажбуриятини
бузиш
факти
ва
бошқалар
.
Ҳуқуқбузарликнинг
таркиби
(
ҳуқуққа
зидлик
,
зарар
,
сабабий
боғланиш
ва
айб
)
ни
таҳлил
қилишни
1
Қаранг
:
И
.
Б
.
Новицкий
,
Л
.
А
.
Лунц
.
Обўее
учение
об
объязательстве
.
М
. 1950. 307-316-
бетлар
.
2
Қаранг
:
Н
.
Д
.
Егоров
.
Гражданское
право
:
Учебник
.
Част
1./
Под
ред
.
Ю
.
К
.
Толстого
,
А
.
П
.
Сергеева
.
М
.
Проспект
. 2005.
668
б
.
3
Қаранг
:
Юридическая
энциклопедия
//
Под
ред
.
Л
.
В
.
Тихомирова
.
М
. 2002. – 127
б
.
якунлаб
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномаси
бўйича
томонларнинг
фуқаролик
ҳуқуқий
жавобгарлигига
тўхталамиз
.
Суғурта
қонунчилиги
у
ёки
бу
томонлар
зарарни
қоплаш
шаклидаги
жавобгарлиги
бўйича
алоҳида
ҳолатларни
келтириб
ўтади
.
Масалан
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
949-
моддаси
3-
қисмига
мувофиқ
суғурта
қилувчи
ёхуд
наф
олувчи
ушбу
модданинг
биринчи
қисмида
назарда
тутилган
мажбуриятини
бажармаган
тақдирда
,
суғурталовчи
суғурта
шартномасини
бекор
қилишни
ва
шартномани
бекор
қилиш
туфайли
етказилган
зарар
қопланишини
талаб
этишга
ҳақли
4
.
Шунингдек
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
385-
моддаси
5-
қисмига
мувофиқ
агар
шартномани
ўзгартириш
ёки
бекор
қилишга
тарафлардан
бирининг
шартномани
жиддий
бузиши
асос
бўлган
бўлса
,
иккинчи
тараф
шартномани
ўзгартириш
ёки
бекор
қилиш
туфайли
етказилган
зарарни
тўлашни
талаб
қилишга
ҳақли
5
.
Худди
шундай
ҳолатлар
Ўз
.
Р
ФКнинг
933-
моддаси
қоиларига
риоя
қилинмаган
ҳолларда
вужудга
келиши
мумкин
.
Ушбу
модда
Ўз
.
Р
ФКнинг
933-
моддасида
(
ФКнинг
98-
моддаси
)
хизмат
ва
тижорат
сири
ҳақидаги
қоидаларни
белгилайди
.
Аммо
,
мазкур
модданинг
тўғри
формулировка
қилинмаганлиги
оқибатида
сир
деганда
,
фақат
кўзда
тутилган
шахсларнинг
соғлиғи
ва
мулкий
аҳволи
тўғрисидаги
ҳолати
тушунилмоқда
.
Бироқ
,
моддани
мазмуни
ва
“
суғурта
қилдируви
ҳақидаги
маълумотлар
”
тушунчаси
у
ҳақдаги
барча
маълумотларни
хизмат
сири
эканлигини
кўрсатиб
турибди
.
Бу
суғурта
қилдирувчининг
суғурталовчи
мижози
эканлиги
ҳақидаги
маълумотга
ҳам
таллуқли
ҳисобланади
.
Суғурталовчи
томонидан
бу
ва
бошқа
маълумотлар
,
масалан
,
реклама
мақсадларида
фақатгина
суғурта
қилдирувчининг
розилиги
билан
тарқатилиши
мумкин
.
Суғурталовчи
томонидан
ушбу
қоидаларни
бузган
ҳолларда
келтирилган
зарарни
қоплаш
шаклидаги
санкция
қўлланилади
.
Бироқ
,
суғурталовчи
айрим
ҳолатларда
маълум
маълумотларни
тақдим
этишга
мажбур
бўлади
.
Масалан
,
суғурта
назоратини
амалга
ошириш
учун
суғурта
назоратининг
талабига
мувофиқ
фаолияти
,
молиявий
ҳолати
ҳақида
керакли
маълумотларни
тақдим
этади
.
Шу
билан
бирга
шуни
қайд
этиш
керакки
,
амалдаги
қонун
суғурта
сирини
ташкил
этувчи
маълумотларни
тақдим
этиш
тартибини
аниқ
белгиламаган
.
Шунга
мувофиқ
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
933-
моддасига
қуйидаги
таҳрирдаги
қўшимча
киритиш
таклиф
этилади
.
Унга
кўра
, “
Суғурталовчи
томонидан
суғурта
қилдирувчи
ва
унинг
мулкий
ҳолати
ҳақидаги
маълумотлар
давлат
бошқарув
органларига
қонунда
кўзда
тутилган
ҳолларда
ва
тартибда
берилиши
мумкин
”.
Суғурта
қилдирувчининг
мажбуриятига
суғурта
ҳимояси
предметининг
ҳақиқий
қиймати
ҳақида
тўғри
маълумот
бериш
киради
.
Ушбу
мажбуриятни
бузиш
суғурталовчига
суғурта
қилдирувчи
томонидан
суғурта
учун
тўланган
бадалларни
чегириб
қолган
ҳолда
зарарларни
ундириш
ҳуқуқини
беради
(931
модда
4-
қисм
).
4
Қаранг
:
Ўзбекистон
Республикаси
Фуқаролик
кодексининг
949-
моддаси
. Yurida –
қонунчилик
базаси
.
Электрон
ресурс
.
5
Қаранг
:
Ушбу
кодекнинг
385-
моддаси
. Yurida –
қонунчилик
базаси
.
Электрон
ресурс
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
Қоида
бўйича
суғурта
пулининг
суғурта
қийматидан
ортиқ
бўлса
,
шартнома
суғурта
пулининг
суғурта
қийматидан
ортиқ
бўлган
қисмида
ўз
-
ўзидан
ҳақиқий
бўлмайди
қоидаси
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилишда
катта
қуйлайликни
келтириб
чиқармоқда
.
Чунки
,
суғурта
қиймати
шартноманинг
амал
қилиш
пайтида
ўзгариши
ёки
шартномани
тузиш
пайтида
божхона
божининг
ошиши
билан
қўшимча
ҳаражатлар
қилиниши
маълум
бўлмаслиги
мумкин
.
Ушбу
ҳолатларда
суғурта
пулини
кутилаётган
суғурта
қийматидан
катта
қилиб
белгилашади
ва
Ўз
.
Р
ФКнинг
938-
моддаси
2-
қисмини
қўллаш
мақсадида
суғурта
мукофотини
кечиктириб
тўлашни
назарда
тутишади
.
Агарда
кечиктириб
кўзда
тутилмаган
бўлса
,
Мазкур
модданинг
2-
қисмида
белгиланган
императив
норма
,
яъни
суғурта
мукофотининг
ортиқча
тўланган
қисми
қайтариб
берилмайди
ва
бу
томонларнинг
келишувига
асосан
қайтариб
берилмайди
.
Суғурта
муносабатларига
шундай
ҳолатлар
маълумки
,
қонун
мажбуриятларини
бузган
томонларнинг
жавобгарликни
қўллашда
фақат
аниқ
зарарларни
ундириш
билан
чекланади
.
Бу
ҳолат
,
суғурта
шартномасини
тузиш
учун
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлган
ҳақиқий
маълумотларни
суғурта
қилдирувчи
томонидан
суғурталовчига
ҳабар
қилиш
мажбуриятини
бузганда
вужудга
келиши
мумкин
. (
Ўз
.
Р
ФКнинг
931-
моддаси
4-
қисм
).
Юридик
табиати
бўйича
иқтисодий
жиҳатдан
келиб
чиқиши
яқин
бўлган
“
зарарлар
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
чоралари
сифатида
”
ва
“
суғурта
зарарлари
”
тушунчаларини
бир
бирларидан
фарқлаш
керак
.
Юқорида
келтирилган
холат
–
бу
қиймат
(
пул
)
кўринишидаги
зарар
бўлиб
,
суғурта
қилдирувчида
суғурта
ходисасининг
юз
бериши
билан
вужудга
келади
1
.
Бу
ерда
суғурта
ҳуқуқий
муносабатлари
субъектлари
томонидан
ҳуқуқбузарлик
йўқ
,
шунинг
учун
суғурта
товонини
ҳам
фуқаролик
-
ҳуқуқий
жавобгарлик
сифатида
қараб
бўлмайди
.
Зарарларни
қоплаш
–
бу
қийин
ва
кўп
аспектлик
ходиса
ҳисобланиб
,
ўзида
фуқаролик
ҳуқуқларни
ҳимоя
қилиш
усуллари
ва
мулкий
муносабатлар
соҳасидаги
жавобгарлик
шаклини
қамраб
олади
.
Ўз
.
Р
.
ФКнинг
952-
моддаси
суғурта
ҳодисасидан
кўриладиган
зарарни
камайтириш
тартибини
тартибга
солади
.
Қайд
этилганидек
,
тадбиркорлик
хавфини
суғурта
қилиш
шартномасида
назарда
тутилган
суғурта
ҳодисаси
юз
берганида
,
суғурта
қилдирувчи
эҳтимол
тутилган
зарарни
камайтириш
учун
оқилона
ва
мумкин
бўлган
чораларни
кўриши
шарт
.
Акс
ҳолда
,
суғурта
қилувчи
эҳтимол
тутилган
зарарни
камайтириш
учун
қасддан
чоралар
кўрмагани
оқибатида
кўрилган
зарарни
қоплашдан
суғурталовчи
озод
қилинади
.
Шуни
қайд
этиш
лозимки
,
Ўз
.
Р
ФКнинг
952-
моддаси
1-
қисмида
фақат
суғурталовчининг
мажбурияти
ҳақида
гапирилиб
,
у
суғурта
ҳодисаси
юз
берганида
ижро
этилиши
назарда
тутилади
.
Фикримизча
,
қонун
чиқарувчининг
мазкур
ёндошуви
бир
мунча
юмшоқ
.
Шунга
кўра
,
суғурта
қилдирувчининг
жавобгарлигини
кучайтиришни
таклиф
қилиб
,
Ўз
.
ФКнинг
952-
моддаси
3-
қисмини
қуйидаги
таҳрирда
ёзиш
лозим
деб
ҳисоблаймиз
.
Унга
кўра
, “
Суғурта
қилдирувчи
томонидан
1-
бандда
кўрсатилган
1
Қаранг
:
Ш
.
Р
.
Агеев
,
Н
.
М
.
Васильев
,
С
.
Н
.
Катьрин
.
Страхование
:
Теория
,
практика
и
зарубежный
опыт
. –
М
.,
2005. –
С
.318.
мажбуриятларни
бажармаганлиги
оқибатида
суғурталовчи
суғурта
қилдирувчининг
зарарларни
камайтириш
учун
қасддан
оқилона
вазарур
чораларни
кўрмаганлиги
оқибатида
кўрилган
зарарни
қоплашдан
озод
қилинади
ва
суғурта
шартномасини
бекор
қилишни
ҳамда
шартномани
бекор
қилиш
билан
келиб
чиқадиган
зарарни
қоплашни
талаб
қилишга
ҳақли
”.
