ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
56
Т
.
Хасанов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЎҒИРЛИК
ЖИНОЯТИНИНГ
ОБЪЕКТИВ
ТОМОНИ
Талон
-
тарож
жиноятлари
объектив
томони
алоҳида
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Зеро
,
жиноят
таркибининг
айнан
ушбу
томонига
қараб
,
талон
-
тарож
жиноятлари
ўзаро
фарқланади
.
Объектив
томон
жиноят
таркибининг
бир
элементи
ҳисобланиб
,
у
жиноят
қонунида
кўзда
тутилган
ижтимоий
хавфли
жиноятларнинг
ташқи
томонини
таърифлайдиган
хусусиятлардан
ташкил
топган
бўлиб
,
у
муайян
тарзда
,
маълум
бўлган
шароитларда
,
жойда
ва
вақтда
амалга
оширилади
.
Бунда
жиноят
қонуни
томонидан
мухофаза
қилинадиган
ижтимоий
муносабатларга
зарар
етказилади
ёки
уларга
зарар
етказилиши
учун
реал
хавф
туғдирилади
.
Жиноий
ва
жиноий
жазоланадиган
этиб
шундай
ҳаракат
тан
олинадики
,
агарда
у
иродали
характерга
эга
бўлса
.
Б
.
С
.
Волков
ёзадики
,
ирода
ҳар
доим
ўз
объектив
ифодасини
мақсадга
йўналтирилган
ҳаракатларда
топа
олиши
керак
,
аксинча
у
на
ҳуқуқий
на
аҳлоқий
баҳоланишининг
предмети
бўла
олмайди
.
1
Ўғриланган
мулкка
айбдорнинг
муносабати
шунда
ифодаланадики
,
бу
мол
-
мулк
унинг
учун
доимо
бегона
ҳисобланади
.
Жиноят
ҳуқуқи
назарияси
ва
суд
-
тергов
амалиётида
айбдорга
ишониб
топширилмаган
,
унинг
тасарруфида
,
қонуний
ихтиёрида
ёки
хўжалик
бошқарувида
бўлмаган
мол
-
мулк
ўзганинг
мулки
,
деб
эътироф
этилади
.
Айбдорга
ишониб
топширилган
ёки
унинг
қонуний
ихтиёрида
бўлган
мол
-
мулк
талон
-
торож
қилишнинг
эмас
,
балки
ўзлаштириш
ёки
растрата
қилишнинг
предмети
2
,
айбдорнинг
хўжалик
бошқарувида
бўлган
мулк
эса
–
ўз
мансаб
мавқеини
суиистеъмол
қилиб
талон
-
торож
қилишнинг
предмети
3
ҳисобланади
.
Жабрланувчининг
ўғриликка
нисбатан
муносабати
шунда
ифодаланадики
,
мол
-
мулк
унинг
хоҳиш
-
иродасига
қарши
ёки
ундан
қатъий
назар
олиб
қўйилади
.
Жабрланувчи
ўз
мол
-
мулки
талон
-
торож
қилинаётганини
англамаган
ва
бунга
пассив
қаршилик
кўрсатган
,
яъни
айбдор
жабрланувчининг
хоҳиш
-
иродасини
эътиборга
олмаган
ҳолда
мол
-
мулкни
ўғрилаш
жабрланувчининг
хоҳиш
-
иродасидан
қатъи
назар
амалга
оширилади
.
Ўғрилик
ҳаракатининг
моҳияти
шундаки
,
мол
-
мулкни
талон
-
торож
қилишда
доим
бу
мол
-
мулк
жабрланувчининг
ихтиёридан
чиқариб
олинади
.
Жиноятнинг
объектив
томони
тавсифига
ўтсак
,
ЎзР
ЖКнинг
169-
моддаси
диспозициясида
ўғрилик
“
ўзганинг
мулкини
яширин
равишда
талон
-
тарож
қилиш
”
деб
белгиланади
.
Келтирилган
таърифдан
кўриниб
турибдики
,
ўғрилик
таркибининг
объектив
томонини
тавсифлаб
берадиган
хусусияти
,
талон
-
тарож
жиноятларини
бошқа
шаклларидан
фарқлайдиган
усули
ҳисобланади
.
Ўғрилик
–
бу
яширин
ва
шунингдек
,
ўзганинг
мулкини
зўрлик
кучи
1
Қаранг
.:
Волков
Б
.
Б
.
Проблема
воли
и
уголовная
ответст
-
венность
. –
Казань
, 1965.
2
Борьба
с
хищениями
,
совершаемыми
путем
присвоения
,
растраты
и
злоупотребления
служебным
положением
:
Учеб
-
ное
пособие
. –
М
., 1980. –
Б
. 27-28.
3
Курс
советского
уголовного
права
(
часть
Особенная
).
Т
. 3. –
Л
.:
ЛГУ
, 1973. – 430-
б
.;
Борьба
с
хищениями
,
совершаемыми
путем
присвоения
,
растраты
и
злоупотребления
служебным
положением
:
Учебное
пособие
. –
М
., 1980. –
Б
. 33.
ишлатилмаган
фаол
ҳаракатлар
билан
амалга
оширилган
талон
-
тарождир
.
Демак
,
ўғрилик
объектив
томондан
ўзганинг
мул
-
кини
яширин
равишда
талон
-
торож
қилишда
ифодала
-
нади
.
Юридик
адабиётларда
ўғрилик
объектив
томони
зарурий
белгиси
сифатида
яширин
равишда
талон
-
тарож
қилиш
юзасидан
тадқиқотчилар
якдиллик
билан
ўхшаш
фикр
билдирадилар
: “
Талон
-
торож
қилишнинг
яширинлиги
деганда
,
жиноят
мол
-
мулк
эгаси
ёки
мол
-
мулк
ишониб
топширилган
ёхуд
ихтиёрида
турган
шахсга
сездирмасдан
ёки
мулкдор
ёхуд
мол
-
мулкнинг
талон
-
торож
қилинишидан
манфаатдор
бўлмаган
бошқа
шахслар
йўқ
вақтида
содир
этилиши
тушунила
-
ди
”
4
.
Бу
ҳақда
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Олий
Суди
30
апрель
кунги
1999
йил
6-
сонли
“
Ўзгалар
мулкини
ўғрилик
,
талончилик
ва
босқинчилик
билан
талон
тарож
қилиш
жиноят
ишлари
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
қарорининг
1-
бандида
тушунтирилиб
ўтиладики
,
жабрланувчининг
ёки
бошқаларнинг
йўқлигида
ёки
улар
бор
бўлсада
,
уларга
билдирмасдан
ўзганинг
мол
-
мулкини
яширин
талон
-
торож
қилиш
ўғрилик
ҳисобланади
.
Бордию
жабрланувчи
ёки
бошқалар
мол
-
мулкининг
олинаётганлигини
кўрган
бўлсада
,
лекин
айбдор
билдирмасдан
ҳаракат
қиляпман
деб
ўйлаган
бўлса
,
бундай
қилмишни
ҳам
ўғрилик
деб
тавсифлаш
лозим
.
Э
.
С
.
Тенчов
таъбири
билан
айтганда
“
яширин
талон
-
тарож
қилиш
деганда
,
мулк
эгаси
,
мулкни
қўриқлаш
зиммасига
юкланган
шахс
ёки
талон
-
тарожда
иштирок
этмаётган
бошқа
шахслардан
хуфёна
равишда
содир
этилган
талон
-
тарож
тушунилади
.
Фуқаролар
кўз
ўнгида
содир
этилган
,
бироқ
,
улар
назарида
айбли
ҳаракат
жиноий
характерга
эга
эмас
деган
таассурот
қолдирса
ҳам
қилмиш
яширин
талон
-
тарож
ҳисобланади
(
масалан
,
шахс
бошқа
кишининг
чўнтагидан
хамёнини
олиб
қўяди
ҳамда
атрофдагиларга
жабрланувчини
маст
бўлиб
қолган
қариндоши
эканлигини
таъкидлайди
)”.
М
.
Ҳ
.
Рустамбоев
ҳам
бу
ҳақда
фикр
юритиб
, “
барча
ҳолатларда
талон
-
торож
қилишни
яширин
деб
ҳисоблаш
учун
,
ўзаро
боғлиқ
бўлган
иккита
:
объектив
ва
субъектив
мезонни
таҳлил
қилиш
ва
баҳолаш
лозим
.
Талон
-
торож
қилиш
усулини
баҳолашнинг
объектив
мезони
шундан
иборатки
,
мол
-
мулкни
очиқдан
-
очиқ
талон
-
торож
қилиш
атрофдаги
шахс
-
ларнинг
кўзи
олдида
содир
этилган
бўлса
-
ю
,
атрофдагилар
буни
англамаса
(
масалан
,
айбдор
бировнинг
чамадонини
эгаси
йўқлигидан
фойдаланиб
атрофдагиларнинг
кўзи
олдида
ўғирлайди
,
бунда
жиноятчи
атрофдагилар
у
ўз
чамадонини
олиб
кетяпти
,
4
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
.
Махсус
қисм
. -
Тошкент
:
Илм
-
зиё
, 2006. -
Б
. 325-326.;
Кабулов
Р
.
Уголовно
-
правовые
меры
борьбы
с
хищениями
:
Теория
и
практика
.
Дис
.
доктор
.
юрид
.
наук
. -
Ташкент
,1997. - 27
Б
.;
Кадыров
М
.
Уголовное
право
Респуб
-
лики
Узбекистан
. –
Ташкент
:
Адолат
, 1997. - 174
Б
.;
Ўзбекистон
Республикасининг
Жиноят
кодексига
шарҳлар
. –
Тошкент
:
Адолат
, 1997. - 47
б
.;
Уголовное
право
:
учебник
/
Под
ред
.
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
Н
.
И
.
Ветрои
,
д
.
ю
.
н
.,
проф
.
Ю
.
И
.
Ляпу
-
нова
. – 4-
е
изд
.,
испр
.
и
доп
. -
М
.:
Юриспруденция
, 2007.;
Уголовное
право
.
Учебное
пособие
/
Под
ред
.
Проф
.
Л
.
Д
.
Гаухмана
и
проф
.
Б
.
В
.
Максимова
.-
М
.:
Элит
, 2007.;
Уголовное
право
России
.
Часть
Особенная
.
Учебник
. /
Под
ред
.
Л
.
Л
.
Кругликова
. –
М
.:
Волтерс
Клувер
, 2005.;
Уголовное
право
.
Особенная
часть
.
Учебник
. /
Под
ред
.
Л
.
Д
.
Гаухмана
,
Б
.
В
.
Максимова
. –
М
.:
Эксмо
, 2005.;
Российское
уголовное
право
.
Особенная
часть
. /
Под
ред
.
В
.
Б
.
Комисарова
. –
М
.:
Питер
, 2008.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
57
деб
ўйлашларига
ишонади
ва
ҳоказо
),
бу
ҳолда
қилмиш
ўзганинг
мулкини
яширин
равишда
талон
-
торож
қилиш
деб
ҳисобланиши
лозим
.
Агар
мулк
эгаси
ёки
мол
-
мулк
ихтиёрида
бўлган
ёхуд
у
ишониб
топширилган
шахс
талон
-
торож
қилиш
чоғида
ҳозир
бўлса
-
ю
,
аммо
талон
-
торож
содир
бўлаётганини
тушуниб
етмаса
,
шахснинг
қилмиши
(
масалан
,
мол
-
мулк
эгаси
,
қоровул
ухлаётган
бўлади
ёхуд
алкогол
ёки
наркотик
мастлик
ҳолатида
бўлиб
,
мол
-
мулк
талон
-
торож
қилинаётганини
англаб
етмайди
)
ўғрилик
деб
квалификация
қилинади
.
Жиноятни
содир
этиш
объектив
мезонлари
баҳосига
асосланиб
,
бу
ерда
талон
-
торожликни
яширин
деб
топишнинг
бир
неча
усуллари
мавжуддир
.
Улардан
биринчиси
,
амалиётда
кўпроқ
учрайдиган
шакли
,
яъни
умуман
гувоҳлар
мавжуд
бўлмаганда
,
масалан
,
қўриқланмаётган
товар
-
моддий
қимматликлари
улгуржи
базаси
омборидан
кечаси
ёки
эгаси
уйда
бўлмаганда
ўғрининг
қулфни
бузиб
ўғирлашидир
.
Иккинчиси
,
эгаси
ёки
бошқа
шахслар
бўлса
ҳам
,
уларга
билдирмасдан
,
яширин
равишда
мол
-
мулкни
талон
-
торож
қилиш
,
масалан
,
чўнтак
ўғриликлари
ва
ҳоказо
.
Бундай
ҳо
-
латларда
ўғрилик
камдан
-
кам
ҳолатларда
адашиб
мулкни
ошкора
талон
-
торож
қилиш
,
талончилик
деб
топилиши
мумкин
.
Объектив
мезонларга
асосланиб
талон
-
торож
қилиш
,
агар
айбдор
ўзганинг
мулкини
мулк
эгасининг
бевосита
ўзидан
ёки
унинг
иштирокида
,
жабрланувчи
содир
бўлаётган
жиноий
ҳаракатларни
англамаган
ҳолатда
бўлганида
(
қаттиқ
уйқу
,
хушдан
ке
-
тиш
,
қаттиқ
маст
ҳолат
ва
бошқалар
)
содир
этилса
ҳам
,
яширин
деб
ҳисобланади
.
Ва
,
ниҳоят
,
ушбу
мезондан
келиб
чиқиб
,
суд
-
тергов
амалиётида
айбдор
томонидан
ҳамманинг
кўз
ўнгида
мулкни
қонуний
эгаси
сифатида
олиши
ва
бошқа
шахслар
ушбу
ҳаракатлар
ноқонуний
характерга
эга
эканлигини
англамагани
ҳолда
ўзганинг
мол
-
мулкини
қасддан
талон
-
торож
қилиш
яширин
равишда
деб
ҳисобланади
.
Бундай
ҳолатлар
кўпинча
,
масалан
,
темир
йўл
вагонидан
товарлар
туширилаётганда
айбдор
юк
туширувчи
сифатида
келиб
қандайдир
буюм
(
қути
,
қоп
)
ни
олади
ва
ўзининг
фойдасига
эгаллайди
ёки
айбдор
вокзал
ёхуд
аэро
-
портда
қаровсиз
қолган
буюмларни
унинг
эгаси
бўлиб
келиб
,
олиб
кетади
”
1
.
Бу
тўғрисида
,
илгари
РСФСР
Олий
судининг
жиноий
ишлар
бўйича
суд
коллегияси
ҳам
хулоса
чиқарган
:
“
Уҳлаётган
одамнинг
буюмларини
ўғирлаш
талончилик
эмас
,
балки
ўғрилик
деб
ҳисобланади
”
2
.
СССР
Олий
Суди
жиноят
ишлар
коллегияси
,
“
Вояга
етмаган
,
ўз
ёшига
биноан
айлбанувчининг
ниятини
ва
унинг
ҳаракаларини
онгли
равишда
тушуна
олмайдиган
болаларнинг
мулкини
очиқ
ўғирлаш
,
ўғрилик
эмас
,
балки
талончилик
этиб
квалификациялаш
нотўғри
бўлади
”
деган
.
Худди
шу
суд
инстанцияси
таъкидлаганки
, “
маст
ҳолатда
бўлган
ва
унга
қарашли
мулк
ўғрилик
объекти
бўлаётганини
англай
олмаган
инсонни
мулкини
ўғирлаш
,
жабрланувчининг
кўзини
олдида
содир
этилган
бўлса
ҳам
,
талончилик
эмас
,
балки
ўғрилик
деб
квалификацияланиши
керак
”.
Ўғри
томонидан
ўзганинг
мулки
ноқонуний
равишда
олинаётганлигини
ва
бунинг
содир
этилишини
англамайдиган
ёки
ушбу
ҳолат
бўйича
гувоҳлик
бера
олмайдиган
шахслар
,
масалан
,
болалар
1
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
.
Махсус
қисм
. -
Тошкент
:
Илм
-
зиё
, 2006. -
Б
. 325-326.
2
Вопросы
уголовного
права
и
процесса
в
практике
Верховных
Судов
СССР
и
РСФСР
. 1938-1978
гг
.
М
, 1980.
Б
. 187.
ёки
ақлий
заиф
шахслар
борлигида
ўғрилик
қилиши
ҳам
яширин
ҳисобланади
.
Шунингдек
,
айбдорни
ўзининг
яқин
кишилари
,
қариндошлари
,
ҳамкасблари
олдида
қилмишини
англаган
ҳолда
,
бироқ
уларни
жим
юришига
ишониб
содир
этган
ўғирлиги
ҳам
яширин
сифатида
квалификация
қилинмоғи
лозим
.
Бундан
ташқари
,
ўзганинг
мулкини
абланувчининг
ҳаракатларини
ижтимоий
хавфли
ва
ноқонуний
деб
англай
олаётган
шаҳсларнинг
қўзини
олдида
ўғирланса
,
лекин
улар
айбланувчи
билан
ўзаро
муносабатлари
ўрнатилганлиги
туфайли
(
қариндош
,
дўст
,
яқини
,
таниши
),
ўғриликка
ўз
бефарқлилигини
кўрсатишса
ҳам
,
бундай
ўғрилик
яширин
деб
ҳисобланади
.
