КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
36
тўлаш
мажбурияти
вужудга
келади
.
Томонлар
ушбу
суғурта
қилиш
шартномасининг
амал
қилиш
даврларини
Ўз
.
Р
ФКнинг
947-
моддасининг
2-
қисми
талабидан
келиб
чиқиб
белгилашга
ҳақли
ҳисобланади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
рассматривает
по
-
нятие
и
сущность
договора
страхования
предпринима
-
тельского
риска
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
вопро
-
сы
действия
договора
страхования
предприниматель
-
ского
риска
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
о
делении
периодов
действия
договора
страхования
предприни
-
мательского
риска
.
Abstract
In the introductory part of the article the author con-
siders concept and essence of the contract of insurance of
enterprise risk.
In the basic part of the article questions of validity of
insurance of enterprise risk are considered.
In the conclusion the author comes to opinion about
division of the periods of validity of insurance of enterprise
risk.
О
.
С
.
Нарзиев
ТДЮИ
аспиранти
ФОНД
БИРЖАЛАРИ
ФАОЛИЯТИДАГИ
АСОСИЙ
ИНСТИТУТИЦИОНАЛ
ИНВЕСТОР
СИФАТИДА
БАНКЛАРНИНГ
ЎРНИ
Мамлакатимизда
молиявий
бозорнинг
шаклланиши
ва
жадал
суръатлар
билан
ривожланишини
сўнгги
йилларда
республикамизда
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
дастлабки
натижалар
сифатида
баҳолаш
мумкин
.
Зеро
,
Президент
И
.
А
.
Каримов
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлиси
,
Вазирлар
Маҳкамаси
ва
Президент
девони
вакиллари
йиғилишида
сўзлаган
нутқида
таъкидлаганидек
,
мустақилликнинг
ўтган
қисқа
даври
мобайнида
биз
учун
мутлақо
янги
бўлган
,
бозр
иқтисодиёти
талабла
-
рига
жавоб
берадиган
молия
ва
банк
тизимини
шакл
-
лантириш
улкан
аҳамият
касб
этди
.
1
Шунингдек
,
бу
даврда
бозор
инфратузилмасининг
муҳим
институтла
-
ридан
ҳисобланган
мазкур
соҳанинг
ҳуқуқий
асослари
шакллантирилди
ва
уни
такомиллаштириш
жараёни
давом
этмоқда
.
Молиявий
бозор
,
шу
жумладан
фонд
бозори
иқтисодиётнинг
бошқа
қисмлари
билан
мустаҳкам
алоқада
бўлганлиги
туфайли
ундаги
салбий
ҳолатлар
бутун
иқтисодиётга
таъсир
қилади
ва
ҳатто
унинг
инқирозига
ҳам
олиб
келиш
мумкин
.
Фонд
бозорлари
-
да
амалга
оширилаётган
жараёнлар
иқтисодиётнинг
ҳақиқий
ҳолатига
тўғридан
-
тўғри
таъсир
қилади
.
Кўпгина
ривожланаётган
мамлакатларда
бу
ҳолнинг
акси
ҳам
кузатилади
.
Яъни
,
иқтисодиётдаги
ўзгаришлар
,
унинг
ривожланиши
,
турғунлиги
ёки
инқирозга
учраши
фонд
бозоридаги
жараёнларга
таъсир
қилмасдан
қолмайди
.
Институционал
инвесторлар
,
яъни
қимматли
қоғозлар
билан
операциялар
амалга
оширувчи
турли
кўринишдаги
молия
-
кредит
институтлари
(
тижорат
ва
инвестиция
банклари
,
суғурта
жамиятлари
,
пенсия
жамғармалари
ва
бошқалар
).
Уларнинг
кўпчилиги
тур
-
ли
инвесторларнинг
(
юридик
ва
жисмоний
шахслар
-
нинг
)
воситаларини
бирлаштиради
ва
уларни
қайта
инвестициялаш
учун
даромад
келтирувчи
қимматли
қоғозларни
қидиради
.
Улар
акцияларнинг
назорат
па
-
кетини
қўлга
киритиш
ёки
таваккалчиликдан
қочиш
мақсадида
ўз
капиталларини
хўжаликнинг
турли
соҳаларига
киритишга
интилишади
.
Тижорат
банкла
-
рига
қўйилган
аҳоли
воситаларининг
сезиларли
дара
-
жадаги
қисми
миллионлаб
инсонлар
фойдаланадиган
уларнинг
ишонч
-
бўлимларида
тўпланади
.
Бу
восита
-
ларнинг
лозим
даражада
сақланишини
таъминлаш
,
банкротликка
йўл
қўймаслик
мақсадида
давлат
қимматли
қоғозлар
бозорида
институционал
инвестор
-
ларнинг
фаолиятини
тартибга
солади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
айнан
банкларнинг
фонд
бозо
-
ридаги
иштирокига
қараб
англосаксон
ва
романо
-
герман
ҳуқуқ
тизимлари
фарқланади
.
Англосаксон
ҳуқуқ
тизимидаги
мамлакатларда
акциядорлик
капита
-
ли
кўп
сонли
шахслар
кўлида
бўлганлиги
сабабли
,
банкларнинг
фонд
бозоридаги
иштироки
нисбатан
паст
1
Ўзбекистн
Республикаси
Президентининг
Ўзбекистон
мустақиллигининг
16
йиллигига
бағишланган
қўшма
мажли
-
сидаги
маъузаси
. 2007
йил
30
август
. www
ю
press-service.uz
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
37
бўлади
.
Романо
-
герман
ҳуқуқ
тизимидаги
давлатларда
эса
,
шу
жумладан
бизда
ҳам
,
акциядорлик
капитали
тор
доирадаги
акциядорлар
қўлида
тўпланганлиги
са
-
бабли
фонд
бозорида
банкларнинг
роли
анча
юқори
бўлади
1
.
Мисол
тариқасида
келтирадиган
бўлсак
,
бир
-
гина
2008
йилнинг
февраль
ойида
"
Тошкент
"
РФБда
бўлиб
ўтган
савдоларнинг
42,3
фоизи
,
яъни
4
млрд
.
сўмлик
битимлар
банклар
ҳиссасига
тўғри
кел
-
ган
.
Бунда
шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
тузилган
битимларнинг
барчаси
фақат
банкларнинг
акциялари
-
га
тегишли
бўлган
.
Бундан
ташқари
,
мазкур
муддатда
-
ги
энг
йирик
битим
ҳам
2008
йил
13
февралда
икки
-
ламчи
бозорда
тузилган
бўлиб
,
унда
"
Ипотека
-
банк
"
нинг
2,7
млн
.
дона
акциялари
2,8
млрд
.
сўмга
со
-
тилган
.
Бу
сўнгги
вақтларда
банклар
фаолиятининг
барқарор
молиявий
кўрсаткичларга
эга
бўлаётганлиги
билан
изоҳланади
.
Кўриб
чиқилаётган
даврда
"
Тош
-
кент
"
РФБнинг
расмий
биржа
листингига
яна
бир
банк
-
"
Микрокредитбанк
"
нинг
киритилиши
ҳам
буни
яна
бир
бор
исботлаб
турибди
2
.
Шу
сабабли
биз
мазкур
тадқиқот
доирасида
институционал
инвестор
сифати
-
да
банкларнинг
мамлакатимиз
фонд
бозоридаги
аҳамияти
ва
ўрнини
аниқлаш
,
унинг
ҳуқуқий
асослари
-
ни
таҳлил
этиш
ҳамда
такомиллаштириш
юзасидан
таклифлар
ишлаб
чиқиш
вазифасини
ўз
олдимизга
қўйдик
.
Мамлакатимизда
фонд
бозори
шаклланган
вақтдан
бери
,
банклар
ва
нобанк
ташкилотлар
ҳисобланган
инвестиция
институтлари
тенг
равишда
қимматли
қоғозлар
бозорида
иштирок
этиши
мумкин
бўлган
мо
-
дел
амал
қилади
.
Жаҳон
амалиётида
кредит
муасса
-
саларининг
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
фаолиятига
нисбатан
икки
хил
нуқтаи
назар
илгари
сурилади
.
Ма
-
салан
,
АҚШда
банклар
қонун
орқали
икки
турга
–
инве
-
стиция
ва
тижорат
турларига
бўлинган
бўлиб
,
тижорат
банклари
омонатларни
қабул
қилади
,
лекин
қимматли
қоғозлар
бозорида
баъзи
профессионал
ҳаракатлар
,
масалан
брокерлик
ва
дилерлик
фаоятини
амалга
ошира
олмайди
.
Бундан
ташқари
уларга
пул
воситала
-
рини
нодавлат
қимматли
қоғозларга
жалб
этиш
таъқиқланган
,
чунки
бундай
қимматли
қоғозларнинг
таваккалчилик
даражаси
нисбатан
паст
бўлади
.
Банкларнинг
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
ишти
-
роки
борасидаги
иккинчи
қараш
кўпгина
Европа
мам
-
лакатларида
кенг
тарқалган
бўлиб
,
унга
кўра
банклар
-
га
бир
вақтнинг
ўзида
анъанавий
банк
операцияларини
ҳамда
қимматли
қоғозлар
бозорида
кўпгина
ҳаракатларни
қилишга
рухсат
берилган
.
Таъкидлаш
жоизки
,
мамлакатимизда
айнан
мана
шу
йўл
танлан
-
ган
.
Банкларнинг
фонд
бозоридаги
алоҳида
ўрни
,
бошқа
хўжалик
юритувчи
субъектлардан
фарқли
ра
-
вишда
уларнинг
мазкур
бозор
иштирокчиси
сифатида
муносабатларда
ҳар
хил
субъект
сифатида
иштирок
этишида
кўринади
.
Масалан
,
улар
эмитент
,
инвестор
ёки
қимматли
қоғозлар
билан
воситачилик
ҳаракатларини
амалга
оширадиган
институтционал
1
Бу
ҳақда
батафсил
қаранг
:
Гулямов
С
.
С
.
Развитие
законо
-
дательства
об
акционерных
обществах
в
системе
корпора
-
тивных
отношений
и
проблемы
его
совершенствования
:
Дис
.
…
докт
.
юрид
.
наук
.
Ташкент
:
ТГЮИ
, 2005.
С
.137.
2
Ежемесячный
бюллетень
РФБ
"
Тошкент
"
№
2/2008.
С
.7.
инвестор
сифатида
қимматли
қоғозлар
бозорида
му
-
носабатга
киришиши
мумкин
.
Шу
билан
бирга
тижорат
банклари
фонд
бозори
умумий
инфратузилмасининг
бир
қисми
ҳисобланади
.
Шу
жиҳатдан
уларнинг
аҳамияти
юксак
бўлиб
,
қимматли
қоғозлар
бозорининг
деярли
ҳар
бир
иштирокчиси
банк
хизматидан
холи
қолмасдан
,
ўзининг
пул
воситалари
,
шу
жумладан
қимматли
қоғозларга
сарфлайдиган
маблағларини
банкларда
очиладиган
ҳисоб
рақамлари
орқали
амал
-
га
оширади
.
3
Шуни
алоҳида
таъкидлаш
жоизки
,
сўнгги
йилларда
фонд
бозори
банкларнинг
фаолияти
ривожланишида
катта
аҳамиятга
эга
бўлмоқда
.
Бу
ҳолни
бугун
нафақат
республикамизда
,
балки
бошқа
МДҲ
мамлакатларида
ҳам
кузатиш
мумкин
.
Рақамларга
мурожаат
этадиган
бўлсак
, 2002-2004-
йилларда
қўпгина
МДҲ
мамлакат
-
ларининг
банк
активлари
нафақат
турғун
ҳолатни
сақлаб
қола
олди
,
баъзи
давлатларда
балки
ўсишга
ҳам
эришди
.
Масалан
,
бу
кўрсаткич
АҚШ
доллари
ифодасида
Россия
Федерацияси
деярли
2
баробар
,
Қозоғистонда
2,8
баробар
,
Украинада
эса
2,1
баробар
-
ни
ташкил
этди
4
.
Кўпгина
банкларнинг
фонд
бозоридаги
дастлабки
иштироки
эмитент
сифатида
бўлиб
,
улар
ўзларининг
қимматли
қоғозлар
–
акциялари
ёки
облигацияларини
оммавий
савдога
қўйишади
.
Банклар
томонидан
чиқариладиган
акциялар
фақат
эгаси
ёзилган
бўлиши
мумкин
.
Тақдим
этувчига
тегишли
облигациялар
фақат
нақд
шаклда
чиқарилиши
мумкин
5
.
Облигацияларни
фақат
очиқ
акциядорлик
жамияти
шаклида
ташкил
этилган
ва
охирги
уч
йил
мобайнида
аудиторлик
таш
-
килотининг
хулосаси
билан
тасдиқланган
рентабеллик
,
тўлов
қобилияти
,
молиявий
барқарорлик
ва
ликвидлик
жиҳатидан
ижобий
кўрсаткичларга
эга
бўлган
,
шунин
-
гдек
,
мустақил
рейтинг
баҳосини
олган
банклар
чиқаришлари
мумкин
.
Облигацияларни
чиқариш
ҳуқуқига
Марказий
банк
томонидан
ўрнатилган
регуля
-
тив
капиталининг
энг
кам
миқдоридан
кам
бўлмаган
ҳажмда
ўз
капиталини
шакллантирган
банклар
эга
бўладилар
. 2008
йил
1
январдан
бошлаб
тижорат
банкларининг
энг
кам
устав
фонди
миқдори
5
млн
.
евронинг
сўмдаги
эквивалентидан
кам
бўлмаслиги
керак
6
.
Таъкидлаш
жоизки
,
сўнгги
йилларда
банкларнинг
фонд
бозоридаги
иштирокини
ҳуқуқий
таъминлаш
бо
-
расида
қатор
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
қабул
қилинмоқда
.
Эътиборлиси
,
шундаки
,
қабул
қилинаётган
ҳужжатлари
банкларнинг
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
иштирокини
янада
ривожланти
-
3
Қаранг
:
Султанов
Л
.,
Гайсина
А
.
Фондовый
рынок
и
банки
:
сочетание
разумного
и
возможного
//
Бозор
,
пул
,
кредит
.
2006.
№
11.
С
.16–21.
4
Қаранг
: European Central Bank Mothly Bulletin.2005. May.
Р
.11.
5
"
Тижорат
банклари
томонидан
қимматли
қоғозларни
чиқариш
,
давлат
рўйхатига
олиш
ва
сўндириш
(
бекор
қилиш
)
тартиби
"
тўғрисида
Низом
.
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банки
томонидан
2002
йил
30
ноябрда
26/11-
сон
билан
тасдиқланган
.
12.02.2003
йил
1216-
сон
билан
Ўзбекистон
Республикаси
Ад
-
лия
вазирлигида
рўйхатга
олинган
//
Ўзбекистон
Республикаси
Банк
Ахборотномаси
. 2003
й
. 25-
сон
.
6
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
"
Банк
тизимини
янада
ривожлантириш
ва
бўш
пул
маблағларини
банк
муома
-
ласига
жалб
этиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
"
ги
07.11.2007
йилги
ПҚ
-726
сонли
Қарорининг
3-
банди
//
Қаранг
:
Собрание
законодательства
РУз
. N 45,
ноябрь
2007
г
.,
ст
.454.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
риш
,
бу
борада
уларга
қўшимча
имкониятлар
яратишга
қаратилмоқда
.
Масалан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
"
Банк
тизимини
янада
ривожлантириш
ва
бўш
пул
маблағларини
банк
муомаласига
жалб
этиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
"
ги
07.11.2007
йилги
ПҚ
-726
сонли
қарорининг
3-
бандига
асосан
банк
фао
-
лиятини
амалга
оширишга
лицензияси
бўлган
тижорат
банклари
қимматли
қоғозлар
бозорида
инвестиция
воситачиси
,
инвестиция
активлари
бошқарувчиси
ва
инвестиция
маслаҳатчиси
сифатида
ҳаракат
қилиши
мумкин
.
Бунда
банкларга
профессионал
фаолиятнинг
ушбу
турлари
билан
шуғулланиш
учун
алоҳида
лицен
-
зия
олиниши
талаб
этилмайди
1
.
Бундан
ташқари
,
маз
-
кур
қарорнинг
6-
бандида
2008
йилнинг
1
январидан
бошлаб
юридик
шахсларнинг
ўз
маблағларини
тижо
-
рат
банклари
депозитлари
ва
қимматли
қоғозларига
бир
йилдан
ортиқ
киритиш
натижасида
олган
даромад
фоизлари
3
йил
муддатга
солиқдан
озод
этилиши
тўғрисидаги
норманинг
қабул
қилиниши
,
банкларнинг
фонд
бозоридаги
иштироки
янада
фаоллашувининг
ҳуқуқий
асосини
яратди
.
"2007 – 2010
йилларда
Ўзбекистонда
банк
тизимини
ислоҳ
қилишни
чуқурлаштириш
ва
ривожлантириш
"
Дас
-
турига
2
кўра
банкларнинг
республика
қимматли
қоғозлар
бозорини
ривожлантириш
ва
уларнинг
мазкур
бозор
фа
-
ол
иштирокини
таъминлаш
юзасидан
қатор
чора
-
тадбирлар
белгиланди
.
Хусусан
,
Дастурнинг
13-
бандида
қатор
манфаатдор
ташкилотлар
зиммасига
тижорат
банкларининг
мамлакат
қимматли
қоғозлар
бозори
ин
-
фратузилмасини
ривожлантириш
,
шу
жумладан
,
улар
-
нинг
"
Тошкент
"
Республика
фонд
биржаси
ОАЖнинг
ус
-
тав
капитали
кўпайтирилишида
,
биржанинг
дастурий
-
техник
таъминотини
янада
замонавийлаштириш
мақсадида
фаол
иштирокини
таъминлаш
бўйича
чора
-
тадбирларни
амалга
ошириш
юклатилган
.
Шунингдек
,
бу
масала
бўйича
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
қарори
қабул
қилиши
белгиланган
.
Бундан
ташқари
,
тижорат
банкларининг
ҳудудий
бирликларида
акцияларни
сотиш
ёки
сотиб
олиш
бўйича
аризаларни
қабул
қилувчи
масканларни
ташкил
этиш
орқали
,
қимматли
қоғозларнинг
электрон
савдо
тизимини
янада
кенгайтириш
назарда
тутилган
.
Фикри
-
мизча
,
мазкур
ҳолатнинг
ўзи
ҳам
мамлакатда
амалдаги
фонд
биржа
(
айнан
ягона
марказлашган
биржа
)
ички
инвестицияларни
жалб
этиш
бўйича
ўзининг
функция
-
ларини
тўлик
бажара
олмаётганлиги
,
юзага
келган
ҳолатни
зудлик
билан
вақтинча
бартараф
этиш
учун
биржага
яқин
тизим
ҳисобланган
банк
тизими
ёрдами
-
дан
фойдаланилаётганлиги
ва
бунга
асосий
сабаб
,
на
-
заримизда
,
фонд
биржалари
ўртасида
табиий
рақобатнинг
умуман
мавжуд
эмаслиги
бўлиб
ҳисобланади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
сўнгги
йилларда
республика
-
мизда
банкларнинг
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
ин
-
вестиция
фаолиятини
ривожлантириш
ҳамда
бу
жара
-
ёнда
уларнинг
фаол
иштирокини
таъминлаш
борасида
қатор
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
қабул
қилинмоқда
.
Масалан
банк
тизимининг
барқарор
ривожланишини
,
1
Ўша
жойда
.
2
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
"
Банк
тизимини
янада
ривожлантириш
ва
бўш
пул
маблағларини
банк
муома
-
ласига
жалб
этиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
"
ги
07.11.2007
йилги
ПҚ
-726
сонли
Қарори
билан
тасдиқланган
…
тижорат
банкларининг
капиталлашиш
даражасини
оши
-
ришни
,
уларнинг
инвестиция
ва
иқтисодиётни
таркибий
ўзгартириш
жараёнларида
фаол
иштирок
этишларини
таъминлаш
мақсадида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Рес
-
публикаси
Президентининг
"
Тижорат
банкларининг
ка
-
питаллашиш
даражасини
оширишни
рағбатлантириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида
"
ги
2006
йил
19
декабрдаги
ПФ
-3831-
сонли
Фармонига
3
асосан
2007
йилнинг
1
ян
-
варидан
бошлаб
2010
йилнинг
1
январигача
юридик
шахсларнинг
тижорат
банклари
акциялари
бўйича
ди
-
виденд
сифатида
олинган
даромадлари
солиқ
солиш
-
дан
озод
қилинади
.
Бундан
ташқари
,
фойда
солиғи
ва
ягона
солиқ
тўлови
бўйича
солиққа
тортиш
базаси
бир
-
ламчи
ва
қўшимча
равишда
чиқарилган
тижорат
банк
-
лари
акцияларини
харид
килишга
йўналтириладиган
маблағлар
суммасига
тенг
миқдорда
камайтирилади
.
Фармонда
назарда
тутилган
ушбу
имтиёзлар
тижорат
банкларининг
2007
йил
1
январдан
бошлаб
сотиб
олин
-
ган
акцияларига
,
шунингдек
2009
йилнинг
31
декабрига
қадар
тўланадиган
акциялар
бўйича
дивидендларга
нисбатан
қўлланилади
.
Мазкур
фармонга
асосан
қабул
қилинган
"
Тижорат
банкларининг
акцияларини
харид
қилиш
ва
улар
бўйича
дивидендлар
олишда
солиқ
имтиёзларини
қўллаш
тартиби
тўғрисида
"
ги
Низомнинг
4
4-
бандига
асосан
тижорат
банкларининг
2007
йилнинг
1
январи
-
дан
бошлаб
2009
йилнинг
31
декабригача
бўлган
дав
-
рда
ҳисобланган
дивидендлар
бўйича
тўлов
манбаи
-
дан
солиқ
ушлаб
қолмайди
.
Шу
билан
бирга
,
юридик
шахс
-
дивиденд
олувчиларнинг
дивидендларидан
ҳам
солиқ
ундирилмайди
.
Қимматли
қоғозлар
билан
операцияларни
амалга
оширишда
банклар
шуни
инобатга
олишлари
лозимки
,
банк
йўқотишлари
суммасига
доир
мавжуд
таваккал
-
чилик
қисқа
муддатли
бўлишига
қарамасдан
,
бу
унинг
асосий
капиталига
нисбатан
жуда
юқори
бўлиши
мум
-
кин
.
Банк
қимматли
қоғозлар
эмитенти
бўлган
қорхонанинг
банкротликка
учраши
туфайли
зарар
кўриши
мумкин
,
бироқ
бундай
йўқотишларнинг
энг
кенг
тарқалган
сабаби
қимматли
қоғозларнинг
бозор
қийматини
нотўғри
баҳолаш
ва
уларни
узоқ
вақт
сақлашдир
.
Бундай
аҳвол
банк
обрўсининг
тушиши
ҳамда
унинг
аҳволининг
ёмонлашувига
олиб
келиши
мумкин
.
"
Тижорат
банклар
томонидан
қимматли
қоғозлар
билан
ўтказиладиган
операцияларига
қўйиладиган
талаблар
тўғрисида
Низом
"
га
5
кўра
банклар
Марказий
банк
томонидан
бериладиган
умумий
лицензия
асоси
-
да
қимматли
қоғозлар
билан
операцияларни
амалга
оширишлари
мумкин
.
Лицензияда
банклар
бажаради
-
ган
операциялар
рўйхатида
қимматли
қоғозлар
билан
амалга
ошириладиган
фаолият
махсус
қайд
этилиши
лозим
.
3
Қаранг
:
Халқ
сўзи
20.12.2006
й
. 247 (4146)-
сон
.
4
Марказий
банки
бошқарувининг
19.02.2007
й
. 286-
В
-
сонли
,
Молия
вазирлигининг
23-
сонли
.
Давлат
солиқ
қўмитасининг
2007-17-
сонли
қарорлари
билан
тасдиқланган
,
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
томонидан
20.03.2007
йил
1664-
сон
билан
рўйхатга
олинган
//
Ўзбекистон
Республикаси
"
Қонун
ҳужжатлари
"
тўплами
. 2007
й
. 12-
сон
. 114-
моддаси
.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банки
томонидан
1998
йил
9
ноябрда
428-
сон
билан
тасдиқланган
.
Ўзбекистон
Рес
-
публикаси
Адлия
вазирлигида
1998
йил
19
декабрда
571-
сон
билан
рўйхатга
олинган
.
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
Банклар
қуйидаги
шартлар
бажарилган
ҳолларда
қимматли
қоғозларга
қўйилмаларни
амалга
ошириш
-
лари
мумкин
:
а
)
банкнинг
бир
корхона
устав
капиталига
,
шунин
-
гдек
,
ушбу
корхонанинг
бошқа
қимматли
қоғозларига
қилган
қўйилмаси
миқдори
биринчи
даражали
банкре
-
гулятив
капиталининг
15
фоизидан
ошмаслиги
керак
.
б
)
банкнинг
барча
эмитентлар
устав
капиталига
ва
бошқа
қимматли
қоғозларига
қилган
инвестициялари
микдори
биринчи
даражали
банк
регулятив
капитали
-
нинг
15
фоизидан
ошмаслиги
керак
;
в
)
олди
-
сотди
учун
нодавлат
қимматли
қоғозларига
қилинган
банк
қўйилмаси
миқдори
биринчи
даражали
банк
регулятив
капиталининг
25
фоизидан
ошмаслиги
керак
.
Таъкидлаш
жоизки
,
амалдаги
қонунчилигимизда
,
тижорат
банклари
акцияларининг
муомалада
бўлиши
билан
боғлиқ
баъзи
алоҳида
қоидалар
назарда
тутил
-
ган
.
Масалан
, "
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
чет
эл
валютасидаги
қимматли
қоғозлар
муомаласи
,
рези
-
дентлар
томонидан
чет
эл
валютасидаги
қимматли
қоғозларни
сотиб
олиниши
,
шунингдек
резидентлар
чиқарган
қимматли
қоғозларнинг
норезидентлар
томо
-
нидан
сотиб
олиниши
тартиби
тўғрисида
"
ги
Низомга
1
кўра
,
хорижий
инвесторларнинг
миллий
эмитентлар
томонидан
чиқарилган
қимматли
қоғозларни
сотиб
олишдаги
чекловлар
тижорат
банкларининг
акциялари
сотиб
олишга
нисбатан
ўрнатилган
.
Юқорида
кўрсатилган
Низомнинг
22-
бандига
асосан
Ўзбекистон
Республикаси
банк
-
резидентлари
акцияларини
сотиб
олиш
учун
қуйидаги
шахслар
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банкнинг
олдиндан
рухсатини
олишлари
шарт
:
Ўзбекистон
Республикаси
норезидентлари
;
эл
-
лик
фоиздан
ортиқ
акциялари
(
иштирокчилар
бадал
-
лари
)
Ўзбекистон
Республикаси
норезидентларининг
эгалигида
,
фойдаланувида
ва
(
ёки
)
тасарруфида
бўлган
Ўзбекистон
Республикаси
резидентлари
-
юри
-
дик
шахслари
.
Бундан
ташқари
,
Ўзбекистон
Республи
-
каси
банк
-
резидентлари
акцияларини
сотиб
олувчи
-
ларнинг
маблағларини
тасарруф
этувчилари
(
ишончли
вакиллари
)
бўлиб
ҳисобланган
Ўзбекистон
Республи
-
каси
резидентлари
,
шунингдек
,
олувчилар
учун
банк
-
резидентларнинг
акцияларини
сотиб
олиш
учун
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
банкнинг
олдин
-
дан
рухсатини
олишлари
шарт
.
Бундан
ташқари
,
оффшор
зоналарда
рўйхатга
олинган
Ўзбекистон
Республикаси
банк
-
резидентлари
акцияларини
сотиб
олувчи
-
юридик
шахслар
банклар
-
резидентлар
акцияларини
сотиб
олишлари
мумкин
эмас
2
.
Банкларнинг
мамлакат
фонд
бозорида
инвестор
сифатида
иштироки
,
уларнинг
эмитент
сифатида
иш
-
тироки
билан
деярли
тенг
бўлиб
ҳисобланади
.
Лекин
МДҲ
мамлакатлари
банкларининг
асосан
"
кредитга
1
Ўзбекистон
Республикаси
Давлат
мулки
қўмитаси
ҳузуридаги
қимматли
қоғозлар
бозори
фаолиятини
мувофиқлаштириш
ва
назорат
қилиш
Маркази
томонидан
2007
йил
4
апрел
2007-04-
сон
билан
,
Марказий
банки
Бошқарувининг
2007
йил
4
апрелдаги
290-
В
-
сон
қарори
билан
тасдиқланган
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
Вазир
-
лиги
томонидан
22
июн
2007
йилда
1692-
сон
билан
рўйхатга
олинган
Қаранг
: "
Собрание
законодательства
РУз
" 2007
г
. N
25-26.
ст
.274.
2
Ўша
жойда
. 24-
банд
.
йўналганлик
"
моделга
тааллуқлилиги
,
уларнинг
қимматли
қоғозлар
бозорида
инвестор
сифатида
иш
-
тирок
этиш
имкониятларини
пасайтиради
.
Бу
борадаги
рақамларга
мурожаат
этадиган
бўлсак
,
Москва
фонд
биржасидаги
акция
ва
облигациялар
умумий
савдоси
-
нинг
40
фоизи
банклар
ҳиссасига
тўғри
келган
3
.
Бизда
эса
бу
кўрсаткич
биргина
2008
йилнинг
февраль
ойида
42,3
фоизни
ташкил
этган
4
.
Қозоғистон
фонд
бозорида
институционал
инсти
-
тутлар
орасида
банкларга
нисбатан
пенсия
фондлари
инвестор
сифатида
иштирок
этишда
устун
ўринда
ту
-
ришади
.
Нодавлат
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
ўнлаб
етакчи
операторлар
орасида
биргина
Альянс
Банк
ўнинчи
ўринни
эгаллаган
5
.
Украина
қимматли
қоғозлар
бозорида
ҳам
фонд
бо
-
зорининг
асосий
иштирокчилари
банклар
ҳисобланади
.
Таъкидлаш
жоизки
,
банкларнинг
барчаси
эмас
,
балки
мамлакатда
рўйхатга
олинган
185
банклардан
фақат
10-
15
та
кредит
институтлари
фаол
ҳаракат
қилишади
6
.
Фонд
бозорида
инвестор
сифатида
иштирок
этаёт
-
ган
банклар
учун
МДҲ
мамлакатларида
жадал
суръат
-
лар
билан
ривожланаётган
корпоратив
облигациялар
бозори
катта
қизиқиш
уйғотади
.
Сўнгги
3
йил
ичида
Россия
Федерациясида
жойлаштирилган
корпоратив
облигациялар
ҳажми
йилига
деярли
икки
баробарга
ошган
.
Қозоғистонда
ҳам
шунга
ўхшаш
вазиятни
куза
-
тиш
мумкин
.
У
ерда
"
Қозоғистон
облигация
шов
-
шуви
"
номини
олган
жараён
2000
йилдаёқ
бошланган
.
Украи
-
нада
эса
2002-2004
йилларда
корпоратив
облигация
-
лар
жойлаштирилиши
даражаси
пасайди
. 2005
йилда
хорижий
маблағ
оқими
туфайли
бу
ҳолнинг
ўзгариши
кутилган
эди
,
лекин
у
бошланган
қайта
хусусийлашти
-
риш
жараёни
туфайли
кечиктирилди
.
Банкларнинг
одатда
етарли
маблағ
,
профессионал
кадрлар
ва
бошқа
зарур
шароитлар
билан
таъминлан
-
ганлиги
,
уларнинг
бошқа
институционал
инвесторларга
нисбатан
инвестор
сифатидаги
устунлигига
олиб
кела
-
ди
.
Лекин
Ўзбекистонда
фонд
бозори
мамлакат
банк
-
ларининг
имкониятларидан
ҳозирча
тўла
фойдала
олмаяпди
.
Фикримизча
,
бунинг
қатор
сабаблари
мав
-
жуд
бўлиб
,
улар
орасида
фонд
биржалари
ўртасида
ҳақиқий
рақобатнинг
мавжуд
эмаслиги
ва
шу
сабабли
банкларни
фонд
бозорига
жалб
қилишда
улар
томони
-
дан
бўладиган
рағбатнинг
йўқлиги
,
эмитентлар
ҳақидаги
ахборотларни
ошкор
этиш
тизимидаги
кам
-
чиликлар
,
мамлакатимиз
қимматли
қоғозлар
бозори
ривожланаётган
хусусиятга
эгалиги
сабабли
,
мазкур
жараёнларни
ислоҳ
қилиш
ва
унинг
стратегик
ривож
-
ланишини
ишлаб
чиқишда
бош
ислоҳотчи
сифатида
давлатнинг
аҳамияти
муҳимлиги
кабиларни
алоҳида
таъкидлаш
мумкин
.
Банкларнинг
фонд
бозорини
ривожлантиришда
иш
-
тирокининг
яна
бир
шакли
,
бу
уларнинг
бозорга
ўзларининг
қимматли
қоғозлари
билан
кираётган
ком
-
панияларга
андеррайтинг
7
ва
молия
маслаҳатчиси
3
Қаранг
:
Обзор
банковского
сектора
Российской
Федерации
.
2005.
Июль
4
Ежемесячный
бюллетень
РФБ
"
Тошкент
"
№
2/2008.
С
.7.
5
Годовой
отчет
.
Казахтанская
фондовая
биржа
. 2004.
С
.17.
6
Қаранг
:
Карпенко
Л
.
Жарко
.
Еще
жарче
! //
Вестник
НАУФОР
.
2005.
№
5.
С
.18.
7
Ўзбекистон
Республикаси
давлат
мулки
қўмитаси
ҳузуридаги
қимматли
қоғозлар
бозори
фаолиятини
КОРПОРАТИВ
ҲУҚУҚ
♦
CORPORATE LAW
♦
КОРПОРАТИВНОЕ
ПРАВО
2008
№
1
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
хизматларини
кўрсатиш
бўлиб
ҳисобланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
томонидан
2008
йил
2
апрелда
1782-
сон
билан
рўйхатга
олинган
ва
2008
йилнинг
12
апрелидан
кучга
кирган
"
Банклар
-
нинг
қимматли
қоғозлар
бозорида
инвестиция
восита
-
чиси
,
инвестиция
активларининг
бошқарувчиси
ва
ин
-
вестиция
консультанти
сифатида
касбий
фаолиятни
амалга
оширишига
оид
талаблар
тўғрисида
"
ги
Низом
-
нинг
1
қабул
қилиниши
банкларнинг
қимматли
қоғозлар
бозоридаги
иштирокининг
мазкур
тури
ривожланишига
хизмат
қилди
.
Таъкидлаш
жоизки
,
банкларнинг
фонд
бозоридаги
бу
шаклдаги
иштироки
,
уларнинг
эмитент
ва
инвестор
сифатидаги
иштирокига
нисбатан
кам
уч
-
раса
-
да
,
уларга
икки
жиҳатдан
фойдали
бўлади
.
Би
-
ринчидан
бу
хизматларни
кўрсатиш
орқали
банклар
ўзларини
қизиқтирган
қимматли
қоғозларни
"
биринчи
қўл
"
дан
сотиб
олиш
имкониятига
эга
бўлишса
,
иккин
-
чидан
қимматли
қоғозларни
жойлаштириб
берганлик
учун
оладиган
мукофотлари
миқдори
эмиссия
ҳажмининг
0,1- 0,5
фоизини
ташкил
этади
.
Шу
сабабли
сўнгги
вақтларда
андеррайтер
банкларнинг
фонд
бо
-
зорида
кўпая
бошлаганлигини
кузатиш
мумкин
.
Рақамларга
мурожаат
этадиган
бўлсак
, 2005
йилда
жойлаштирилган
корпоратив
облигацияларнинг
70
фоизи
андеррайтер
банклар
ҳиссасига
тўғри
келган
.
2
Бунинг
асосий
сабабларидан
яна
бири
,
банклар
юқоридаги
хизматларни
кўрсатиш
орқали
фонд
бозо
-
рида
иштирок
этишганда
,
уларнинг
таваккалчиликлари
даражаси
,
улар
эмитент
ёки
инвестор
сифатида
ишти
-
рок
этгандагига
нисбатан
анча
паст
бўлишидадир
.
Чунки
банклар
одатда
,
жалб
қилинган
маблағлар
би
-
лан
муомалага
киришади
.
Фонд
бозори
ўзининг
функ
-
циясини
тўлиқ
бажара
олмаган
қимматли
қоғозлар
бо
-
зори
иштирокчиларининг
ҳуқуқ
ва
қонуний
манфаатла
-
рини
таъминлаш
механизмлари
ҳамда
уларнинг
кафо
-
латлари
лозим
даражада
яратилмаган
фонд
бозорла
-
рида
банкларнинг
таваккалчилик
даражаси
анча
юқори
бўлади
.
Шу
сабабли
ушбу
параграфда
муҳокама
қилинган
масалаларни
ҳал
қилишда
фақат
банклар
ёки
фақат
фонд
бозорининг
ҳуқуқий
ва
иқтисодий
асосларини
такомиллаштириш
билан
кўзланган
мақсадга
эришиш
қийин
.
Фикримизча
,
бунда
амалга
ошириладиган
ҳар
қандай
ислоҳот
,
чора
-
тадбирлар
олдиндан
пухта
ўйланган
,
стратегик
дастурлар
асоси
-
да
амалга
оширилиши
лозим
.
Акс
ҳолда
бу
нафақат
республиканинг
жорий
иқтисодиёти
ривожланишига
тўсиқ
бўлади
,
балки
аҳолининг
соҳага
бўлган
ҳали
тўлиқ
қайта
тикланмаган
ишончининг
умуман
барбод
бўлишига
олиб
келади
.
Бунга
йўл
қўймаслик
ҳамда
мувофиқлаштириш
ва
назорат
қилиш
маркази
бош
директо
-
рининг
03.06.2004
йилги
2004-10-
сонли
буйруғи
билан
тасдиқланган
,
ЎзР
АВ
томонидан
14.06.2004
йил
860-1-
сон
билан
рўйхатга
олинган
"
Қимматли
қоғозлар
бозорида
андер
-
райтинг
фаолияти
тўғрисида
"
ги
Низомнинг
1.3.
бандига
асо
-
сан
андеррайтинг
фаолияти
деганда
кафолатланган
тарзда
қимматли
қоғозларни
чиқариш
ва
жойлаштириб
бериш
билан
боўлиқ
хизматлар
тушунилади
//
Ўзбекистон
Республикаси
"
Қонун
ҳужжатлари
"
тўплами
. 2004
й
.
Июн
ойи
24-
сон
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Марказиқ
банки
бошқаруви
,
Ўзбекистон
Республикаси
давлат
мулки
қўмитаси
ҳузуридаги
қимматли
қоғозлар
бозори
фаолиятини
мувофиқлаштириш
ва
назорат
қилиш
марказининг
2008
йил
23-
февралдаги
299-
В
,
2008-05-
сонли
қарори
билан
тасдиқланган
//
Халқ
сўзи
2008
й
.
9
апрел
.
2
Қаранг
мамлакатда
фонд
биржалари
ва
банклар
ўртасидаги
ҳар
томонлама
ҳамкорликни
янада
кучайтириш
мақсадида
,
фикримизча
,
бош
ислоҳотчи
ҳисобланган
давлат
томонидан
ҳуқуқий
,
иқтисодий
ва
ижтимоий
характердаги
тизимли
дастурлар
доираси
ишлаб
чиқилиши
ва
амалга
оширилиши
лозим
.
Бугун
бу
ма
-
сала
ўз
ҳолига
ташлаб
қўйиладиган
бўлинса
,
кейинча
-
лик
унинг
оқибатлари
нафақат
биргина
фонд
бозори
ва
банклар
фаолиятига
,
балки
бутун
мамлакат
иқтисодиётига
,
пировардида
эса
аҳолининг
фаровон
-
лик
даражасига
салбий
таъсир
кўрсатиши
мумкин
.
Шу
сабабли
,
ўйлаймизки
,
бугун
республикамизда
банк
соҳасининг
ҳуқуқий
асосларини
такомиллаштириш
,
бу
борада
унга
қўшимча
имтиёзлар
бериш
борасида
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
давом
этади
ва
улар
айнан
мамлакат
фонд
бозорини
сифат
жиҳатдан
ях
-
шилаш
,
унда
институционал
инвестор
сифатида
банк
-
ларнинг
иштирокини
рағбатлантириш
,
унинг
замонавий
инфратузилмасини
шакллантириш
ва
моддий
техник
базасини
ривожлантириш
ҳамда
қимматли
қоғозларнинг
иккиламчи
бозорини
такомиллаштириш
йўналишларига
қаратилади
.
Резюме
В
вводной
части
статьи
автор
характеризует
эко
-
номическое
развитие
страны
и
роль
правового
регули
-
рования
экономики
.
В
основной
части
статьи
рассматриваются
ме
-
сто
и
роль
банков
как
институциональных
инвесторов
в
деятельности
фондовых
бирж
.
В
заключении
автор
приходит
к
выводу
,
что
следу
-
ет
развивать
национальное
законодательство
в
бан
-
ковской
и
биржевой
сфере
в
направлении
развития
банковской
и
биржевой
деятельности
,
а
также
эконо
-
мики
в
целом
.
Abstract
In the introductory part of the article the author charac-
terizes economic development of the country and a role of
legal regulation of economy.
In the basic part of the article the place and a role of
banks as
институциональных
investors in activity of stock
exchanges are considered.
In the conclusion the author comes to opinion, that it is
necessary to develop the national legislation in bank and
exchange sphere in a direction of development of bank
and exchange activity, and also economy as a whole.
