YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
82
INFORMATKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINI O’QITISHDA
MEDIASAVODXONLIGINING O‘RNI
Salimov Lazizbek Odiljon o‘g‘li
SHDPI talabasi
Nurullayeva Malika Baxtiyor qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti talabasi
Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna
Ilmiy maslahatchi: Shahrisabz davlat pedagogika instituti katta oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15400740
Annotatsiya.
Zamonaviy ta’lim jarayonida mediasavodxonlik muhim ko‘nikmalardan biri
sifatida qaralmoqda. Ayniqsa, informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda
mediasavodxonlikning o‘rni tobora ortib bormoqda. Ushbu maqolada mediasavodxonlik
tushunchasi, uning axborot texnologiyalari ta’limidagi ahamiyati va o‘qitish jarayoniga ta’siri
tahlil qilinadi. Mediasavodxonlik nafaqat axborotni tahlil qilish va undan to‘g‘ri foydalanish,
balki talabalar va o‘quvchilarga raqamli muhitda samarali ishlash, axborot xavfsizligi
qoidalariga rioya qilish, yolg‘on axborotdan himoyalanish imkoniyatini beradi.
Shuningdek, maqolada mediasavodxonlikni oshirish uchun foydalaniladigan zamonaviy
metodlar, interaktiv vositalar va platformalar haqida so‘z boradi. Dasturlash, sun’iy intellekt,
bulutli texnologiyalar kabi yo‘nalishlarda to‘g‘ri axborot bilan ishlash muhimligi va bu
jarayonda mediasavodxonlikning tutgan o‘rni ochib beriladi. Tadqiqotlar asosida axborot
texnologiyalari fanini o‘qitishda mediasavodxonlikni rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar beriladi.
Maqola informatika o‘qituvchilari, talabalar hamda ta’lim sohasi mutaxassislari uchun foydali
bo‘lishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
Mediasavodxonlik, informatika, axborot texnologiyalari, raqamli
savodxonlik, axborot xavfsizligi, ta’lim metodlari, interaktiv vositalar, dasturlash, sun’iy
intellekt, bulutli texnologiyalar
KIRISH.
Zamonaviy dunyoda axborot texnologiyalari jamiyatning barcha sohalariga chuqur singib
bormoqda. Ayniqsa, ta’lim jarayonida informatika va axborot texnologiyalari fanining o‘rni juda
muhim. Ushbu fan nafaqat dasturiy ta’minot va kompyuter tizimlari bilan ishlashni, balki
axborotni to‘g‘ri izlash, tahlil qilish va undan samarali foydalanishni ham o‘rgatadi. Biroq,
texnologiyalar rivojlanishi bilan birga, yolg‘on axborot (feyk) tarqalishi, kiberxavfsizlik
muammolari va manipulyatsion kontentlar ham ortib bormoqda. Shu sababli,
mediasavodxonlik bugungi kunda informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda
asosiy kompetensiyalardan biriga aylanmoqda.
Mediasavodxonlik – bu axborotni tanqidiy baholash, ishonchli manbalarni ajratish va
digital muhitda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyatidir. Talabalarning mediasavodxonligini
oshirish ularga soxta ma’lumotlardan himoyalanish, axborot resurslarini samarali boshqarish
va axborot texnologiyalari vositalaridan mas’uliyat bilan foydalanish imkonini beradi. Ushbu
maqolada informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda mediasavodxonlikning o‘rni,
uning ta’lim jarayoniga ta’siri hamda talabalar uchun qanday foydalar keltirishi tahlil
Adabiyot tahlili
. Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda
mediasavodxonlikning ahamiyati ilmiy tadqiqotlarda keng yoritilgan. Tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, mediasavodxonlik raqamli muhitda axborotni to‘g‘ri tahlil qilish, uning
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
83
ishonchliligini baholash va xavfsiz foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Xorijiy olimlardan biri Renee Hobbs o‘z tadqiqotida shunday deydi:
"Mediasavodxonlik –
bu faqatgina axborotni tushunish emas, balki uni tahlil qilish, baholash va undan mas’uliyat bilan
foydalanish jarayoni hamdir".
Shu nuqtayi nazardan, axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda
mediasavodxonlikni rivojlantirish nafaqat texnik bilimlarni oshirish, balki tanqidiy fikrlash
ko‘nikmalarini shakllantirishga ham yordam beradi.
[1]
Shuningdek, Henry Jenkins o‘z izlanishlarida zamonaviy ta’limda raqamli
texnologiyalarning roli haqida shunday yozadi:
"O‘quvchilarni IT vositalari orqali interaktiv va
tanqidiy fikrlashga o‘rgatish ularning kelajakdagi muvaffaqiyatiga zamin yaratadi"
[2]
O‘zbek olimlari ham ushbu masalaga e’tibor qaratgan. X. S. To‘rayev informatika ta’limida
mediasavodxonlikning ahamiyatini o‘rganib, shunday ta’kidlaydi
: "O‘quvchilarning raqamli
axborot oqimidan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmalarini shakllantirish – ularning bilim olish
jarayonida mustaqillikni rivojlantirishga xizmat qiladi."
[3]
Bundan tashqari, Sh. Qodirov o‘z tadqiqotida mediasavodxonlikni rivojlantirish uchun
interaktiv o‘qitish usullari va multimediya texnologiyalarining ahamiyatini ta’kidlab:
"Ta’lim
jarayonida innovatsion texnologiyalarni qo‘llash talabalarni faol o‘rganuvchiga aylantirishda
katta ahamiyatga ega"
deb yozadi.[4]
Yuqoridagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, informatika va axborot texnologiyalari fanini
o‘qitishda mediasavodxonlikni shakllantirish tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, axborot
xavfsizligi bo‘yicha bilimlarni oshirish va innovatsion o‘qitish metodlarini takomillashtirishga
xizmat qiladi.
Adobe Photoshop
. Bu dunyodagi eng mashhur grafik va fotosuratlarni tahrirlash
dasturlaridan biri bo‘lib, u
Adobe Inc.
kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Photoshop
asosan professional fotosuratlarni qayta ishlash, grafik dizayn yaratish, rasmlarni
manipulyatsiya qilish va turli vizual effektlar qo‘shish uchun qo‘llaniladi.
Adobe Photoshop ishlash jarayoni.
Yuqoridagi rasmda Adobe Photoshop dasturining
ishchi oynasi tasvirlangan. Ekranning markazida rang-barang va sifatli manzara rasmi tahrir
qilinmoqda. Bu rasm ustida ishlashda Photoshopning asosiy vositalari qo‘llanilayotganini
ko‘rish mumkin.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
84
Chap tomonda
–
asboblar paneli joylashgan bo‘lib, unda rasmlarni kesish, ranglarini
o‘zgartirish, cho‘tka bilan ishlash va boshqa ko‘plab vositalar mavjud. O‘ng tomonda esa
qatlamlar (layers) oynasi turibdi — bu rasmni alohida qismlarga ajratib, har bir qatlamda
mustaqil ishlash imkonini beradi.
Yuqoridagi menyu qismida esa File, Edit, Image, Layer kabi bo‘limlar joylashgan bo‘lib,
ular orqali rasmga turli xil filtrlar qo‘shish, sozlash va eksport qilish mumkin.
Umuman olganda, ushbu interfeys nafaqat professional dizaynerlar, balki yangi
boshlovchilar uchun ham qulay va tushunarli qilib ishlab chiqilgan. Shu sababli, Adobe
Photoshop dasturi tasviriy san’at va dizayn sohasida yetakchi o‘rinni egallab kelmoqda.
Scratch
. Bu interaktiv vizual dasturlash muhiti bo‘lib, foydalanuvchilarga multfilmlar,
o‘yinlar, animatsiyalar va boshqa interaktiv loyihalar yaratish imkonini beradi. Dastur bolalar,
o‘quvchilar va yangi boshlovchilar uchun mo‘ljallangan bo‘lsa-da, undan katta yoshdagilar ham
foydalana oladi. Scratchning asosiy afzalliklaridan biri shundaki, u blokli dasturlash asosida
ishlaydi. Bu degani, foydalanuvchilar kod yozish o‘rniga, tayyor buyruqlarni bir-biriga ulab,
dastur yaratadilar.
Scratch dasturi interfeysi haqida.Yuqoridagi rasmda
Scratch dasturining
o‘zgacha
ko‘rinishdagi interfeysi tasvirlangan. Bu yerda foydalanuvchi tomonidan yaratilayotgan
ta’limiy loyiha aks etgan. Interfeys o‘zining soddaligi va tushunarli tuzilishi bilan ajralib turadi.
Chap tomonda
- kod bloklari kategoriyalari mavjud. Bu yerda “Motion” (harakat), “Looks”
(ko‘rinish), “Sound” (ovoz), “Events” (hodisalar), va “Control” (boshqaruv) bloklari
joylashgan. Har bir bo‘lim o‘zining yorqin va farqlanuvchi rangi bilan ajralib turadi.
Markaziy qismda
- kodlarni yig‘ish maydoni mavjud bo‘lib, bu yerda bloklarni bir-biriga
ulash orqali dastur yozish mumkin.
O‘ng tomonda
- esa sahna (stage) qismi joylashgan, lekin bu safar unda multfilm
qahramonlari emas, faqat sodda geometrik shakllar va matnli elementlardan
foydalanilgan. Bu, ayniqsa, o‘quv loyihalarida minimalistik yondashuvni ta’minlash
uchun juda qulay.
Interfeys dizayni toza va chiroyli bo‘lib, yosh dasturchilar va o‘quvchilar uchun ko‘zni
toliqtirmasdan dasturlashga e’tibor qaratishga imkon beradi. Scratchning bunday ko‘rinishi
o‘quv jarayonida murakkabliklarni kamaytiradi va diqqatni kodga qaratish imkonini beradi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
85
Xulosa va takliflar.
Bugungi kunda mediasavodxonlik nafaqat umumiy ta’lim
jarayonining, balki informatika va axborot texnologiyalari fanining ham ajralmas qismiga
aylanmoqda. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, axborot texnologiyalari fanini o‘qitishda
mediasavodxonlik o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashini rivojlantirish, axborot xavfsizligini
ta’minlash va raqamli texnologiyalardan samarali foydalanish imkoniyatini oshirishga xizmat
qiladi.
Mediasavodxonlik darajasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar va talabalar internetdagi axborotni
tahlil qilish, soxta yoki yolg‘on ma’lumotlarni aniqlash, raqamli muhitda shaxsiy ma’lumotlarini
himoya qilish kabi muhim ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Shuningdek, ular dasturlash, sun’iy
intellekt va bulutli texnologiyalar bilan ishlashda ishonchli va to‘g‘ri ma’lumotlardan
foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Mediasavodxonlik bo‘yicha maxsus kurslarni joriy etish – informatika va IT fanlari
doirasida mediasavodxonlikni rivojlantirishga yo‘naltirilgan maxsus darslar yoki modullar
kiritilishi lozim.
O‘qituvchilarni mediasavodxonlik bo‘yicha o‘qitish – pedagoglar uchun malaka oshirish
kurslarida mediasavodxonlik mavzusiga alohida e’tibor qaratilishi kerak.
Interaktiv ta’lim vositalaridan keng foydalanish – o‘quvchilarning qiziqishini oshirish va
ularning real tajribalar asosida o‘rganishiga yordam berish uchun raqamli resurslar, virtual
laboratoriyalar va simulyatsiyalar joriy etilishi zarur.
Axborot xavfsizligi bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar tashkil etish – talabalar va o‘quvchilarga
internetdagi tahdidlar, phishing hujumlari va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha
amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazish muhim.
Mediasavodxonlikni baholash tizimini ishlab chiqish – o‘quvchilarning mediasavodxonlik
darajasini muntazam baholab borish va bu borada tavsiyalar berish tizimi yo‘lga qo‘yilishi
lozim.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Hobbs, Renee. Digital and Media Literacy: Connecting Culture and Classroom. Corwin
Press, 2010.
2.
Jenkins, Henry. Confronting the Challenges of Participatory Culture: Media Education for
the 21st Century. MIT Press, 2009.
3.
To‘rayev, X. S. “Axborot texnologiyalari fanida mediasavodxonlikni shakllantirish
tamoyillari.” O‘zbekiston pedagogika ilmiy jurnali, 2021.
4.
Qodirov, Sh. “Interaktiv ta’lim texnologiyalari va mediasavodxonlik.” Ta’lim va
innovatsiyalar, 2020.
5.
Sherdil, Tillayev, and Yaxiyaxonova Muxiba Maxmudjonovna. "INFORMATIK AVA
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN DARSDAN TASHQARI MASHGULOTLARNI TASHKIL
ETISH METODIKASI."
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
13.02 (2025): 152-
155.
6.
Maxmudjonovna, Yaxiyaxonova Muxiba, and Xolboyev Baxtishod Hamdam o‘g‘li.
"INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN FAN OYLIKLARINI TASHKIL
ETISH."
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
13.02 (2025): 166-171.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
86
7.
Maxmudjonovna,
Yaxiyaxonova
Muxiba.
"INFORMATIKA
VA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI FANINI O ‘QITISHDA MEDIASAVODXONLIGINING O ‘RNI."
PEDAGOGIK
ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
13.02 (2025): 176-179.
8.
Турсунова,
Луиза
Шамсиддинов
Гиесжон.
"ОБРАЗ
ПЕДАГОГА
В
ИНФОРМАЦИОННОМ МИРЕ." Uz-conferences. No. 1. 2024.
9.
Турсунова, Луиза. "РОЛЬ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В РАЗВИТИИ
ТУРИЗМА." YANGI O ‘ZBEKISTONDA MILLIY TURIZM ISTIQBOLLARI 1.01 (2024).
10.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat, and Abdiroxmonova Zahro. "ZAMONAVIY DARS VA
DARS TAHLILLINI OʻTKAZISHGA NISBATAN YONDASHUVLAR." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9.
2025.
11.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "MA’LUMOTLAR BAZASI BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
12.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "ELEKTRON JADVALLAR BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
13.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "ALGORITIMLASH ASOSLARI BO ‘LIMINI O ‘QITISH
METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
14.
Xoliqulovna, Normurodova Sadoqat. "INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
FANIDAN TO ‘GARAK TASHKIL ETISH METODIKASI." Uz Conferences. Vol. 1. No. 9. 2025.
15.
Normurodova, Sadoqat, Zebiniso Rajapova, and Shaxina Asadova. "VEB–DIZAYN
ASOSLARI BO ‘LIMINI O ‘QITISH METODIKASI." Общественные науки в современном мире:
теоретические и практические исследования 4.3 (2025): 55-59.
16.
Milinorov, XX va DN Eshmuratova. “O‘ZBEK URNAVALARI, MAROSIMLARI VA
ODAMLARINI SHAXS TARBIYoTIDAGI O‘RNI”. Web of Teachers: Inderscience Research 2.5
(2024): 205-209.
17.
Milinorov, X. X., and D. N. Eshmuratova. "THE ROLE OF UZBEK TRADITIONS,
CEREMONIES AND CUSTOMS IN PERSONALITY DEVELOPMENT." Web of Teachers:
Inderscience Research 2.5 (2024): 205-209.
18.
Anatolyevna, Boyarkina Yulia, Sokhibov Akram Rustamovich, and Milinorov Khusniddin
Khushmatovich. "EDUCATIONAL TOURISM AS A POTENTIAL FOR THE DEVELOPMENT OF THE
REGION." Web of Teachers: Inderscience Research 2.6 (2024): 185-189.
19.
Shamsiddinov, G’iyosjon, Gulandom Raxmatova, and Zilola Rajapova. "KLIENT-SERVER
ARXITEKTURALARI."
Наука и инновация
3.6 (2025): 113-119.
20.
Shamsiddinov, G’iyosjon, Gulandom Raxmatova, and Zilola Rajapova. "VIRTUAL BORLIQ
VA UNING ASOSIY TUSHINCHALARI."
Наука и инновация
3.6 (2025): 52-58.
21.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
22.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O ‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI."
Решение социальных проблем в
управлении и экономике
3.4 (2024): 45-57.
