“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
307
KOMPYUTER LINGVISTIKASI
–
ZAMONAVIY TADQIQOTLARNING
O‘
RGANISH OBYEKTI SIFATIDA
Xamidova Nigora Ibrohim qizi
O‘
zDJTU, Tarjimonlik fakulteti, Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi stajor
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Mazkur maqola zamonaviy tadqiqotlarda kompyuter
lingvistikasining ahamiyati va roli tasnifiga ba
g‘
ishlangan. Shuningdek, kompyuter
lingvistikasining maqsad, vazifalari va bu sohada mamlakatimizda amalga
oshirilgan amaliy va nazariy tadqiqotlar haqida ham ma
’
lumotlar berilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
kompyuter lingvistikasi, tabiiy tillarning matematik modeli,
avtomatik tarjima, matnni tahrir qilish dasturlari, matematik mantiq, injenerlik
tilshunosligi,
o‘
zbek lingvistik avtomati.
Аннотация.
Данная статья посвящена классификации значения и
роли компьютерной лингвистики в современных исследованиях. Также
представлена информация о целях и задачах компьютерной лингвистики, а
также практических и теоретических исследованиях, проводимых в этой
области в нашей стране.
Ключевые слова:
компьютерная лингвистика, математическая
модель естественных языков, автоматический перевод, программы
редактирования
текста,
математическая
логика,
инженерная
лингвистика, узбекский лингвистический автомат.
Abstract.
This article is devoted to the classification of the importance and
role of computer linguistics in modern research. Moreover, information is provided
about the goals and tasks of computer linguistics and the practical and theoretical
research which were carried out in this field in our country.
Keywords:
computer linguistics, mathematical model of natural languages,
automatic translation, text editing programs, mathematical logic, engineering
linguistics, Uzbek linguistic automaton.
Bizga ma
’
lumki, XX1 asr kompyuter texnologiyalari, il
g‘
or pedagogika va
axborot texnologiyalari (internet), yuksak tafakkur, fan va texnikaning jadal
taraqqiyot asri hisoblanadi
. XX1 asr boshiga kelib, “Elektron ta’lim”, “Elektron
boshqaruv”, “Ochiq ta’lim”, “Masofaviy ta’lim”, “Axborotlashgan ta’lim” kabi
tushunchalar hayotimizga singib bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov
s
o‘zlari bilan aytganda, “Hozirgi axborot, kommunikatsiya, kompyuter
texnologiyalari asrida, internet kundan-kunga hayotimizning barcha jabhalariga
tobora chuqur va keng kirib borayotgan bir paytda, odamlarning ongi va tafakkuri
uchun kurash hal qiluvchi ahamiyat kasb etayotgan bir vaziyatda bu
masalalarning jamiyatimiz uchun naqadar dolzarb va ustuvor b
o‘
lib borayotgani
haqida gapirib
o‘
tirishga hojat y
o‘q”.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
308
Hozirgi kunda injenerlik lingvistikasi, hisoblash lingvistikasi, matematik
lingvistika va “elektron –
tarjimon”, kompyuter lingvistikasi yuzasidan bir qator
yangi muammolar
o‘
rtaga tashlanmoqda. Darhaqiqat, zamonaviy kompyuter juda
ulkan imkoniyatlarga egaki, uning uchun shaxmat
o‘
ynashdan tortib, tibbiy tashxis
q
o‘yish, korxonalarni boshqarish, qadimgi xalqlarning sirli xatlarini “o‘qib”,
mazmunini s
o‘
zlab berish, she
’
r yozish, kuylar ijro etish, katta hajmdagi kitoblarga
annotatsiyalar yozish, loyihalar tarxini chizish kabi yuzlab mehnat faoliyati
turlarining barchasida, albatta, zamonaviy kompyuter texnologiyalari ham ishchi
kuchi, ham vaqt jihatidan juda yaqin yordamchi sanaladi. Bunda
odam + mashina +
odam
hamda
odam + matn + mashina + odam
tizimlari asosida ulkan hajmdagi
operatsiya (ish)lar bajariladi.
Bunday ilmiy tadqiqotlar sirasiga murakkabligi, dolzarbligi bilan
xarakterlanuvchi kompyuter lingvistikasi fani ham kiradi. Hozirgi vaqtda
mamlakatimiz oliy
o‘
quv yurtlarining filologiya fakultetlarida
o‘
tiladigan
“Kompyuter lingvistikasi” fani quyidagi masalalarni o‘
rganish bilan shu
g‘
ullanadi:
a) tabiiy tillarning matematik modelini ishlab chiqish;
b) lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlari bilan tanishish
(masalan: matnlarni lotin yozuvidan kirill yozuviga yoki, aksincha, kirill yozuvidan
lotin yozuviga
o‘
tkazish dasturlari yaratilgan);
d) kompyuter lingvistikasining avtomatik tarjima va matnni tahrir qilish
dasturlarini ishlab chiqish;
e) tillarga
o‘
qitish, bilimlarni tekshirish;
f) lu
g‘
atlarni va kompyuterdagi matnni statistik tahlil qilish dasturlarini ishlab
chiqish kabilar.
Kompyuter lingvistikasi kelajak fani b
o‘
lib, uning yutuqlari mamlakatimizda
amaliy va nazariy tilshunoslikning uzviyligini ta
’
minlash, nazariy tadqiqotlar
natijalarini jamiyat manfaatlari y
o‘
lida q
o‘
llash uchun katta imkoniyatlarni ochib
beradi.
“Kompyuter lingvistikasi” fanining maqsadi tabiiy tillarning matemat
ik
modellarini qurish, lingvistik muammolarni hal qiluvchi kompyuter dasturlarini
ishlab chiqishga y
o‘naltirilgan. “Kompyuter lingvistikasi” fani oldida turgan asosiy
masalalar esa umumiy tilshunoslikning formal va aksiomatik modellarni qurish va
konkret tillarning matematik modellarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Bu modellar
asosida matnlarni tahrirlash, kompyuter tarjimasi, kompyuter lu
g‘
atlari, ona tili va
chet tillarga
o‘
rgatish hamda bilimlarni baholash b
o‘
yicha kompyuter dasturlarini
yaratish mumkin b
o‘
ladi.
Mamlakatimizda kompyuter lingvistikasi (KL) va matematik lingvistika (ML)
muammolari
bilan
shu
g‘
ullanuvchi
maxsus
kafedra
va
laboratoriya
2001-yilda
O‘
zbekiston Milliy universiteti (
O‘
zMU)da tashkil etilgan edi, keyinchalik
bu kafedra “Umumiy
va kompyuter tilshunosligi” degan nomga ega bo‘
ldi. Hozirgi
kunda bu kafedra quyidagi muammolar b
o‘
yicha dasturlar yaratish hamda
talabalarga “Kompyuter lingvistikasi” fanidan mashg‘
ulotlar olib borish bilan
shu
g‘
ullanmoqda:
a) matematik mantiq va ML muammolarini
o‘
rganish;
b) KL masalalarini
o‘
rganish;
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
309
d) kompyuterda bir tildan ikkinchi bir tilga tarjima qilish uchun lingvistik
ta
’
min asoslarini yaratish va boshqalar.
Natijada keyingi yillarda
o‘
zbek tili grammatikasining kompyuter modelini
yaratish asoslari ishlab chiqildi,
o‘
zbek tilidagi internet sahifalarini yaratishning
asoslari belgilandi,
o‘
zbek kompyuter adabiyotshunosligi (KA) va KL asoslari ma
’
lum
darajada
o‘
rganildi; inglizcha-
o‘
zbekcha yoki
o‘
zbekcha-inglizcha, ruscha-
o‘
zbekcha
yoki
o‘
zbekcha-ruscha tarjimon dasturlari ishlab chiqilmoqda;
o‘
zbek tilidagi
matnlarni tahrir qilish dasturlarining 1-versiyalari yaratilmoqda; WINDOWS
o‘
zbek
tilidagi
operatsion tizimini ishlab chiqish davom etmoqda; hozirgi vaqtda “Qutadg‘
u
bilik”ning internet sahifalari yaratilgan. Shuningdek, o‘
zbek lingvistik avtomatini
yaratish b
o‘
icha dastlabki ishlar amalga oshirilgan, kompyuter yordamida ayrim
chastotali lu
g‘
atlar, ters (chappa), alfavitli lu
g‘
atlar tuzilgan, bu sohadagi ishlar
hozirgi kunda jadal sur
’
atlar bilan davom ettirilmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Анисимов А.В.
Компьютерная лингвистика: мифы, алгоритмы, язык.
–
Киев: “Наукова думка”. 1991.
2. Ikromova H.Z. Inson
–
kompyuter
–
kelajak.
–
Toshkent:
O‘
zbekiston,
1991.
–
B. 8-24.
3.
Городецкий Б.Ю. Компьютерная лингвистика: моделирование
языкового общения // Новое в зарубежной лингвистике, выпуск ХХ1У.
Компьютерная лингвистика. –
М.: “Прогресс”. 1989. –
С. 5
-31.
4. Muhamedova
S. Kompyuter lingvistikasi (metodik q
o‘
llanma).
–
Toshkent: ToshDPU nashri, 2007.
–
B. 3-6.
5. Y
o‘
ldoshev B.
O‘
zbek kompyuter lingvistikasi muammolari haqida //
O‘
zbek tilshunosligi masalalari (ilmiy maqolalar t
o‘
plami).
–
Samarqand: SamDU
nashri. 2004.
–
B. 17-22.
6. Y
o‘
ldoshev B. Kompyuter lingvistikasi (muammo, vazifa hamda istiqbol)
// “Ma’rifat” gazetasi, 2008
-yil 25-oktabr.
7. Muhamedova S.
O‘
zbek kompyuter lingvistikasi: rivojlanish tarixi, buguni
va kelajagi // Til va adabiyot ta
’
limi.
–
Toshkent: 2004. № 2. –
B. 77-81.
8. Safarov Sh., Y
o‘
ldoshev B. Kompyuter lingvistikasi (globallashuv
jarayonida
o‘
zbek tilining jahon miqyosiga chiqishi, dunyoviy tillardan biriga
aylabishiga imkoniyat yaratadi) // “Zarafshon” gazetasi, 2008
-yil 4-noyabr.
9.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Современные подходы в
подготовке будущих педагогов."
Universum: психология и образование
2
(80) (2021): 22-24.
10.
Рахмонов,
Азизхон
Боситхонович.
"Формирование
исследовательских умений будущих педагогов в научно
-
проектной
деятельности."
Современное образование (Узбекистан)
12 (97) (2020): 11-
18.
11.
Рахмонов, Азизхон Боситхонович. "Специфика компетентностного
подхода в процессе развития самообразования."
Вестник науки и
образования
17-1 (95) (2020): 60-63.
