MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
13
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
“NORMARKAZLASHTIRISH MEXANIZMINI ISHLAB CHIQISH
MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI BAZASI
BARQARORLIGINI OSHIRISH VA HUDUDLARNI IJTIMOIY
RIVOJLANTIRISH OMILI SIFATIDA” LOYIHASI DOIRASIDA
O‘TKAZILGAN SOTSIOLOGIK SO‘ROV TAHLILI NATIJALARI
Gulnora MELIBAYEVA,
Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni
qisqar tirish vazirligining Inson
resurslari va kadrlar salohiyatini
rovojlantirish bo‘limi boshlig‘i
Hasan ABULQOSIMOV,
O‘zbekiston Milliy universiteti
“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi
professori, i.f.d.
Nozim MO‘MINOV,
O‘zbekiston Milliy universiteti
“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi
professori, i.f.n.
Anastas AMBARSUMYAN,
O‘zbekiston Milliy universiteti
“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi
dotsenti, i.f.n.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mahalliy budjetlarning daromadlar qismi barqaror o‘sishini va
mintaqalarning ijtimoiy rivojlanishini ta’minlaydigan nomarkazlashtirish mexanizmini ishlab chiqish
masalalariga bag‘ishlangan ilmiy grant doirasida o‘tkazilgan ikkita tahliliy ma’lumotnomalar kelti
rilgan. Ushbu tahliliy ma’lumotnomalarda keltirilgan xulosa va takliflardan budjet siyosatini ishlab
chiqishda va amalga oshirishda foydalanish mumkin.
Tayanch so‘zlar:
so‘rovnoma, budjet, nomarkazlashtirish, mahalliy budjet, Budjet kodeksi,
respondent.
Аннотация.
В данной статье приведены две аналитические записки по социологическим
опросам по теме научного гранта, касающегося проблемы разработки механизма
децентрализации как фактора повышения устойчивости доходной базы местных бюджетов
и социального развития регионов. Выводы, приведенные в данных аналитических записках,
могут быть использованы в разработке и реализации бюджетной политики.
Ключевые слова:
опрос, бюджет, децентрализация, местный бюджет, Бюджетный кодекс,
респондент.
Abstract.
This article presents two analytical notes on sociological questionnaires on the topic of
a scientific grant concerning the problem of developing a decentralization mechanism as a factor in
increasing the stability of the revenue base of local budgets and the social development of regions. The
conclusions given in the data of the analytical note can be used in the development and implementa
tion of budgetary policy.
Key words:
questionnaire, budget, decentralization, local budget, Budget code, respondent.
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
14
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirli
gi huzuridagi O‘quv markazi tomonidan res
publika olimlari va amaliyotchilari bilan bir
galikda 2018–2020yillarda PZ20170929167
“Normarkazlashtirish mexanizmini ishlab
chiqish mahalliy budjetlar daromadlar bazasi
barqarorligini oshirish va hududlarni ijtimoiy
rivojlantirish omili sifatida” loyihasi amalga
oshirilmoqda.
Loyihani amalga oshirish jarayonida so‘rov
noma tuzildi va loyiha mavzusi bo‘yicha 2 ta sot
siologik so‘rov o‘tkazildi. Birinchi sotsiologik
so‘rov Toshkent viloyati Zangiota tumani moli
ya bo‘limi xodimlari o‘rtasida o‘tkazildi. Ikkin
chi sotsiologik so‘rov O‘zbekiston Respublika
si Moliya vazirligi huzuridagi O‘quv markazi
tinglovchilari o‘rtasida malaka oshirish davrida
o‘tkazildi. Quyida o‘tkazilgan sotsiologik tad
qiqotlar natijalariga asoslangan tahliliy ma’lu
motnomalar keltirilgan.
Toshkent viloyati Zangiota tumani moliya
bo‘limi xodimlari o‘rtasida o‘tkazilgan sotsio
logik so‘rov natijalariga asoslangan tahliliy
ma’lumotnoma.
Grant ish rejasiga binoan Zangiota viloyati
tuman moliya bo‘limi xodimlariga so‘rovnoma
taklif qilindi. Bunda ulardan 7 ta savolga javob
berish so‘raldi.
So‘rov anonim tarzda o‘tkazildi va respon
dentlarning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘ldi.
Muayyan savollarga (8) javoblar quyidagicha
taqsimlandi.
1-savol.
Tuman moliya bo‘limi hududiy
moliya organi sifatida tuman budjeti loyihasini
tayyorlaydi va uni tuman hokimligi ko‘rib chi
qishi uchun taqdim etadi. Sizning tumaningizda
budjetni tayyorlash mexanizmi va uning xusu
siyatlari qanday?
Respondentlarning javoblari (8):
javoblar
da quyidagi fikrlar bildirilgan:
• budjetni tuzish bilan tuman moliya bo‘limi
shug‘ullanadi, budjet loyihasini ishlab chiqish va
ijro etish jarayoni tuman hokimligi tomonidan
tashkil etiladi (6 ta javob, respondentlar umumiy
sonining 75% i);
• tumanlar va shaharlar hokimlari kelgusi
davrga mo‘ljallangan budjet so‘rovnomasini tu
zish tartibi olingandan keyin uch ish kuni ichi
da tegishli budjetlar loyihalarini tuzish va ularni
tayyorlash muddatlarini belgilash to‘g‘risida qa
rorlar qabul qiladi (2,25%).
2-savol.
Tumanda daromadlar rejasini bel
gilash mezonlari qanday (daromad turlari
bo‘yicha)?
Respondentlarning javoblari (8):
• ular o‘tgan yilning shu davri daromadlariga
nisbatan aniqlanadi (4,50%);
• daromad rejasi quyidagi mezonlar bo‘yicha
aniqlanadi: yer, mulk, belgilangan soliqlar va
boshqalar (2,25%);
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018yil 26dekabrdagi PQ4086son Qarori va
viloyat hokimining qarorlari asosida (2,25%).
3-savol.
O‘zbekiston Respublikasi Bud
jet kodeksining 30moddasiga binoan tuman
moliya bo‘limi soliqlar va boshqa majburiy
to‘lovlarning to‘liq kelib tushishi va o‘z vaq
tida bajarilishini manbalar nuqtayi nazaridan
nazorat qilib boradi.
Ushbu vakolatlar soliq inspeksiyasining ush
bu sohasidagi faoliyatini hisobga olgan holda
qan day amalga oshiriladi, Sizning vakolatlarin
giz qanday chegaralangan?
Respondentlarning (8) javoblari
quyidagi
cha taqsimlandi:
• tuman moliya bo‘limi bu masalada soliq or
ganlariga nisbatan deyarli vakolatlarga ega emas.
Ushbu sohada jarima solish to‘g‘risidagi qonun
hujjatlariga o‘zgartirish kiritish kerak (2,25%);
• soliq organlari bazasini moliya organlari ba
zasi bilan bog‘lash zarur (1, 12,5%);
• soliq organlariga nisbatan vakolatlar yo‘q
(1, 12,5%);
• muayyan vakolatlarni soliq inspeksiyalari
dan moliya organlariga o‘tkazish maqsadga mu
vofiqdir (2,25%);
• tuman soliq bo‘limida mahalliy soliqlar va
yig‘imlar cheklangan. Tuman soliq inspeksiyasi
ga respublika va mahalliy soliqlar va yig‘imlar
biriktirilgan (2,25%).
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
15
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
4-savol.
Tumandagi budjet tashkilotlarining
xarajatlar smetasini va shtatlar jadvalini ro‘yxat
dan o‘tkazish mexanizmi qanday?
Respondentlarning javoblari (8):
• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash
kilotda tasdiqlanadi, tuman moliya bo‘limi
ga taqdim etiladi va ro‘yxatdan o‘tkaziladi
(1, 12,5%);
• kelgusi moliya yili uchun xarajatlar smeta
si va shtatlar jadvali 25dekabrgacha tashkilot
tomonidan tuziladi va tuman moliya bo‘limida
ro‘yxatdan o‘tkaziladi (1, 12,5%);
• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash
kilot tomonidan tasdiqlanadi, tuman moliya
bo‘limiga taqdim etiladi va qayd qilinadi. Shu
yildan boshlab elektron shaklda amalga oshi
riladi (1, 12,5%);
• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash
kilot tomonidan tasdiqlanadi, tuman moliya
bo‘limiga taqdim etiladi va ro‘yxatdan o‘tkazi
ladi, jumladan new.mdm.uzasbo dasturi orqali
(1, 12,5%);
• keyingi moliyaviy yil uchun xarajatlar
smetasi tashkilot tomonidan 25dekabrgacha
tuziladi va tuman moliya bo‘limida ro‘yxatdan
o‘tkaziladi (vaqtinchalik xarajatlar smetasi).
Asosiy xarajatlar smetasi 1aprelga qadar tas
diqlanadi (2,25%);
• O‘zbekiston Respublikasining Budjet ko
deksi va Adliya vazirligida 2014yil 15dekabr
dagi 2634son bilan ro‘yxatdan o‘tgan buyruqqa
muvofiq amalga oshiriladi (2,25%).
5-savol.
Moliyaviy yil davomida tuman bud
jeti parametrlariga o‘zgartirish kiritish tartibi
qanday?
Respondentlarning javoblari (8):
• o‘zgartirishlar tashkilotning talabiga bi
noa n qaror va qarorlarga muvofiq amalga oshi
riladi (3, 37,5%);
• tashkilot tuman moliya bo‘limiga iltimosno
ma bilan murojaat qilganidan so‘ng tuman moli
ya bo‘limi kerakli iltimosnomalarni to‘playdi va
viloyat moliya bo‘limiga taqdim etadi. Iltimos
noma asosida tuman hokimining qarori chiqa
riladi (1, 12,5%);
• tuman moliya bo‘limi iltimosnomasiga bi
noan tuman hokimining qarori asosida amalga
oshiriladi (1, 12,5%);
• hokimning qarori va moliya bo‘limi taqdim
nomasiga binoan amalga oshiriladi (1, 12,5%).
6-savol.
O‘zbekiston Respublikasining Bud
jet kodeksiga muvofiq tuman moliya bo‘limi
har chorakda davlat soliq xizmati va bojxona
organlariga Davlat budjeti daromadlari prog
nozi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ushbu vakolat
amaliyotda qanday bajarilmoqda?
Respondentlarning javoblari (8):
• prognoz davlat soliq organlariga yetkaziladi
(1, 12,5%);
• prognoz davlat soliq organlariga yetka
ziladi. Bojxona organlariga xabar berilmaydi
(3, 37,5%);
• Davlat budjeti daromadlari prognozi har
chorakda davlat soliq xizmati va bojxona organ
lari e’tiboriga yetkaziladi (2,25%);
• O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi
ning 29moddasiga muvofiq (2,25%).
7-savol.
Sizningcha, mahalliy budjetlar
ning daromad bazasi barqarorligini oshirish va
hududlarni ijtimoiy rivojlantirish omili sifatida
normarkazlashtirish usullari qanday?
Respondentlarning javoblari (4):
• tumanni rivojlantirish uchun soliqlarning
bir qismi o‘z joylarida qoldirilsa, yaxshi bo‘lar
edi (2,50%);
• tumanda to‘lanadigan soliqlar tuman xara
jatlarini qoplash uchun, qolgan 50 foizi esa tu
manda qoldirilishi kerak. Dotatsion tumanlarda
soliq stavkalari pasaytirilsin va ommaviy ax
borot vositalarida reklama qilish orqali ushbu tu
manlarning jalb etuvchanligi oshirilsin (1,25%);
• tuman xo‘jalik yurituvchi subyektlari to
monidan to‘lanadigan soliqlar tuman xarajat
larini qoplash uchun joyning o‘zida qoldirilsin,
qolgan 50 foizi mahalliy budjetga, 50 foizi res
publika uchun taqdim etilsin (1,25%).
Asosiy xulosalar
1.
Budjetni tuzish bilan tuman moliya bo‘limi
shug‘ullanadi, budjet loyihasini ishlab chiqish va
ijro etish jarayoni tuman hokimligi tomonidan
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
16
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
tashkil etiladi (6 ta javob, respondentlar umumiy
sonining 75% i);
2.
“Tumanda daromad rejasi qanday mezon
lar asosida (daromad turlari bo‘yicha) belgilana
di?”
deyilgan 2-savolning
javoblar uch qismga
bo‘lindi:
• ular o‘tgan yilning shu davri daromadlariga
nisbatan aniqlanadi (4,50%);
• daromad rejasi quyidagi mezonlarga mu
vofiq belgilanadi: yer, mulk, belgilangan soliqlar
va boshqalar (2,25%);
• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018yil 26dekabrdagi PQ4086son Qarori va
viloyat hokimining qarorlari asosida (2,25%).
3.
“O‘zbekiston Respublikasi Budjet ko
deksining 30moddasiga binoan tuman moliya
bo‘limi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni
tushumlarning to‘liqligi va o‘z vaqtida bajari
lishini manbalar doirasida nazorat qilib boradi.
Ushbu vakolatlar soliq inspeksiyasining soha
dagi faoliyatini hisobga olgan holda qanday
amalga oshiriladi, sizning vakolatlaringiz qan
day chegaralangan?”
deyilgan 3-savolga
res
pondentlar tuman moliya bo‘limi bu masalada
soliq organlariga nisbatan deyarli vakolatlarga
ega emasligini qayd etdi. Ushbu sohada jarima
solish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga o‘zgar
tirish kiritish kerak (2,25%). Qayd etilishicha,
ma’lum vakolatlarni soliq inspeksiyalaridan
moliya organlariga o‘tkazish maqsadga mu
vofiq bo‘ladi (2,25%).
4.
“Tumandagi budjet tashkilotlarining xara
jatlar smetasini va shtatlar jadvalini ro‘yxatdan
o‘tkazish mexanizmi qanday?”
deyilgan 4-savol-
ga
javobni belgilash kerak: keyingi moliyaviy yil
uchun tashkilot tomonidan 25dekabrgacha xara
jatlar smetasi tuziladi va tuman moliya bo‘limida
ro‘yxatdan o‘tkaziladi (vaqtinchalik xarajatlar
smetasi). Asosiy xarajatlar smetasi 1aprelga qa
dar tasdiqlanadi (2,25%).
5.
“Moliyaviy yil davomida tuman budjeti
parametrlariga o‘zgartirish kiritish tartibi qan
day?”
deyilgan 5-savolga
quyidagi javob bosh
qalardan ko‘ra ko‘proq qayd etildi: o‘zgartirishlar
tashkilotning talabiga binoan, qaror va farmon
larga muvofiq amalga oshiriladi (3,37,5%).
6.
“O‘zbekiston Respublikasining Budjet
kodeksiga muvofiq viloyat moliya boshqarma
si har chorakda davlat soliq xizmati va bojxona
organlariga Davlat budjeti daromadlari prog
nozi to‘g‘risida xabar beradi. Ushbu vakolatlar
amalda qanday amalga oshiriladi?”
deyilgan
6-savolga
ikkita mos kelmaydigan javobni ajrat
ib ko‘rsatish kerak:
1) prognoz davlat soliq xizmati organlariga
yetkaziladi. Bojxona organlariga xabar berilmay
di (3, 37,5%);
2) Davlat budjeti daromadlari prognozi har
chorakda davlat soliq xizmati va bojxona organ
lari e’tiboriga yetkaziladi (2,25%).
7.
“Sizningcha, mahalliy budjetlarning daro
mad bazasi barqarorligini oshirish va hududlarni
ijtimoiy rivojlantirish omili sifatida normarkaz
lashtirish usullari qanday?”
deyilgan 7-savolga
4 nafar respondentning javoblarida asosan daro
madning bir qismini tuman hududida qoldirish
zarurligi ifodalanadi. Xususan, javoblar quy
idagicha taqsimlandi:
• tumanni rivojlantirish uchun ba’zi soliqlarni
o‘z joylarida qoldirish yaxshi bo‘lar edi (2,50%);
• tumanda to‘lanadigan soliqlar tuman xara
jatlarini qoplash uchun shu yerda qoldirilsin va
qolgan qismi (50%) tumanda qoldirilsin (1,25%);
• tumanning xo‘jalik yurituvchi subyektlari
tomonidan to‘lanadigan soliqlar tuman xarajat
larini qoplash uchun qoldirilsin, qolgan qismi
(50%) mahalliy budjetga, 50 foizi respublika
budjetiga (1,25%).
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
huzuridagi O‘quv markazi tinglovchilari o‘rta
sida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalari bo‘yicha
tahliliy ma’lumotnoma.
Grant ish rejasiga muvofiq O‘zbekiston Res
publikasi Moliya vazirligi huzuridagi O‘quv
markazi tinglovchilariga berilgan 11 ta savolga
javob olish uchun savolnomalar taklif qilindi.
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
17
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
Savol raqami
Javoblar soni
Moliya-7
Moliya-15/1
G‘aznachilik-4
Jami javoblar
Javoblar
umumiy soni, %
1.
5
1
3
9
43
2.
6
1
5
12
57
3.
7
1
2
10
48
4.
9
1
4
14
67
5.
8
0
1
9
43
6.
5
1
2
8
38
7.
6
1
1
8
38
8.
8
1
0
9
43
9.
2
0
0
2
10
10.
1
1
1
3
14
11.
9
1
4
14
67
1.
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga qilgan
Murojaatnomasida ustuvor iqtisodiy vazifalar
qatorida davlatning iqtisodiyotdagi rolini ka
maytirish zarurligi ko‘rsatilgan. Sizningcha,
qanday tashkiliyhuquqiy, moliyaviyiqtisodiy
choratadbirlar ushbu muammoni hal qilishga
yordam berishi mumkin?” deyilgan
1-savolga
respondentlarning (9) javoblari quyi dagicha
taqsimlandi:
– soliq hisobotlarini soddalashtirish, barcha
birlamchi hujjatlarning elektron integratsiyasini
faollashtirish zarur (11,1%);
– qabul qilingan normativ hujjatlarning o‘z
vaqtida bajarilishi ushbu muammoni hal qilishga
yordam beradi (11,1%);
– uni Moliya vazirligi tizimida qoldirish
maq sadga muvofiq, chunki hozirgi paytda res
publika, viloyat va tuman miqyosida kadrlar
bilimlari lozim darajada emas (11,1%);
– ishlab chiqarishni rivojlantirishda hudud
ning xususiyatlaridan kelib chiqib davlatning
iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirish zarur.
Hudud iqtisodiyotini mustaqil ravishda boshqa
rish hududdagi muammolarni tezda hal qilishga
imkon beradi (11,1%);
– daromad va ijtimoiyiqtisodiy rivojla nish
bilan bog‘liq muammolarda yuqori turuvchi tash
kilotlarning rolini kamaytirish zarur (11,1%);
– har bir mahalla qo‘mitasida fuqarolar va
oilalarga soliq va boshqa xizmatlar ko‘rsatadigan
“online” elektron dastur yaratish kerak (11,1%);
– xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkor
larga keng imkoniyatlar yaratish lozim. Qishloq
xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz yerlar yoki
kam hosil beradigan yerlar ishlab chiqarish bi
lan shug‘ullanadigan tadbirkorlarga foydalanish
uchun berilishi kerak (11,1%);
– sanoat korxonalarining davlat aksiyalarini
xorijiy investorlarga, shuningdek bank aksiyala
rini xorijiy banklarga sotish orqali davlatning
iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish. Keyinchalik
bozor tamoyillarining to‘liq qo‘llanilishi ta’min
lanadi (11,1%);
– soliq siyosatining soddalashtirilishi tadbir
korlarga keng imkoniyatlar beradi. Investitsiya
siyosatini yanada takomillashtirish, investorlarni
jalb qilish talab etiladi (11,1%).
So‘rovnomada quyidagilar ishtirok etdi:
“Moliya7” guruhidan 7 nafar o‘quvchi, “Moli
ya15/1” guruhidan 1 nafar o‘quvchi va “G‘az
nachilik4” guruhidan 10 kishi. Hammasi bo‘lib
21 nafar tinglovchi qatnashdi.
So‘rov anonim xususiyatga ega bo‘lib, respon
dentlarning kasbiy faoliyatiga taalluqli bo‘ldi.
Umuman olganda, guruhlar bo‘yicha so‘rov
nomaning har bir savoliga olingan javoblar soni
quyidagi jadvalda keltirilgan.
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
18
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
2.
“Yaqin yillarda budjet tizimida normar
kazlashtirish darajasini oshirish bo‘yicha qa
nday choralar Siz uchun maqsadga muvofiq
hisoblanadi?” deyilgan
2-savolga
respon-
dentlarning javoblari (12) quyidagicha taq-
simlandi:
– ishlab chiqarishni kuchaytirish zarur. Ma
salan, davlat yordamida konserva, to‘quvchilik
va trikotaj zavodlari ochish. Ushbu fabrikalar va
zavodlar faoliyatidan olinadigan daromadlar ma
halliy va respublika budjetlarining daromadlarini
oshiradi (8,3%);
– barcha budjet tashkilotlari va budjet mab
lag‘lari oluvchilar mahalliy budjetlar hisobidan
moliyalashtirilishi kerak. Bu nazoratni oson
lashtiradi (8,3%);
– mahalliy budjetlarga ajratmalarning taqsim
lanishini ko‘rib chiqib, ularning mustaqilligi va
daromadlari darajasini (8,3%) oshirish mumkin;
– viloyat va respublika budjetiga ajratmalar
ni kamaytirish orqali soliq tushumlarini tumanda
qoldirish (8,3%);
– hozirgi vaqtda budjet sohalar bo‘yicha re
jalashtirilgan (8,3%);
– budjet tizimini normarkazlashtirish daraja
sini doimo oshirish zarur (8,3%);
– viloyatning barcha ortiqcha bajarilgan re
jalashtirilgan daromadlari hisobini yuritish zarur.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt hududida soliq
to‘lash tizimini joriy etish lozim (8,3%);
– budjet tizimida har bir hudud o‘zini o‘zi
moliyalashtirishi zarur. Byurokratiyani yo‘q qi
lish kerak (8,3%);
– respublika tomonidan beriladigan trans
fertlarni qisqartirish, mahalliy budjetlarga
ajratiladigan davlat soliqlari foizlarini ko‘pay
tirish, respublikadan viloyatga va viloyatdan
respublikaga moliyaviy oqimlarni boshqarish
da ilg‘or menejment usullaridan foydalanish
(8,3%);
– mahalliy hokimiyat organlarining rolini pa
saytirish, hujjatlarni qisqartirish, talab qilinadi
gan hujjatlar sonini kamaytirish (8,3%);
– yirik zavodlar va fabrikalar hamda yi
rik bino va inshootlarning bozor narxini qayta
hisob lash kerak. Kadastr narxi juda past. Shun
dan so‘ng molmulk solig‘ini oshirishga erishish
mumkin (8,3%);
– mahalliy hokimiyat organlarining xususiy
sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash zarur
(8,3%).
3.
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
ning 2018yil 26dekabrdagi PQ4086son
Farmonining 28ilovasiga muvofiq – Andijon,
Jizzax, Namangan, Samarqand, Surxondaryo,
Sirdaryo, Xorazm viloyatlariga tegishli budjet
larga biriktirilgan xarajatlarning tegishli bud
jetlarda qoldiriladigan daromadlaridan ortiqcha
miqdorida transfertlar ajratiladi. Sizningcha,
kelgusi yillarda ushbu vaziyat qanday suratda
rivojlanadi va nima uchun?” deyilgan
3-savol-
ga
respondentlarning javoblari (10) quyi-
dagicha taqsimlandi:
– transfertlar ajratilishi kamayadi (1 ta javob,
ushbu savolga berilgan javoblarning umumiy
sonidan 10,0%);
– kelgusida barcha viloyatlarda daromadlar
bo‘yicha hisobotlar ko‘rib chiqilishi va ajratma
lar taqsimlanishi munosabati bilan transfertlar
ga ehtiyoj yo‘qoladi (1, 10,0%);
– Vazirlar Mahkamasining 445son qaro
ri va yangi soliq konsepsiyasiga muvofiq, agar
tumanda soliq to‘lovlari to‘liq qoplansa, soliq
tushumlarini ko‘paytirish orqali yuqori budjet
dan olinadigan transfertni kamaytirish mumkin
(1, 10,0%);
– bu dinamika pasayishi kerak, chunki,
mening fikrimcha, daromadlar, realizatsiya qi
lish, har bir tuman tomonidan jalb qilingan in
vestitsiyalar va sotishdan tushadigan daromad
lar yo‘l xarajatlarini qoplash uchun bemalol
yetadi (10,0%);
– har bir hudud xarajatlarning to‘liq bajari
lishini ta’minlashga harakat qiladi, qo‘shimcha
daromad hududni rivojlantirishga yo‘naltiriladi.
Hozirgi vaqtda moliyalashtirish to‘g‘ri amalga
oshirilmoqda (1, 10,0%);
– kelgusi yillarda transfert hajmi mahalliy
budjetlarga qoldirilgan mablag‘lar hisobiga ka
mayadi (1, 10,0%);
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
19
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
– yangi soliq konsepsiyasini joriy etish
bo‘yicha ishlar olib borilmoqda va shu tufayli
soliq tushumlari ko‘paymoqda. Yaqin yillarda
budjet transferti sezilarli darajada kamayadi
(1, 10,0%);
– Jizzax viloyatida, xususan Sh. Rashidov
tumanida joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasi
ga muvofiq soliq to‘lovchilarni qamrab olish va
yangi loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha ulkan
ishlar olib borilmoqda. Yaqin 23 yilda viloyat va
tumanlar boshqa dotatsion hudud deb hisoblan
maydi (1, 10,0%);
– yaqin yillarda bunday hududlar soni ka
mayadi. Chunki yangi ishlab chiqarishlar ish
ga tushirilgach, yirik zavodlar daromadlarni
bosqichmabosqich oshirib boradi va hududlar
o‘z xarajatlarini qoplay olishadi (1, 10,0%);
– yaqin kelajakda barcha hududlar o‘zini
o‘zi moliyalashtirishga kirishadi. Xalq ta’limi va
sog‘liqni saqlashga beriladigan transfert yo‘qoli
shi mumkin (1, 10,0%).
4.
“Toshkent shahri va Toshkent viloya
tidan tashqari yuridik shaxslarning daromad
solig‘i va shaxsiy daromad solig‘i bo‘yicha
tushumlar to‘liq hajmda Qoraqalpog‘iston
Res publikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent
shahar budjetlariga tushadi. Sizningcha, ush
bu ajratmalar mahalliy budjetlarning daromad
qismi barqarorligini oshirishga qay darajada
yordam bermoqda?” deyilgan
4-savolga
res-
pondentlarning javoblari (14) quyidagicha
taqsimlandi:
– ushbu soliqlar mahalliy budjetlarning daro
mad qismi barqarorligini ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi (1, 7,1%);
– katta ahamiyatga ega, chunki mahalliy
budjet daromadlari tarkibida jismoniy shaxslar
dan olinadigan daromad solig‘ining ulushi katta
(1, 7,1%);
– xorijiy korxona, umumiy ovqatlanish va
qurilish tashkilotlari xodimlarining konvertlarda
ish haqi olish amaliyotini yo‘q qilish kerak, ularni
ro‘yxatdan o‘tkazish va bundan olingan to‘lovlar
ijtimoiy sohani moliyalashtirishga yo‘naltirilishi
kerak (1, 7,1%);
– ijobiy, albatta. Hududning ijtimoiyiqti
sodiy rivojlanishi uchun moliyaviy resurslar
zarur bo‘lganligi sababli bu, o‘z navbatida,
yashirin iqtisodiyotga xalaqit beradi (1, 7,1%);
– soliqning ushbu turi bo‘yicha imtiyozlar
faqat kichik biznes subyektlariga berilishi ke
rak. Shartlar: agar chet el investitsiyalari jalb
qilingan bo‘lsa, ular 510 yil davomida daromad
solig‘idan ozod qilinishi kerak (1, 7,1%);
– yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i
va daromad solig‘i mahalliy budjetlar ixtiyorida
qoldirilishi kerak. Chunki tumanda ushbu turda
gi soliqlardan bevosita soliq va moliyaxo‘jalik
organlari faoliyatini tashkil qilish uchun foydala
nish mumkin (1, 7,1%);
– hududlarda mahalliy hokimiyat organlari
tomonidan daromadlar rejasidan oshadigan mab
lag‘lardan foydalanishni qonuniylashtirish uchun
tegishli hujjat ishlab chiqish zarur (1, 7,1%);
– jismoniy shaxslarning daromad solig‘i soliq
tushumlarining asosiy elementi sifatida mahalliy
budjet daromadlarining barqarorligini ta’min
lashda muhim rol o‘ynaydi (1, 7,1%);
– katta ahamiyatga ega. Mahalliy budjetlarga
ajratmalarning qonuniylashtirilishi ish joylarini
lagalizatsiya qilishni anglatadi. Nafaqat tushum
lar bo‘yicha rejani bajarish, balki ko‘proq mab
lag‘ qoldirish va transfert miqdorini kamaytirish
kerak (1, 7,1%);
– inson omili katta bo‘lgan soliqlarni mahal
liy budjetlar ixtiyorida qoldirish maqsadga mu
vofiq (1, 7,1%);
– ushbu soliqlar mahalliy budjetga tushsa
ham, ular daromadlarning barqarorligiga ta’sir
qilmaydi. Ishlab chiqarish va eksport tushumlari
barqarorlik garovidir (1, 7,1%);
– yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i
va jismoniy shaxslardan olinadigan daromad
solig‘i mahalliy budjetlar daromadlarining barqa
rorligini oshirishda katta rol o‘ynaydi (1, 7,1%);
– jismoniy shaxslardan olinadigan daro
mad solig‘i yuridik shaxslardan olinadigan
foyda solig‘iga qaraganda ancha barqaror. Bu
ning sababi: agar ishlab chiqarish surati yuqori
bo‘lsa, korxona foyda ko‘radi, agar korxona
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
20
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
foyda keltirmasa, u holda budjet daromad ol
maydi (1, 7,1%);
– soliqning bu turi budjet daromadlarining
asosiy elementi bo‘lganligi sababli uning qiyma
ti juda yuqori (1, 7,1%).
5.
“Ba’zi noruda qurilish materiallari bo‘yicha
yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumi
(sement xomashyosi va ohaktoshdan tashqari)
to‘liq miqdorda tumanlar va shaharlar budjet
lariga o‘tkaziladi. Sizningcha, kelajakda qanday
soliq tushumlari tumanlar va shaharlar budjetla
riga to‘liq tushishi mumkin?” deyilgan
5-savol-
ga
respondentlarning (9) javoblari quyidagi-
cha taqsimlandi:
– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi
gan jarimalar ushbu tumanda qoldirilishi kerak.
Chunki ular ushbu hududda undiriladi (11,1%);
– yer osti va yer usti boyliklaridan foydala
nish qoidalarini qayta ko‘rib chiqish, markazga
bo‘ysunish darajasini pasaytirish zarur, natijada
yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq
tushumlari hajmi oshadi (11,1%);
– qurilish tashkiloti tomonidan 100 foiz
miqdorida to‘langan QQS respublika budjetiga
yo‘naltiriladi. Agar ushbu soliq to‘liq mahal
liy budjetda qoldirilsa, unda hududning barcha
ijtimoiyiqtisodiy muammolari hal bo‘lar edi
(11,1%);
– tumanimizda ishlab chiqarish va yirik kor
xonalar mavjud emas, shuning uchun tosh va
tosh mahsulotlarini sotishdan olinadigan barcha
soliqlar mahalliy budjet ixtiyorida qoldirilishi
kerak (11,1%);
– barcha noruda qurilish materiallari va xom
ashyo materiallari mahalliy budjet tomonidan
hisobga olinishi kerak. Chunki tumanning tabiiy
boyliklar, birinchi navbatda, tumanga foyda kel
tirishi kerak (11,1%);
– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi
gan jarimalar ushbu tumanda qoldirilishi kerak.
Chunki ular ushbu hududda undiriladi (2,22%);
– g‘isht zavodlari chiqindi yerlardan foydala
nadi, biroq bu ham resurs hisoblanadi va shuning
uchun ular kon solig‘i bilan soliqqa tortilishi ke
rak (11,1%);
– ulushi katta bo‘lgan barcha turdagi soliqlar
tuman va shahar budjetiga kiritilishi kerak. Shun
dan so‘ng tuman va shaharlar transfertlar yoki
ssudalar olishini cheklash mumkin (11,1%).
6.
“2019yil uchun O‘zbekiston Davlat
budjetining daromadlari 102 627,6 mlrd. so‘m
miqdorida rejalashtirilgan. 2020yilga mo‘ljal
langan maqsadlar – 126 163,5 mlrd. so‘m
(122,9%), 2021yilga – 154 185,5 mlrd. so‘m
(122,2%).
Daromadning ko‘rsatilgan o‘sish sharoiti
da, Sizningcha, daromadlarni O‘zbekiston bud
jet tizimi budjetlari o‘rtasida taqsimlash mexa
nizmiga qanday tuzatishlar kiritish mumkin?”.
Ushbu savolga
respondentlarning javoblari (8)
quyidagicha taqsimlandi:
– daromad oshgani sayin xarajatlar ham oshib
boradi. Transfert ajratilishi ma’lum miqdorda ka
mayishi mumkin (1, 12,5%);
– yuqori budjetga ajratmalar miqdorini qayta
ko‘rib chiqish kerak bo‘ladi (1, 12,5%);
– barcha xarajatlar turlariga muvofiq daro
madlarni belgilab, ortiqcha daromadlarni tuman
da qoldirib, ba’zi foizlari (taxminan 10%) res
publika budjetiga o‘tkazilishi kerak (1, 12,5%);
– QQSdan tushgan daromadlar 100 foiz
miqdorida viloyat ixtiyorida qoldirilsin (1, 12,5%);
– hozirgi paytda zamonaviy strategiyani
amalga oshirish davrida tushumning asosiy qis
mini (yoki 90%) tuman budjeti ixtiyorida qoldi
rish tumanni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish ja
rayonini kuchaytiradi (1, 12,5%);
– hududdagi har bir soliq to‘lovchi (tadbirkor,
jismoniy va yuridik shaxs) uchun to‘lovlarning
amaldagi holatidan kelib chiqqan holda har xil
soliq turlari bo‘yicha oshirilgan reja tuzish zarur
(1, 12,5%);
– menimcha, eng katta ulushga ega bo‘lgan
soliq tushumlarini hududda qoldirish maqsadga
muvofiq (1, 12,5%);
– budjet tizimi budjetlarining daromadlari,
birinchi navbatda, mahalliy budjetlarga yo‘nalti
rilishi kerak (1, 12,5%).
7.
“2019yil uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i
(QQS) bo‘yicha daromadlar 35 993,5 mlrd. so‘m
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
21
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
yoki Davlat budjeti daromadlarining 35,1 foiz
miqdorida rejalashtirilgan. Tasdiqlangan nor
mativlarga muvofiq QQS tushumlaridan 100
foiz chegirmalar Qoraqalpog‘iston Respublikasi
budjetiga, shuningdek Namangan va Farg‘ona
viloyatlari mahalliy budjetlariga tushadi. Boshqa
viloyatlarda bu ko‘rsatkich 20 foizdan (Toshkent
viloyati) 63 foizgacha (Surxondaryo viloyati).
Sizningcha, yaqin yillarda QQS tushumlarini
taqsimlashda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mum
kin?”. Ushbu
7-savolga respondentlarning
javoblari (8) quyidagicha taqsimlandi:
– QQS to‘lovlarining ko‘payishi hisobiga
mahalliy budjetlarga ajratmalar hajmi kamaya
di yoki boshqa turdagi soliq to‘lovlari, patentlar,
yagona soliq to‘lovlari kamayadi (1, 12,5%);
– QQS to‘lovchilarining tuzilishidan kelib
chiqib, ularni qayta taqsimlash zarur (1, 12,5%);
– QQS bo‘yicha to‘lovlar tumanda qoldiri
lishi kerak va shunga muvofiq respublika bud
jetidan ajratiladigan transfertlar kamaytirilishi
kerak (1, 12,5%);
– Namangan viloyatida QQS to‘liq qoldi
rilishi mumkin. Biroq, Chust tumanida mahalliy
budjetga hech narsa o‘tkazilmadi. Agar mahal
liy organlar manfaatdor bo‘lsa, ushbu soliqdan
tushumni oshirish mumkin (1, 12,5%);
– yaqin kelajakda ijtimoiy xarajatlar keskin
ko‘payadi (1, 12,5%);
– tumanlar ixtiyorida juda kam miqdorda
daromadlar qoldiriladi. Ijtimoiy jihatdan qoloq
va sanoat rivojlanmagan tumanlarda daromad
ni vaqtincha 100 foiz qoldirish kerak. Albatta,
bu ma’lum bir muddatgacha davom etishi ke
rak (1, 12,5%);
– QQS bo‘yicha ortiqcha bajarilgan hajm
tumanlarning mahalliy budjetlariga o‘tkazilishi
kerak (1, 12,5%);
– QQS tushumlarining taqsimlanishi boshqa
soliqlardan tushumlarga mutanosib bo‘lmasligi
kerak (1, 12,5%).
8.
“107 118,4 mlrd. so‘m miqdoridagi
2019yilgi Davlat budjeti xarajatlaridan –
50 334,1 mlrd. so‘m (47%) – ijtimoiy soha va
aholini ijtimoiy qo‘llabquvvatlash xarajatlari.
Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sub
sidiyalar (4, 700,0 mlrd. so‘m), shuningdek turar
joy binolarini qurish dasturlarini birgalikda moli
yalashtirish uchun banklarga ajratilgan kredit
liniyasi (2 978, 1 mlrd. so‘m) hisobga olinsa, ij
timoiy xarajatlar va aholini ijtimoiy qo‘llabquv
vatlash uchun ajratiladigan mablag‘larning
umumiy miqdori 58 012,1 mlrd. so‘mni tashkil
etadi (54,2%).
Respublika rivojlanishining ustuvor yo‘na
lishlarini hisobga olgan holda, yaqin yillarda ij
timoiy xarajatlarga mablag‘ ajratish dinamikasi
(mo‘ljallari) qanday ko‘rinishda bo‘ladi?”. Ush
bu
8-savolga
respondentlarning (9) javoblari
quyidagicha taqsimlandi:
– ijtimoiy sohaga ajratiladigan xarajatlar
ko‘payishi mumkin (1, 11,1%);
– ijtimoiy xarajatlar uchun mablag‘lar ajrati
lishi o‘sadi (1, 11,1%);
– yaqin kelajakda ushbu xarajatlar 65 foizni
tashkil qilishi kerak. Chunki hududlardagi umum
ta’lim maktablari va ko‘p qavatli uylar ta’mirga
muhtoj va mahalliy hokimiyat ushbu loyihalarni
mahalliy budjet hisobidan amalga oshirishi shart
(1, 11,1%);
– menimcha, dinamika pasayishi kerak.
Chunki “Har bir oila – tadbirkor”, “Tadbirkor
likka keng jalb qilish va oilaviy tadbirkorlikni ta
komillashtirish” dasturlarining amalga oshirilishi
aholining real daromadlariga bog‘liq (1, 11,1%);
– Vazirlar Mahkamasining 44sonli qaro
riga o‘zgartishlar kiritish va kam ta’minlan
gan kishilarga nafaqalar berish va ish joylarida
oladigan moddiy yordamni bir joyda pensiya
berish sifatida o‘tkazish zarur. Aholini ijtimoiy
qo‘llabquvvatlash va budjetdan mablag‘ ajratish
yildan yilga kamaytirilishi kerak, ya’ni imtiyozli
kreditlar faqat unga muhtoj bo‘lganlarga beriladi
(1, 11,1%);
– xarajatlarning asosiy qismi ijtimoiy sohaga
va aholini ijtimoiy qo‘llabquvvatlashga yo‘nal
tirilgan (1, 11,1%);
– ijtimoiy sohani moliyalashtirish umumiy
xarajatlarning taxminan 65 foizini tashkil qi
lishi kerak. Buning sababi ijtimoiy sohaning
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
22
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
moddiytexnik bazasi, o‘quv qo‘llanmalari juda
eskirgan (1, 11,1%);
– xususiylashtirish va xususiy maktablar va
universitetlar sonining ko‘payishi natijasida ijti
moiy xarajatlarning ulushi kamayadi. Shundagi
na bilim qadrlanadi (1, 11,1%);
– viloyat miqyosida yuqori darajadagi ka
folatli biznesrejani ishlab chiqish va uni bud
jet mablag‘lari hisobidan amalga oshirish zarur.
Ushbu biznesdan olingan daromad ijtimoiy tar
moq xarajatlarining 4 guruhini qoplash uchun
ishlatilishi mumkin (1, 11,1%).
9.
“Sizningcha, mahalliy budjetlar bazasi ning
daromad qismi barqarorligini oshirish omili si
fatida normarkazlashtirishning qaysi jihatlarini
ilmiy va amaliy nuqtayi nazardan yaqin yillarda
o‘rganish maqsadga muvofiq?” deyilgan
9-savol-
ga respondentlarning javoblari (2) quyidagi-
cha taqsimlandi:
– mahalliy organlar ahamiyatini oshirish
maq
sadida yuridik shaxslardan olinadigan
soliqlarning ayrim turlarini mahalliy organlariga
o‘tkazish kerak (1, 50,0%);
– soliq turlarining aniqlangan bazasini shakl
lantirish va barcha soliq tushumlarini mahalliy
budjet ixtiyorida qoldirish, ma’lum foizini res
publika budjetiga o‘tkazish zarur (1, 50,0%).
10.
“Sizga qanday xorijiy tajribani o‘rga nish
va uni O‘zbekistonning budjet tizimida qo‘llash
qiziq?” deyilgan
10
savolga
respondentlarning
(3) javoblari quyidagicha taqsimlandi:
– Janubiy Koreya tajribasidan foydalanish
zarur (1, 33,3%);
– tashkiliy tuzilishi va muhiti o‘xshash mam
lakatlar hamda rivojlangan mamlakatlar tajribasi
dan foydalanish maqsadga muvofiq (1, 33,3%);
– Yevropa mamlakatlari, masalan, Chexiya
ning budjet tizimi. Chexiyada budjet daromad
lari va xarajatlari har bir hudud uchun alohida
hi soblanadi. Bunda budjetning daromadlari va
xarajatlari bitta budjetda to‘planadi. Ssuda va
transfert yuqori turuvchi budjetdan olinadi
(1, 33,3%).
11.
“Sizningcha, ma’lum bir vaqt ichida ma
halliy soliqlarning ayrim turlari bo‘yicha stavka
lar belgilanishi soliq tushumlarining ko‘payishiga
olib keladimi? Javobingizni asoslang” deyilgan
11-savolga
respondentlarning javoblari
(14) quyidagicha taqsimlandi:
– yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun, ma
salan, avtotransport uchun 1 ta eng kam ish haqi
miqdorida qat’iy belgilangan soliq turini belgi
lash zarur (1, 7,1%);
– ha, ko‘payadi, mahalliy hokimiyat organ
lari o‘zlari belgilaydi va shunga muvofiq ush
bu soliqlarni yig‘ish uchun o‘zlari javob beradi
(1, 7,1%);
– ushbu turdagi soliqlardan tushumlar to‘liq
mahalliy budjetda qolishi kerak. Ushbu soliqlar
dan tushum qancha ko‘p bo‘lsa, hududning shun
cha ko‘p ijtimoiyiqtisodiy muammolarini hal
qilish mumkin (1, 7,1%);
– ha, chunki hudud alohida maqomga ega.
Shuning uchun avval hududlardan takliflar olish
va undan so‘ng budjet parametrlarini tasdiqlash
kerak (1, 7,1%);
– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
PQ3454son Qarori bilan mahalliy soliqlarni
belgilash mahalliy hokimlarga topshirildi. Biroq,
mahalliy soliqlarni hisoblash kadastr baholash
hujjatlari bilan bog‘liq bo‘lishi kerak (1, 7,1%);
– soliqlarning ushbu 5 turi to‘g‘ridanto‘g‘ri
mahalliy aholi va yuridik shaxslar tomonidan
to‘lanadi va shu sababli mahalliy hokimiyat or
ganlari tushumlarning o‘sishiga erishishi mum
kin (1, 7,1%);
– birinchi navbatda, tuman DSQ soliq baza
sini qayta tuzish kerak. So‘ngra ushbu to‘lovlar
ni boshqa organga o‘tkazish mumkin (masalan,
BPI) (1, 7,1%);
– albatta, soliq tushumlarining ortiqcha ba
jarilgan qismi mahalliy organlar ixtiyorida qoladi
va ijtimoiy muammolarni hal qilish imkoniyatini
beradi. Keyinchalik soliq tushumlari ko‘payadi
(1, 7,1%);
– ha, shunday bo‘ladi, bizning odamlar mulk
ni va yerni qadrlamaydi. Soliq to‘lovlari juda
kam, soliqlarni hisoblashda shoshilinch ravishda
bozor narxlariga o‘tish kerak. Iqtisodiy rivojla
nish darajasi bo‘yicha tasniflash zarur (1, 7,1%);
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
23
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
– hududning joylashgan joyi va olinadigan
daromadlar darajasini hisobga olgan holda ushbu
soliqlarni mahalliy hokimiyat organlari ixtiyori
da qoldirish maqsadga muvofiq (1, 7,1%);
– mahalliy budjetlarda soliq tushumlarining
bir qismini rejalashtirilganidan ko‘proq miqdor
da qoldirish ushbu mablag‘larni obodonlashti
rish va boshqa xarajatlar uchun sarflashga im
kon beradi. Soliq tizimidagi islohotlarni davom
ettirish, soliq to‘lovlari bazasini shakllantirish
zarur (2, 14,2%);
– soliq tushumlari oshadi, chunki soliq
stavkalari mahalliy sharoitga qarab belgilanadi.
Shuning uchun soliqlarni undirish oson bo‘ladi
(1, 7,1%);
– mening fikrimcha, mahalliy hokimiyat or
ganlariga o‘tkazish kerak, agar foiz stavkalari
mustaqil ravishda belgilanadigan bo‘lsa, tadbir
kor foiz stavkasi pastroq bo‘lgan tuman (shahar)
ga ko‘chib o‘tadi (1, 7,1%).
Asosiy xulosalar
“O‘zbekiston
Respublikasi
Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Muro
jaatnomasida ustuvor iqtisodiy vazifalar qatori
da davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish
zarurligi ko‘rsatilgan. Sizningcha, qanday tash
kiliyhuquqiy, moliyaviyiqtisodiy choratadbir
lar ushbu muammoni hal qilishga yordam berishi
mumkin?” deyilgan
1-savolga
respondentlar-
ning javoblari (9) asosan quyidagicha:
–
davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ka
maytirish, mahalliy ishlab chiqarishni, xususiy
tadbirkorlikni rivojlantirish, soliq siyosatini ta
komillashtirish zarur.
“Yaqin yillarda budjet tizimida normarkaz
lashtirish darajasini oshirish bo‘yicha qanday
choralar Siz uchun maqsadga muvofiq hisobla
nadi?” deyilgan
2-savolga
respondentlarning
javoblari (12) asosan quyidagi ehtiyoj bilan
bog‘liq:
– barcha budjet tashkilotlari va budjetdan
mablag‘ oluvchilar mahalliy budjetlar hisobidan
moliyalashtirilishi kerak, shuningdek viloyat
va respublika budjetiga ajratmalarni kamayti
rish orqali soliq tushumlarini tumanda qoldirish,
budjet tizimini normarkazlashtirish darajasini
doimiy ravishda oshirish, mahalliy hokimiyat or
ganlarining xususiy sektor faoliyatiga aralashu
vini cheklash zarur.
“O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2018yil 26dekabrdagi PQ4086son Farmoni
ning 28ilovasiga muvofiq – Andijon, Jizzax,
Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo,
Xorazm viloyatlariga tegishli budjetlarga birik
tirilgan xarajatlarning tegishli budjetlarda qoldi
riladigan daromadlaridan ortiqcha miqdorida
transfertlar ajratiladi. Sizningcha, kelgusi yil
larda ushbu vaziyat qanday sur’atda rivojlanadi
va nima uchun?” deyilgan
3-savolga
respon-
dentlarning (10) javoblarida quyidagicha fikr
bildirilgan:
– transfertlarni taqsimlash kamayadi, ular
ga bo‘lgan ehtiyoj yo‘qoladi, yaqin kelajakda
barcha hududlar o‘zini o‘zi moliyalashtirishga
o‘tadi.
“Toshkent shahri va Toshkent viloyatidan
tashqari yuridik shaxslarning daromad solig‘i
va shaxsiy daromad solig‘i bo‘yicha tushum
lar to‘liq hajmda Qoraqalpog‘iston Respub
likasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar
budjetlariga tushadi. Sizningcha, ushbu ajrat
malar mahalliy budjetlarning daromad qismi
barqaror ligini oshirishga qay darajada yor
dam bermoqda?” deyilgan
4-savolga
respon-
dentlarning javoblari (14) asosan quyidagi-
cha bo‘ldi:
–
ushbu soliqlar mahalliy budjetlarning daro
mad qismi barqarorligini ta’minlashda muhim
rol o‘ynaydi; daromad solig‘i bo‘yicha faqat
kichik biznes subyektlariga imtiyozlar berilishi
kerak. Nafaqat daromadlar rejasini bajarish, bal
ki ko‘proq mablag‘ni o‘zida qoldirish va trans
fert miqdorini kamaytirish kerak.
“Ba’zi noruda qurilish materiallari bo‘yicha
yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushu
mi (sement xomashyosi va ohaktoshdan tash
qari) to‘liq miqdorda tumanlar va shaharlar
budjetlariga o‘tkaziladi. Sizningcha, kelajakda
qanday soliq tushumlari tumanlar va shaharlar
budjetlariga to‘liq tushishi mumkin?” deyilgan
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
24
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
5-savolga
respondentlarning
javoblari asosan
quyidagicha bo‘ldi:
– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi
gan jarimalarni ushbu tumanda qoldirish, yer osti
va yer usti boyliklaridan foydalanish qoidalarini
qayta ko‘rib chiqish, qurilish tashkiloti tomoni
dan to‘lanadigan QQSni to‘liq mahalliy budjetga
qoldirish kerak. Tuman va shahar budjetlariga
katta ulushga ega bo‘lgan barcha turdagi soliqlar
kiritilishi kerak.
“2019yil uchun O‘zbekiston Davlat bud
jeti ning daromadlari 102 627,6 mlrd. so‘m
miqdorida rejalashtirilgan. 2020yilga mo‘ljallan
gan maqsadlar – 126 163,5 mlrd. so‘m (122,9%),
2021yilga – 154 185,5 mlrd. so‘m (122,2%).
Daromadning o‘sish sharoitda, Sizningcha,
daromadlarni O‘zbekiston budjet tizimi budjet
lari o‘rtasida taqsimlash mexanizmiga qanday
tuzatishlar kiritish mumkin?” Ushba savolga
res pondentlarning javoblarida (8) asosan qu-
yidagilar ko‘rsatildi:
– daromadlar oshgani sayin xarajatlar ham
oshib boradi, QQS tushumlarini 100 foiz hudud
ning ixtiyorida qoldirish kerak. Eng katta ulush
ga ega bo‘lgan soliq tushumlarini hududda qoldi
rish maqsadga muvofiq.
“2019yil uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i
(QQS) bo‘yicha daromadlar 35 993,5 mlrd.
so‘m yoki Davlat budjeti daromadlarining 35,1
foiz miqdorida rejalashtirilgan. Tasdiqlangan
normativlarga muvofiq QQS tushumlaridan
100 foiz chegirmalar Qoraqalpog‘iston Res
publikasi budjetiga, shuningdek Namangan va
Farg‘ona viloyatlari mahalliy budjetlariga tu
shadi. Boshqa viloyatlarda bu ko‘rsatkich
20 foizdan (Toshkent viloyati) 63 foizgacha
(Surxondaryo viloyati).
Sizningcha, yaqin yillarda QQS tushumla
rini taqsimlashda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi
mumkin?” Ushbu
7-savolga
respondentlarning
javoblarida (8) quyidagilar ko‘rsatildi:
– QQS to‘lovchilarining tuzilishidan kelib
chiqib, ularni qayta taqsimlash kerak, QQSdan
to‘lovlar tumanda qoldirilishi kerak va shun
ga muvofiq respublika budjetidan ajratiladigan
transfertlar kamaytirilishi kerak, ortiqcha QQS
summasi mahalliy budjetlarga o‘tkazilishi kerak.
“107 118,4 mlrd. so‘m miqdoridagi 2019yil
gi Davlat budjeti xarajatlaridan – 50 334,1 mlrd.
so‘m (47%) – ijtimoiy soha va aholini ijti
moiy qo‘llabquvvatlash xarajatlari. Budjetdan
tashqari Pensiya jamg‘armasiga subsidiyalar
(4,700,0 mlrd. so‘m), shuningdek turar joy bino
larini qurish dasturlarini birgalikda moliyalash
tirish uchun banklarga ajratilgan kredit liniyasi
(2 978, 1 mlrd. so‘m) hisobga olinsa, ijtimoiy
xarajatlar va aholini ijtimoiy qo‘llabquvvatlash
uchun ajratiladigan mablag‘larning umumiy
miqdori 58 012,1 mlrd. so‘mni tashkil etadi
(54,2%).
Respublika rivojlanishining ustuvor yo‘na
lishlarini hisobga olgan holda, yaqin yillarda
ijtimoiy xarajatlarga mablag‘ ajratish dinamikasi
(mo‘ljallari) qanday ko‘rinishda bo‘ladi?” Ush
bu
8
savolga respondentlar quyidagicha
javob
berdi:
– ijtimoiy sohaga ajratiladigan xarajatlar
ko‘payishi mumkin, yaqin kelajakda bu xarajat
lar 65 foiz bo‘lishi kerak.
Shu bilan birga, dinamikani pasaytirish kerak
degan fikr mavjud. Chunki “Har bir oila – tadbir
kor”, “Tadbirkorlikka keng jalb qilish va oilaviy
tadbirkorlikni takomillashtirish” dasturlarining
amalga oshirilishi aholining real daromadlariga
bog‘liq.
“Sizningcha, mahalliy budjetlar bazasining
daromad qismi barqarorligini oshirish omili si
fatida normarkazlashtirishning qaysi jihatlarini
ilmiy va amaliy nuqtayi nazardan yaqin yillarda
o‘rganish maqsadga muvofiq?” deyilgan
9-savol-
ga respondentlarning javoblari (2) quyidagi-
cha taqsimlandi:
– mahalliy hokimiyat organlarining ahamiya
tini oshirish uchun yuridik shaxslardan olinadi
gan soliqlarning ayrim turlari mahalliy hokimi
yat organlariga o‘tkazilishi kerak;
– soliq turlarining aniq bazasini shakllanti rish
va barcha soliq tushumlarini mahalliy budjet ixti
yorida qoldirish, ma’lum foizini respublika bud
jetiga o‘tkazish zarur.
MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI
25
10 (106) 2020
ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR
“Sizga qanday xorijiy tajriba o‘rganish va uni
O‘zbekistonning budjet tizimida qo‘llash qiziq?”
deyilgan
10
savolga
respondentlarning (3)
javoblarida quyidagi mamlakatlar tajribasini
o‘rganish kerak:
– Janubiy Koreya, tashkiliy tuzilishi va muhi
ti o‘xshash mamlakatlar, shuningdek rivojlan
gan mamlakatlar. Yevropa mamlakatlari orasida
Chexiya Respublikasining tajribasini o‘rganish
taklif qilinmoqda.
“Sizningcha, ma’lum bir vaqt ichida mahal
liy soliqlarning ayrim turlari bo‘yicha stavkalar
belgilanishi soliq tushumlarining ko‘payishiga
olib keladimi? Javobingizni asoslang” deyilgan
11
savolga
respondentlarning javoblarida
(14) quyidagi fikrlar bildirildi:
– yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun, ma
salan, avtotransport uchun 1 ta eng kam ish haqi
miqdorida qat’iy belgilangan soliq turini belgi
lash zarur;
– ha, ular ko‘payadi, mahalliy hokimiyat or
ganlari o‘zlari ularni o‘rnatadi va shunga ko‘ra
ushbu soliqlarni undirish uchun javobgar bo‘ladi;
– O‘zbekiston Respublikasi Prezident
ning PQ3454son Farmoni bilan mahalliy
soliqlarni belgilash mahalliy hokimlarga
topshirildi. Biroq, mahalliy soliqlarni hi
soblash kadastr baholash hujjatlari bilan
bog‘liq bo‘lishi kerak;
– ha, shunday bo‘ladi, bizning odamlar mulk
ni va yerni qadrlamaydi. Soliq to‘lovlari juda
kam, soliqlarni hisoblashda shoshilinch ravishda
bozor narxlariga o‘tish kerak. Iqtisodiy rivojla
nish darajasi bo‘yicha tasniflash zarur;
– hududning joylashgan joyi va olingan
daromad darajasini hisobga olgan holda, ushbu
soliqlarni mahalliy hokimiyat organlari ixtiyori
da qoldirish maqsadga muvofiq;
– soliq tushumlari oshadi, chunki soliq
stavkalari mahalliy sharoitga qarab belgilanadi.
Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining 2013yil 26dekabrdagi O‘RQ360son
Qonuni bilan tasdiqlangan.
2. O‘zbekiston Respublikasining 2019yil 9dekabrda O‘RQ589son “2020yil uchun O‘zbekiston Respublikasi ning
Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonuni. – https://lex.uz/docs/4635018
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017yil 29dekabrda PQ3454son “O‘zbekiston Respublikasining
2018yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida”gi Qarori. – https://
lex.uz/docs/3480354
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018yil 26dekabrdagi PQ4086son “O‘zbekiston Respublikasining
2019yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari hamda 20202021yillarga budjet
mo‘ljallari to‘g‘risida”gi Qarori. – https://lex.uz/ docs/4131693
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 2020yilgi
Budjetnomasi. – Toshkent, 2019yil.