Результаты анализа социологического опроса, проведенного в рамках проекта «Разработка механизма стандартизации как фактора повышения устойчивости доходной базы местных бюджетов и социального развития регионов»

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

13

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

“NORMARKAZLASHTIRISH MEXANIZMINI ISHLAB CHIQISH

MAHALLIY BUDJETLAR DAROMADLARI BAZASI

BARQARORLIGINI OSHIRISH VA HUDUDLARNI IJTIMOIY

RIVOJLANTIRISH OMILI SIFATIDA” LOYIHASI DOIRASIDA

O‘TKAZILGAN SOTSIOLOGIK SO‘ROV TAHLILI NATIJALARI

Gulnora MELIBAYEVA,

Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni

qisqar tirish vazirligining Inson

resurslari va kadrlar salohiyatini

rovojlantirish bo‘limi boshlig‘i

Hasan ABULQOSIMOV,

O‘zbekiston Milliy universiteti

“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi

professori, i.f.d.

Nozim MO‘MINOV,

O‘zbekiston Milliy universiteti

“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi

professori, i.f.n.

Anastas AMBARSUMYAN,

O‘zbekiston Milliy universiteti

“Iqtisodiy nazariya” kafedrasi

dotsenti, i.f.n.

Annotatsiya.

Ushbu maqolada mahalliy budjetlarning daromadlar qismi barqaror o‘sishini va

mintaqalarning ijtimoiy rivojlanishini ta’minlaydigan nomarkazlashtirish mexanizmini ishlab chiqish

masalalariga bag‘ishlangan ilmiy grant doirasida o‘tkazilgan ikkita tahliliy ma’lumotnomalar kelti

­

rilgan. Ushbu tahliliy ma’lumotnomalarda keltirilgan xulosa va takliflardan budjet siyosatini ishlab

chiqishda va amalga oshirishda foydalanish mumkin.

Tayanch so‘zlar:

so‘rovnoma, budjet, nomarkazlashtirish, mahalliy budjet, Budjet kodeksi,

respondent.

Аннотация.

В данной статье приведены две аналитические записки по социологическим

опросам по теме научного гранта, касающегося проблемы разработки механизма

децентрализации как фактора повышения устойчивости доходной базы местных бюджетов

и социального развития регионов. Выводы, приведенные в данных аналитических записках,

могут быть использованы в разработке и реализации бюджетной политики.

Ключевые слова:

опрос, бюджет, децентрализация, местный бюджет, Бюджетный кодекс,

респондент.

Abstract.

This article presents two analytical notes on sociological questionnaires on the topic of

a scientific grant concerning the problem of developing a decentralization mechanism as a factor in

increasing the stability of the revenue base of local budgets and the social development of regions. The

conclusions given in the data of the analytical note can be used in the development and implementa

­

tion of budgetary policy.

Key words:

questionnaire, budget, decentralization, local budget, Budget code, respondent.

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

14

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirli­

gi huzuridagi O‘quv markazi tomonidan res­

publika olimlari va amaliyotchilari bilan bir

­

galikda 2018–2020­yillarda PZ­20170929167

“Normarkazlashtirish mexanizmini ishlab

chiqish mahalliy budjetlar daromadlar bazasi

barqarorligini oshirish va hududlarni ijtimoiy

rivojlantirish omili sifatida” loyihasi amalga

oshirilmoqda.

Loyihani amalga oshirish jarayonida so‘rov­

noma tuzildi va loyiha mavzusi bo‘yicha 2 ta sot

­

siologik so‘rov o‘tkazildi. Birinchi sotsiologik

so‘rov Toshkent viloyati Zangiota tumani moli­

ya bo‘limi xodimlari o‘rtasida o‘tkazildi. Ikkin

­

chi sotsiologik so‘rov O‘zbekiston Respublika­

si Moliya vazirligi huzuridagi O‘quv markazi

tinglovchilari o‘rtasida malaka oshirish davrida

o‘tkazildi. Quyida o‘tkazilgan sotsiologik tad

­

qiqotlar natijalariga asoslangan tahliliy ma’lu

­

motnomalar keltirilgan.

Toshkent viloyati Zangiota tumani moliya

bo‘limi xodimlari o‘rtasida o‘tkazilgan sotsio­

logik so‘rov natijalariga asoslangan tahliliy

ma’lumotnoma.

Grant ish rejasiga binoan Zangiota viloyati

tuman moliya bo‘limi xodimlariga so‘rovnoma

taklif qilindi. Bunda ulardan 7 ta savolga javob

berish so‘raldi.

So‘rov anonim tarzda o‘tkazildi va respon

­

dentlarning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘ldi.

Muayyan savollarga (8) javoblar quyidagicha

taqsimlandi.

1-savol.

Tuman moliya bo‘limi hududiy

moliya organi sifatida tuman budjeti loyihasini

tayyorlaydi va uni tuman hokimligi ko‘rib chi­

qishi uchun taqdim etadi. Sizning tumaningizda

budjetni tayyorlash mexanizmi va uning xusu­

siyatlari qanday?

Respondentlarning javoblari (8):

javoblar

­

da quyidagi fikrlar bildirilgan:

• budjetni tuzish bilan tuman moliya bo‘limi

shug‘ullanadi, budjet loyihasini ishlab chiqish va

ijro etish jarayoni tuman hokimligi tomonidan

tashkil etiladi (6 ta javob, respondentlar umumiy

sonining 75% i);

• tumanlar va shaharlar hokimlari kelgusi

davrga mo‘ljallangan budjet so‘rovnomasini tu­

zish tartibi olingandan keyin uch ish kuni ichi

­

da tegishli budjetlar loyihalarini tuzish va ularni

tayyorlash muddatlarini belgilash to‘g‘risida qa

­

rorlar qabul qiladi (2,25%).

2-savol.

Tumanda daromadlar rejasini bel

­

gilash mezonlari qanday (daromad turlari

bo‘yicha)?

Respondentlarning javoblari (8):

• ular o‘tgan yilning shu davri daromadlariga

nisbatan aniqlanadi (4,50%);

• daromad rejasi quyidagi mezonlar bo‘yicha

aniqlanadi: yer, mulk, belgilangan soliqlar va

boshqalar (2,25%);

• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2018­yil 26­dekabrdagi PQ­4086­son Qarori va

viloyat hokimining qarorlari asosida (2,25%).

3-savol.

O‘zbekiston Respublikasi Bud­

jet kodeksining 30­moddasiga binoan tuman

moliya bo‘limi soliqlar va boshqa majburiy

to‘lovlarning to‘liq kelib tushishi va o‘z vaq­

tida bajarilishini manbalar nuqtayi nazaridan

nazorat qilib boradi.

Ushbu vakolatlar soliq inspeksiyasining ush

­

bu sohasidagi faoliyatini hisobga olgan holda

qan day amalga oshiriladi, Sizning vakolatlarin­

giz qanday chegaralangan?

Respondentlarning (8) javoblari

quyidagi

­

cha taqsimlandi:

• tuman moliya bo‘limi bu masalada soliq or

­

ganlariga nisbatan deyarli vakolatlarga ega emas.

Ushbu sohada jarima solish to‘g‘risidagi qonun

hujjatlariga o‘zgartirish kiritish kerak (2,25%);

• soliq organlari bazasini moliya organlari ba

­

zasi bilan bog‘lash zarur (1, 12,5%);

• soliq organlariga nisbatan vakolatlar yo‘q

(1, 12,5%);

• muayyan vakolatlarni soliq inspeksiyalari

­

dan moliya organlariga o‘tkazish maqsadga mu

­

vofiqdir (2,25%);

• tuman soliq bo‘limida mahalliy soliqlar va

yig‘imlar cheklangan. Tuman soliq inspeksiyasi

­

ga respublika va mahalliy soliqlar va yig‘imlar

biriktirilgan (2,25%).

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

15

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

4-savol.

Tumandagi budjet tashkilotlarining

xarajatlar smetasini va shtatlar jadvalini ro‘yxat

­

dan o‘tkazish mexanizmi qanday?

Respondentlarning javoblari (8):

• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash

­

kilotda tasdiqlanadi, tuman moliya bo‘limi­

ga taqdim etiladi va ro‘yxatdan o‘tkaziladi

(1, 12,5%);

• kelgusi moliya yili uchun xarajatlar smeta

­

si va shtatlar jadvali 25­dekabrgacha tashkilot

tomonidan tuziladi va tuman moliya bo‘limida

ro‘yxatdan o‘tkaziladi (1, 12,5%);

• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash

­

kilot tomonidan tasdiqlanadi, tuman moliya

bo‘limiga taqdim etiladi va qayd qilinadi. Shu

yildan boshlab elektron shaklda amalga oshi­

riladi (1, 12,5%);

• xarajatlar smetasi va shtatlar jadvali tash

­

kilot tomonidan tasdiqlanadi, tuman moliya

bo‘limiga taqdim etiladi va ro‘yxatdan o‘tkazi

­

ladi, jumladan new.mdm.uzasbo dasturi orqali

(1, 12,5%);

• keyingi moliyaviy yil uchun xarajatlar

smetasi tashkilot tomonidan 25­dekabrgacha

tuziladi va tuman moliya bo‘limida ro‘yxatdan

o‘tkaziladi (vaqtinchalik xarajatlar smetasi).

Asosiy xarajatlar smetasi 1­aprelga qadar tas­

diqlanadi (2,25%);

• O‘zbekiston Respublikasining Budjet ko­

deksi va Adliya vazirligida 2014­yil 15­dekabr­

dagi 2634­son bilan ro‘yxatdan o‘tgan buyruqqa

muvofiq amalga oshiriladi (2,25%).

5-savol.

Moliyaviy yil davomida tuman bud

­

jeti parametrlariga o‘zgartirish kiritish tartibi

qanday?

Respondentlarning javoblari (8):

• o‘zgartirishlar tashkilotning talabiga bi

­

noa n qaror va qarorlarga muvofiq amalga oshi­

riladi (3, 37,5%);

• tashkilot tuman moliya bo‘limiga iltimosno

­

ma bilan murojaat qilganidan so‘ng tuman moli

­

ya bo‘limi kerakli iltimosnomalarni to‘playdi va

viloyat moliya bo‘limiga taqdim etadi. Iltimos

­

noma asosida tuman hokimining qarori chiqa

­

riladi (1, 12,5%);

• tuman moliya bo‘limi iltimosnomasiga bi

­

noan tuman hokimining qarori asosida amalga

oshiriladi (1, 12,5%);

• hokimning qarori va moliya bo‘limi taqdim

­

nomasiga binoan amalga oshiriladi (1, 12,5%).

6-savol.

O‘zbekiston Respublikasining Bud­

jet kodeksiga muvofiq tuman moliya bo‘limi

har chorakda davlat soliq xizmati va bojxona

organlariga Davlat budjeti daromadlari prog

­

nozi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Ushbu vakolat

amaliyotda qanday bajarilmoqda?

Respondentlarning javoblari (8):

• prognoz davlat soliq organlariga yetkaziladi

(1, 12,5%);

• prognoz davlat soliq organlariga yetka

­

ziladi. Bojxona organlariga xabar berilmaydi

(3, 37,5%);

• Davlat budjeti daromadlari prognozi har

chorakda davlat soliq xizmati va bojxona organ

­

lari e’tiboriga yetkaziladi (2,25%);

• O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi­

ning 29­moddasiga muvofiq (2,25%).

7-savol.

Sizningcha, mahalliy budjetlar­

ning daromad bazasi barqarorligini oshirish va

hududlarni ijtimoiy rivojlantirish omili sifatida

normarkazlashtirish usullari qanday?

Respondentlarning javoblari (4):

• tumanni rivojlantirish uchun soliqlarning

bir qismi o‘z joylarida qoldirilsa, yaxshi bo‘lar

edi (2,50%);

• tumanda to‘lanadigan soliqlar tuman xara

­

jatlarini qoplash uchun, qolgan 50 foizi esa tu­

manda qoldirilishi kerak. Dotatsion tumanlarda

soliq stavkalari pasaytirilsin va ommaviy ax

­

borot vositalarida reklama qilish orqali ushbu tu

­

manlarning jalb etuvchanligi oshirilsin (1,25%);

• tuman xo‘jalik yurituvchi subyektlari to

­

monidan to‘lanadigan soliqlar tuman xarajat

­

larini qoplash uchun joyning o‘zida qoldirilsin,

qolgan 50 foizi mahalliy budjetga, 50 foizi res­

publika uchun taqdim etilsin (1,25%).

Asosiy xulosalar

1.

Budjetni tuzish bilan tuman moliya bo‘limi

shug‘ullanadi, budjet loyihasini ishlab chiqish va

ijro etish jarayoni tuman hokimligi tomonidan

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

16

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

tashkil etiladi (6 ta javob, respondentlar umumiy

sonining 75% i);

2.

“Tumanda daromad rejasi qanday mezon

­

lar asosida (daromad turlari bo‘yicha) belgilana

­

di?”

deyilgan 2-savolning

javoblar uch qismga

bo‘lindi:

• ular o‘tgan yilning shu davri daromadlariga

nisbatan aniqlanadi (4,50%);

• daromad rejasi quyidagi mezonlarga mu

­

vofiq belgilanadi: yer, mulk, belgilangan soliqlar

va boshqalar (2,25%);

• O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2018­yil 26­dekabrdagi PQ­4086­son Qarori va

viloyat hokimining qarorlari asosida (2,25%).

3.

“O‘zbekiston Respublikasi Budjet ko­

deksining 30­moddasiga binoan tuman moliya

bo‘limi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni

tushumlarning to‘liqligi va o‘z vaqtida bajari­

lishini manbalar doirasida nazorat qilib boradi.

Ushbu vakolatlar soliq inspeksiyasining soha

­

dagi faoliyatini hisobga olgan holda qanday

amalga oshiriladi, sizning vakolatlaringiz qan­

day chegaralangan?”

deyilgan 3-savolga

res­

pondentlar tuman moliya bo‘limi bu masalada

soliq organlariga nisbatan deyarli vakolatlarga

ega emasligini qayd etdi. Ushbu sohada jarima

solish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga o‘zgar­

tirish kiritish kerak (2,25%). Qayd etilishicha,

ma’lum vakolatlarni soliq inspeksiyalaridan

moliya organlariga o‘tkazish maqsadga mu

­

vofiq bo‘ladi (2,25%).

4.

“Tumandagi budjet tashkilotlarining xara

­

jatlar smetasini va shtatlar jadvalini ro‘yxatdan

o‘tkazish mexanizmi qanday?”

deyilgan 4-savol-

ga

javobni belgilash kerak: keyingi moliyaviy yil

uchun tashkilot tomonidan 25­dekabrgacha xara­

jatlar smetasi tuziladi va tuman moliya bo‘limida

ro‘yxatdan o‘tkaziladi (vaqtinchalik xarajatlar

smetasi). Asosiy xarajatlar smetasi 1­aprelga qa­

dar tasdiqlanadi (2,25%).

5.

“Moliyaviy yil davomida tuman budjeti

parametrlariga o‘zgartirish kiritish tartibi qan­

day?”

deyilgan 5-savolga

quyidagi javob bosh

­

qalardan ko‘ra ko‘proq qayd etildi: o‘zgartirishlar

tashkilotning talabiga binoan, qaror va farmon­

larga muvofiq amalga oshiriladi (3,37,5%).

6.

“O‘zbekiston Respublikasining Budjet

kodeksiga muvofiq viloyat moliya boshqarma­

si har chorakda davlat soliq xizmati va bojxona

organlariga Davlat budjeti daromadlari prog

­

nozi to‘g‘risida xabar beradi. Ushbu vakolatlar

amalda qanday amalga oshiriladi?”

deyilgan

6-savolga

ikkita mos kelmaydigan javobni ajrat

­

ib ko‘rsatish kerak:

1) prognoz davlat soliq xizmati organlariga

yetkaziladi. Bojxona organlariga xabar berilmay

­

di (3, 37,5%);

2) Davlat budjeti daromadlari prognozi har

chorakda davlat soliq xizmati va bojxona organ

­

lari e’tiboriga yetkaziladi (2,25%).

7.

“Sizningcha, mahalliy budjetlarning daro­

mad bazasi barqarorligini oshirish va hududlarni

ijtimoiy rivojlantirish omili sifatida normarkaz­

lashtirish usullari qanday?”

deyilgan 7-savolga

4 nafar respondentning javoblarida asosan daro

­

madning bir qismini tuman hududida qoldirish

zarurligi ifodalanadi. Xususan, javoblar quy­

idagicha taqsimlandi:

• tumanni rivojlantirish uchun ba’zi soliqlarni

o‘z joylarida qoldirish yaxshi bo‘lar edi (2,50%);

• tumanda to‘lanadigan soliqlar tuman xara

­

jatlarini qoplash uchun shu yerda qoldirilsin va

qolgan qismi (50%) tumanda qoldirilsin (1,25%);

• tumanning xo‘jalik yurituvchi subyektlari

tomonidan to‘lanadigan soliqlar tuman xarajat

­

larini qoplash uchun qoldirilsin, qolgan qismi

(50%) mahalliy budjetga, 50 foizi respublika

budjetiga (1,25%).

O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi

huzuridagi O‘quv markazi tinglovchilari o‘rta­

sida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalari bo‘yicha

tahliliy ma’lumotnoma.

Grant ish rejasiga muvofiq O‘zbekiston Res­

publikasi Moliya vazirligi huzuridagi O‘quv

markazi tinglovchilariga berilgan 11 ta savolga

javob olish uchun savolnomalar taklif qilindi.

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

17

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

Savol raqami

Javoblar soni

Moliya-7

Moliya-15/1

G‘aznachilik-4

Jami javoblar

Javoblar

umumiy soni, %

1.

5

1

3

9

43

2.

6

1

5

12

57

3.

7

1

2

10

48

4.

9

1

4

14

67

5.

8

0

1

9

43

6.

5

1

2

8

38

7.

6

1

1

8

38

8.

8

1

0

9

43

9.

2

0

0

2

10

10.

1

1

1

3

14

11.

9

1

4

14

67

1.

“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga qilgan

Murojaatnomasida ustuvor iqtisodiy vazifalar

qatorida davlatning iqtisodiyotdagi rolini ka

­

maytirish zarurligi ko‘rsatilgan. Sizningcha,

qanday tashkiliy­huquqiy, moliyaviy­iqtisodiy

chora­tadbirlar ushbu muammoni hal qilishga

yordam berishi mumkin?” deyilgan

1-savolga

respondentlarning (9) javoblari quyi dagicha

taqsimlandi:

– soliq hisobotlarini soddalashtirish, barcha

birlamchi hujjatlarning elektron integratsiyasini

faollashtirish zarur (11,1%);

– qabul qilingan normativ hujjatlarning o‘z

vaqtida bajarilishi ushbu muammoni hal qilishga

yordam beradi (11,1%);

– uni Moliya vazirligi tizimida qoldirish

maq sadga muvofiq, chunki hozirgi paytda res­

publika, viloyat va tuman miqyosida kadrlar

bilimlari lozim darajada emas (11,1%);

– ishlab chiqarishni rivojlantirishda hudud­

ning xususiyatlaridan kelib chiqib davlatning

iqtisodiyotga aralashuvini kamaytirish zarur.

Hudud iqtisodiyotini mustaqil ravishda boshqa

­

rish hududdagi muammolarni tezda hal qilishga

imkon beradi (11,1%);

– daromad va ijtimoiy­iqtisodiy rivojla nish

bilan bog‘liq muammolarda yuqori turuvchi tash

­

kilotlarning rolini kamaytirish zarur (11,1%);

– har bir mahalla qo‘mitasida fuqarolar va

oilalarga soliq va boshqa xizmatlar ko‘rsatadigan

“online” elektron dastur yaratish kerak (11,1%);

– xususiy sektorni rivojlantirish, tadbirkor­

larga keng imkoniyatlar yaratish lozim. Qishloq

xo‘jaligida foydalanishga yaroqsiz yerlar yoki

kam hosil beradigan yerlar ishlab chiqarish bi

­

lan shug‘ullanadigan tadbirkorlarga foydalanish

uchun berilishi kerak (11,1%);

– sanoat korxonalarining davlat aksiyalarini

xorijiy investorlarga, shuningdek bank aksiyala­

rini xorijiy banklarga sotish orqali davlatning

iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish. Keyinchalik

bozor tamoyillarining to‘liq qo‘llanilishi ta’min

­

lanadi (11,1%);

– soliq siyosatining soddalashtirilishi tadbir­

korlarga keng imkoniyatlar beradi. Investitsiya

siyosatini yanada takomillashtirish, investorlarni

jalb qilish talab etiladi (11,1%).

So‘rovnomada quyidagilar ishtirok etdi:

“Moliya­7” guruhidan 7 nafar o‘quvchi, “Moli­

ya­15/1” guruhidan 1 nafar o‘quvchi va “G‘az­

nachilik­4” guruhidan 10 kishi. Hammasi bo‘lib

21 nafar tinglovchi qatnashdi.

So‘rov anonim xususiyatga ega bo‘lib, respon­

dentlarning kasbiy faoliyatiga taalluqli bo‘ldi.

Umuman olganda, guruhlar bo‘yicha so‘rov­

nomaning har bir savoliga olingan javoblar soni

quyidagi jadvalda keltirilgan.

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

18

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

2.

“Yaqin yillarda budjet tizimida normar­

kazlashtirish darajasini oshirish bo‘yicha qa

­

nday choralar Siz uchun maqsadga muvofiq

hisoblanadi?” deyilgan

2-savolga

respon-

dentlarning javoblari (12) quyidagicha taq-

simlandi:

– ishlab chiqarishni kuchaytirish zarur. Ma­

salan, davlat yordamida konserva, to‘quvchilik

va trikotaj zavodlari ochish. Ushbu fabrikalar va

zavodlar faoliyatidan olinadigan daromadlar ma

­

halliy va respublika budjetlarining daromadlarini

oshiradi (8,3%);

– barcha budjet tashkilotlari va budjet mab­

lag‘lari oluvchilar mahalliy budjetlar hisobidan

moliyalashtirilishi kerak. Bu nazoratni oson

­

lashtiradi (8,3%);

– mahalliy budjetlarga ajratmalarning taqsim­

lanishini ko‘rib chiqib, ularning mustaqilligi va

daromadlari darajasini (8,3%) oshirish mumkin;

– viloyat va respublika budjetiga ajratmalar­

ni kamaytirish orqali soliq tushumlarini tumanda

qoldirish (8,3%);

– hozirgi vaqtda budjet sohalar bo‘yicha re­

jalashtirilgan (8,3%);

– budjet tizimini normarkazlashtirish daraja­

sini doimo oshirish zarur (8,3%);

– viloyatning barcha ortiqcha bajarilgan re­

jalashtirilgan daromadlari hisobini yuritish zarur.

Xo‘jalik yurituvchi subyekt hududida soliq

to‘lash tizimini joriy etish lozim (8,3%);

– budjet tizimida har bir hudud o‘zini o‘zi

moliyalashtirishi zarur. Byurokratiyani yo‘q qi­

lish kerak (8,3%);

– respublika tomonidan beriladigan trans­

fertlarni qisqartirish, mahalliy budjetlarga

ajratiladigan davlat soliqlari foizlarini ko‘pay

­

tirish, respublikadan viloyatga va viloyatdan

respublikaga moliyaviy oqimlarni boshqarish

­

da ilg‘or menejment usullaridan foydalanish

(8,3%);

– mahalliy hokimiyat organlarining rolini pa­

saytirish, hujjatlarni qisqartirish, talab qilinadi­

gan hujjatlar sonini kamaytirish (8,3%);

– yirik zavodlar va fabrikalar hamda yi­

rik bino va inshootlarning bozor narxini qayta

hisob lash kerak. Kadastr narxi juda past. Shun

­

dan so‘ng mol­mulk solig‘ini oshirishga erishish

mumkin (8,3%);

– mahalliy hokimiyat organlarining xususiy

sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash zarur

(8,3%).

3.

“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti­

ning 2018­yil 26­dekabrdagi PQ­4086­son

Farmonining 28­ilovasiga muvofiq – Andijon,

Jizzax, Namangan, Samarqand, Surxondaryo,

Sirdaryo, Xorazm viloyatlariga tegishli budjet­

larga biriktirilgan xarajatlarning tegishli bud

­

jetlarda qoldiriladigan daromadlaridan ortiqcha

miqdorida transfertlar ajratiladi. Sizningcha,

kelgusi yillarda ushbu vaziyat qanday suratda

rivojlanadi va nima uchun?” deyilgan

3-savol-

ga

respondentlarning javoblari (10) quyi-

dagicha taqsimlandi:

– transfertlar ajratilishi kamayadi (1 ta javob,

ushbu savolga berilgan javoblarning umumiy

sonidan 10,0%);

– kelgusida barcha viloyatlarda daromadlar

bo‘yicha hisobotlar ko‘rib chiqilishi va ajratma

­

lar taqsimlanishi munosabati bilan transfertlar

­

ga ehtiyoj yo‘qoladi (1, 10,0%);

– Vazirlar Mahkamasining 445­son qaro­

ri va yangi soliq konsepsiyasiga muvofiq, agar

tumanda soliq to‘lovlari to‘liq qoplansa, soliq

tushumlarini ko‘paytirish orqali yuqori budjet

­

dan olinadigan transfertni kamaytirish mumkin

(1, 10,0%);

– bu dinamika pasayishi kerak, chunki,

mening fikrimcha, daromadlar, realizatsiya qi­

lish, har bir tuman tomonidan jalb qilingan in­

vestitsiyalar va sotishdan tushadigan daromad

­

lar yo‘l xarajatlarini qoplash uchun bemalol

yetadi (10,0%);

– har bir hudud xarajatlarning to‘liq bajari­

lishini ta’minlashga harakat qiladi, qo‘shimcha

daromad hududni rivojlantirishga yo‘naltiriladi.

Hozirgi vaqtda moliyalashtirish to‘g‘ri amalga

oshirilmoqda (1, 10,0%);

– kelgusi yillarda transfert hajmi mahalliy

budjetlarga qoldirilgan mablag‘lar hisobiga ka

­

mayadi (1, 10,0%);

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

19

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

– yangi soliq konsepsiyasini joriy etish

bo‘yicha ishlar olib borilmoqda va shu tufayli

soliq tushumlari ko‘paymoqda. Yaqin yillarda

budjet transferti sezilarli darajada kamayadi

(1, 10,0%);

– Jizzax viloyatida, xususan Sh. Rashidov

tumanida joriy etilgan yangi soliq konsepsiyasi

­

ga muvofiq soliq to‘lovchilarni qamrab olish va

yangi loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha ulkan

ishlar olib borilmoqda. Yaqin 2­3 yilda viloyat va

tumanlar boshqa dotatsion hudud deb hisoblan

­

maydi (1, 10,0%);

– yaqin yillarda bunday hududlar soni ka­

mayadi. Chunki yangi ishlab chiqarishlar ish­

ga tushirilgach, yirik zavodlar daromadlarni

bosqichma­bosqich oshirib boradi va hududlar

o‘z xarajatlarini qoplay olishadi (1, 10,0%);

– yaqin kelajakda barcha hududlar o‘zini

o‘zi moliyalashtirishga kirishadi. Xalq ta’limi va

sog‘liqni saqlashga beriladigan transfert yo‘qoli

­

shi mumkin (1, 10,0%).

4.

“Toshkent shahri va Toshkent viloya­

tidan tashqari yuridik shaxslarning daromad

solig‘i va shaxsiy daromad solig‘i bo‘yicha

tushumlar to‘liq hajmda Qoraqalpog‘iston

Res publikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent

shahar budjetlariga tushadi. Sizningcha, ush­

bu ajratmalar mahalliy budjetlarning daromad

qismi barqarorligini oshirishga qay darajada

yordam bermoqda?” deyilgan

4-savolga

res-

pondentlarning javoblari (14) quyidagicha

taqsimlandi:

– ushbu soliqlar mahalliy budjetlarning daro­

mad qismi barqarorligini ta’minlashda muhim

rol o‘ynaydi (1, 7,1%);

– katta ahamiyatga ega, chunki mahalliy

budjet daromadlari tarkibida jismoniy shaxslar

­

dan olinadigan daromad solig‘ining ulushi katta

(1, 7,1%);

– xorijiy korxona, umumiy ovqatlanish va

qurilish tashkilotlari xodimlarining konvertlarda

ish haqi olish amaliyotini yo‘q qilish kerak, ularni

ro‘yxatdan o‘tkazish va bundan olingan to‘lovlar

ijtimoiy sohani moliyalashtirishga yo‘naltirilishi

kerak (1, 7,1%);

– ijobiy, albatta. Hududning ijtimoiy­iqti­

sodiy rivojlanishi uchun moliyaviy resurslar

zarur bo‘lganligi sababli bu, o‘z navbatida,

yashirin iqtisodiyotga xalaqit beradi (1, 7,1%);

– soliqning ushbu turi bo‘yicha imtiyozlar

faqat kichik biznes subyektlariga berilishi ke­

rak. Shartlar: agar chet el investitsiyalari jalb

qilingan bo‘lsa, ular 5­10 yil davomida daromad

solig‘idan ozod qilinishi kerak (1, 7,1%);

– yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i

va daromad solig‘i mahalliy budjetlar ixtiyorida

qoldirilishi kerak. Chunki tumanda ushbu turda­

gi soliqlardan bevosita soliq va moliya­xo‘jalik

organlari faoliyatini tashkil qilish uchun foydala

­

nish mumkin (1, 7,1%);

– hududlarda mahalliy hokimiyat organlari

tomonidan daromadlar rejasidan oshadigan mab

­

lag‘lardan foydalanishni qonuniylashtirish uchun

tegishli hujjat ishlab chiqish zarur (1, 7,1%);

– jismoniy shaxslarning daromad solig‘i soliq

tushumlarining asosiy elementi sifatida mahalliy

budjet daromadlarining barqarorligini ta’min

­

lashda muhim rol o‘ynaydi (1, 7,1%);

– katta ahamiyatga ega. Mahalliy budjetlarga

ajratmalarning qonuniylashtirilishi ish joylarini

lagalizatsiya qilishni anglatadi. Nafaqat tushum

­

lar bo‘yicha rejani bajarish, balki ko‘proq mab­

lag‘ qoldirish va transfert miqdorini kamaytirish

kerak (1, 7,1%);

– inson omili katta bo‘lgan soliqlarni mahal­

liy budjetlar ixtiyorida qoldirish maqsadga mu

­

vofiq (1, 7,1%);

– ushbu soliqlar mahalliy budjetga tushsa

ham, ular daromadlarning barqarorligiga ta’sir

qilmaydi. Ishlab chiqarish va eksport tushumlari

barqarorlik garovidir (1, 7,1%);

– yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i

va jismoniy shaxslardan olinadigan daromad

solig‘i mahalliy budjetlar daromadlarining barqa

­

rorligini oshirishda katta rol o‘ynaydi (1, 7,1%);

– jismoniy shaxslardan olinadigan daro­

mad solig‘i yuridik shaxslardan olinadigan

foyda solig‘iga qaraganda ancha barqaror. Bu­

ning sababi: agar ishlab chiqarish surati yuqori

bo‘lsa, korxona foyda ko‘radi, agar korxona

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

20

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

foyda keltirmasa, u holda budjet daromad ol­

maydi (1, 7,1%);

– soliqning bu turi budjet daromadlarining

asosiy elementi bo‘lganligi sababli uning qiyma

­

ti juda yuqori (1, 7,1%).

5.

“Ba’zi noruda qurilish materiallari bo‘yicha

yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushumi

(sement xomashyosi va ohaktoshdan tashqari)

to‘liq miqdorda tumanlar va shaharlar budjet

­

lariga o‘tkaziladi. Sizningcha, kelajakda qanday

soliq tushumlari tumanlar va shaharlar budjetla­

riga to‘liq tushishi mumkin?” deyilgan

5-savol-

ga

respondentlarning (9) javoblari quyidagi-

cha taqsimlandi:

– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi­

gan jarimalar ushbu tumanda qoldirilishi kerak.

Chunki ular ushbu hududda undiriladi (11,1%);

– yer osti va yer usti boyliklaridan foydala­

nish qoidalarini qayta ko‘rib chiqish, markazga

bo‘ysunish darajasini pasaytirish zarur, natijada

yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq

tushumlari hajmi oshadi (11,1%);

– qurilish tashkiloti tomonidan 100 foiz

miqdorida to‘langan QQS respublika budjetiga

yo‘naltiriladi. Agar ushbu soliq to‘liq mahal

­

liy budjetda qoldirilsa, unda hududning barcha

ijtimoiy­iqtisodiy muammolari hal bo‘lar edi

(11,1%);

– tumanimizda ishlab chiqarish va yirik kor­

xonalar mavjud emas, shuning uchun tosh va

tosh mahsulotlarini sotishdan olinadigan barcha

soliqlar mahalliy budjet ixtiyorida qoldirilishi

kerak (11,1%);

– barcha noruda qurilish materiallari va xom­

ashyo materiallari mahalliy budjet tomonidan

hisobga olinishi kerak. Chunki tumanning tabiiy

boyliklar, birinchi navbatda, tumanga foyda kel­

tirishi kerak (11,1%);

– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi­

gan jarimalar ushbu tumanda qoldirilishi kerak.

Chunki ular ushbu hududda undiriladi (2,22%);

– g‘isht zavodlari chiqindi yerlardan foydala­

nadi, biroq bu ham resurs hisoblanadi va shuning

uchun ular kon solig‘i bilan soliqqa tortilishi ke­

rak (11,1%);

– ulushi katta bo‘lgan barcha turdagi soliqlar

tuman va shahar budjetiga kiritilishi kerak. Shun

­

dan so‘ng tuman va shaharlar transfertlar yoki

ssudalar olishini cheklash mumkin (11,1%).

6.

“2019­yil uchun O‘zbekiston Davlat

budjetining daromadlari 102 627,6 mlrd. so‘m

miqdorida rejalashtirilgan. 2020­yilga mo‘ljal­

langan maqsadlar – 126 163,5 mlrd. so‘m

(122,9%), 2021­yilga – 154 185,5 mlrd. so‘m

(122,2%).

Daromadning ko‘rsatilgan o‘sish sharoiti

­

da, Sizningcha, daromadlarni O‘zbekiston bud­

jet tizimi budjetlari o‘rtasida taqsimlash mexa­

nizmiga qanday tuzatishlar kiritish mumkin?”.

Ushbu savolga

respondentlarning javoblari (8)

quyidagicha taqsimlandi:

– daromad oshgani sayin xarajatlar ham oshib

boradi. Transfert ajratilishi ma’lum miqdorda ka

­

mayishi mumkin (1, 12,5%);

– yuqori budjetga ajratmalar miqdorini qayta

ko‘rib chiqish kerak bo‘ladi (1, 12,5%);

– barcha xarajatlar turlariga muvofiq daro­

madlarni belgilab, ortiqcha daromadlarni tuman­

da qoldirib, ba’zi foizlari (taxminan 10%) res­

publika budjetiga o‘tkazilishi kerak (1, 12,5%);

– QQSdan tushgan daromadlar 100 foiz

miqdorida viloyat ixtiyorida qoldirilsin (1, 12,5%);

– hozirgi paytda zamonaviy strategiyani

amalga oshirish davrida tushumning asosiy qis

­

mini (yoki 90%) tuman budjeti ixtiyorida qoldi­

rish tumanni ijtimoiy­iqtisodiy rivojlantirish ja­

rayonini kuchaytiradi (1, 12,5%);

– hududdagi har bir soliq to‘lovchi (tadbirkor,

jismoniy va yuridik shaxs) uchun to‘lovlarning

amaldagi holatidan kelib chiqqan holda har xil

soliq turlari bo‘yicha oshirilgan reja tuzish zarur

(1, 12,5%);

– menimcha, eng katta ulushga ega bo‘lgan

soliq tushumlarini hududda qoldirish maqsadga

muvofiq (1, 12,5%);

– budjet tizimi budjetlarining daromadlari,

birinchi navbatda, mahalliy budjetlarga yo‘nalti­

rilishi kerak (1, 12,5%).

7.

“2019­yil uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i

(QQS) bo‘yicha daromadlar 35 993,5 mlrd. so‘m

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

21

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

yoki Davlat budjeti daromadlarining 35,1 foiz

miqdorida rejalashtirilgan. Tasdiqlangan nor

­

mativlarga muvofiq QQS tushumlaridan 100

foiz chegirmalar Qoraqalpog‘iston Respublikasi

budjetiga, shuningdek Namangan va Farg‘ona

viloyatlari mahalliy budjetlariga tushadi. Boshqa

viloyatlarda bu ko‘rsatkich 20 foizdan (Toshkent

viloyati) 63 foizgacha (Surxondaryo viloyati).

Sizningcha, yaqin yillarda QQS tushumlarini

taqsimlashda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi mum

­

kin?”. Ushbu

7-savolga respondentlarning

javoblari (8) quyidagicha taqsimlandi:

– QQS to‘lovlarining ko‘payishi hisobiga

mahalliy budjetlarga ajratmalar hajmi kamaya

­

di yoki boshqa turdagi soliq to‘lovlari, patentlar,

yagona soliq to‘lovlari kamayadi (1, 12,5%);

– QQS to‘lovchilarining tuzilishidan kelib

chiqib, ularni qayta taqsimlash zarur (1, 12,5%);

– QQS bo‘yicha to‘lovlar tumanda qoldiri­

lishi kerak va shunga muvofiq respublika bud­

jetidan ajratiladigan transfertlar kamaytirilishi

kerak (1, 12,5%);

– Namangan viloyatida QQS to‘liq qoldi­

rilishi mumkin. Biroq, Chust tumanida mahalliy

budjetga hech narsa o‘tkazilmadi. Agar mahal

­

liy organlar manfaatdor bo‘lsa, ushbu soliqdan

tushumni oshirish mumkin (1, 12,5%);

– yaqin kelajakda ijtimoiy xarajatlar keskin

ko‘payadi (1, 12,5%);

– tumanlar ixtiyorida juda kam miqdorda

daromadlar qoldiriladi. Ijtimoiy jihatdan qoloq

va sanoat rivojlanmagan tumanlarda daromad

­

ni vaqtincha 100 foiz qoldirish kerak. Albatta,

bu ma’lum bir muddatgacha davom etishi ke­

rak (1, 12,5%);

– QQS bo‘yicha ortiqcha bajarilgan hajm

tumanlarning mahalliy budjetlariga o‘tkazilishi

kerak (1, 12,5%);

– QQS tushumlarining taqsimlanishi boshqa

soliqlardan tushumlarga mutanosib bo‘lmasligi

kerak (1, 12,5%).

8.

“107 118,4 mlrd. so‘m miqdoridagi

2019­yilgi Davlat budjeti xarajatlaridan –

50 334,1 mlrd. so‘m (47%) – ijtimoiy soha va

aholini ijtimoiy qo‘llab­quvvatlash xarajatlari.

Budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasiga sub­

sidiyalar (4, 700,0 mlrd. so‘m), shuningdek turar

joy binolarini qurish dasturlarini birgalikda moli

­

yalashtirish uchun banklarga ajratilgan kredit

liniyasi (2 978, 1 mlrd. so‘m) hisobga olinsa, ij­

timoiy xarajatlar va aholini ijtimoiy qo‘llab­quv­

vatlash uchun ajratiladigan mablag‘larning

umumiy miqdori 58 012,1 mlrd. so‘mni tashkil

etadi (54,2%).

Respublika rivojlanishining ustuvor yo‘na­

lishlarini hisobga olgan holda, yaqin yillarda ij­

timoiy xarajatlarga mablag‘ ajratish dinamikasi

(mo‘ljallari) qanday ko‘rinishda bo‘ladi?”. Ush

­

bu

8-savolga

respondentlarning (9) javoblari

quyidagicha taqsimlandi:

– ijtimoiy sohaga ajratiladigan xarajatlar

ko‘payishi mumkin (1, 11,1%);

– ijtimoiy xarajatlar uchun mablag‘lar ajrati­

lishi o‘sadi (1, 11,1%);

– yaqin kelajakda ushbu xarajatlar 65 foizni

tashkil qilishi kerak. Chunki hududlardagi umum­

ta’lim maktablari va ko‘p qavatli uylar ta’mirga

muhtoj va mahalliy hokimiyat ushbu loyihalarni

mahalliy budjet hisobidan amalga oshirishi shart

(1, 11,1%);

– menimcha, dinamika pasayishi kerak.

Chunki “Har bir oila – tadbirkor”, “Tadbirkor­

likka keng jalb qilish va oilaviy tadbirkorlikni ta

­

komillashtirish” dasturlarining amalga oshirilishi

aholining real daromadlariga bog‘liq (1, 11,1%);

– Vazirlar Mahkamasining 44­sonli qaro­

riga o‘zgartishlar kiritish va kam ta’minlan

­

gan kishilarga nafaqalar berish va ish joylarida

oladigan moddiy yordamni bir joyda pensiya

berish sifatida o‘tkazish zarur. Aholini ijtimoiy

qo‘llab­quvvatlash va budjetdan mablag‘ ajratish

yildan yilga kamaytirilishi kerak, ya’ni imtiyozli

kreditlar faqat unga muhtoj bo‘lganlarga beriladi

(1, 11,1%);

– xarajatlarning asosiy qismi ijtimoiy sohaga

va aholini ijtimoiy qo‘llab­quvvatlashga yo‘nal­

tirilgan (1, 11,1%);

– ijtimoiy sohani moliyalashtirish umumiy

xarajatlarning taxminan 65 foizini tashkil qi­

lishi kerak. Buning sababi ijtimoiy sohaning

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

22

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

moddiy­texnik bazasi, o‘quv qo‘llanmalari juda

eskirgan (1, 11,1%);

– xususiylashtirish va xususiy maktablar va

universitetlar sonining ko‘payishi natijasida ijti

­

moiy xarajatlarning ulushi kamayadi. Shundagi

­

na bilim qadrlanadi (1, 11,1%);

– viloyat miqyosida yuqori darajadagi ka­

folatli biznes­rejani ishlab chiqish va uni bud­

jet mablag‘lari hisobidan amalga oshirish zarur.

Ushbu biznesdan olingan daromad ijtimoiy tar

­

moq xarajatlarining 4 guruhini qoplash uchun

ishlatilishi mumkin (1, 11,1%).

9.

“Sizningcha, mahalliy budjetlar bazasi ning

daromad qismi barqarorligini oshirish omili si

­

fatida normarkazlashtirishning qaysi jihatlarini

ilmiy va amaliy nuqtayi nazardan yaqin yillarda

o‘rganish maqsadga muvofiq?” deyilgan

9-savol-

ga respondentlarning javoblari (2) quyidagi-

cha taqsimlandi:

– mahalliy organlar ahamiyatini oshirish

maq

sadida yuridik shaxslardan olinadigan

soliqlarning ayrim turlarini mahalliy organlariga

o‘tkazish kerak (1, 50,0%);

– soliq turlarining aniqlangan bazasini shakl­

lantirish va barcha soliq tushumlarini mahalliy

budjet ixtiyorida qoldirish, ma’lum foizini res­

publika budjetiga o‘tkazish zarur (1, 50,0%).

10.

“Sizga qanday xorijiy tajribani o‘rga nish

va uni O‘zbekistonning budjet tizimida qo‘llash

qiziq?” deyilgan

10

­

savolga

respondentlarning

(3) javoblari quyidagicha taqsimlandi:

– Janubiy Koreya tajribasidan foydalanish

zarur (1, 33,3%);

– tashkiliy tuzilishi va muhiti o‘xshash mam­

lakatlar hamda rivojlangan mamlakatlar tajribasi

­

dan foydalanish maqsadga muvofiq (1, 33,3%);

– Yevropa mamlakatlari, masalan, Chexiya­

ning budjet tizimi. Chexiyada budjet daromad­

lari va xarajatlari har bir hudud uchun alohida

hi soblanadi. Bunda budjetning daromadlari va

xarajatlari bitta budjetda to‘planadi. Ssuda va

transfert yuqori turuvchi budjetdan olinadi

(1, 33,3%).

11.

“Sizningcha, ma’lum bir vaqt ichida ma­

halliy soliqlarning ayrim turlari bo‘yicha stavka

­

lar belgilanishi soliq tushumlarining ko‘payishiga

olib keladimi? Javobingizni asoslang” deyilgan

11-savolga

respondentlarning javoblari

(14) quyidagicha taqsimlandi:

– yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun, ma­

salan, avtotransport uchun 1 ta eng kam ish haqi

miqdorida qat’iy belgilangan soliq turini belgi

­

lash zarur (1, 7,1%);

– ha, ko‘payadi, mahalliy hokimiyat organ­

lari o‘zlari belgilaydi va shunga muvofiq ush­

bu soliqlarni yig‘ish uchun o‘zlari javob beradi

(1, 7,1%);

– ushbu turdagi soliqlardan tushumlar to‘liq

mahalliy budjetda qolishi kerak. Ushbu soliqlar

­

dan tushum qancha ko‘p bo‘lsa, hududning shun­

cha ko‘p ijtimoiy­iqtisodiy muammolarini hal

qilish mumkin (1, 7,1%);

– ha, chunki hudud alohida maqomga ega.

Shuning uchun avval hududlardan takliflar olish

va undan so‘ng budjet parametrlarini tasdiqlash

kerak (1, 7,1%);

– O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

PQ­3454­son Qarori bilan mahalliy soliqlarni

belgilash mahalliy hokimlarga topshirildi. Biroq,

mahalliy soliqlarni hisoblash kadastr baholash

hujjatlari bilan bog‘liq bo‘lishi kerak (1, 7,1%);

– soliqlarning ushbu 5 turi to‘g‘ridan­to‘g‘ri

mahalliy aholi va yuridik shaxslar tomonidan

to‘lanadi va shu sababli mahalliy hokimiyat or

­

ganlari tushumlarning o‘sishiga erishishi mum

­

kin (1, 7,1%);

– birinchi navbatda, tuman DSQ soliq baza­

sini qayta tuzish kerak. So‘ngra ushbu to‘lovlar

­

ni boshqa organga o‘tkazish mumkin (masalan,

BPI) (1, 7,1%);

– albatta, soliq tushumlarining ortiqcha ba­

jarilgan qismi mahalliy organlar ixtiyorida qoladi

va ijtimoiy muammolarni hal qilish imkoniyatini

beradi. Keyinchalik soliq tushumlari ko‘payadi

(1, 7,1%);

– ha, shunday bo‘ladi, bizning odamlar mulk­

ni va yerni qadrlamaydi. Soliq to‘lovlari juda

kam, soliqlarni hisoblashda shoshilinch ravishda

bozor narxlariga o‘tish kerak. Iqtisodiy rivojla­

nish darajasi bo‘yicha tasniflash zarur (1, 7,1%);

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

23

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

– hududning joylashgan joyi va olinadigan

daromadlar darajasini hisobga olgan holda ushbu

soliqlarni mahalliy hokimiyat organlari ixtiyori

­

da qoldirish maqsadga muvofiq (1, 7,1%);

– mahalliy budjetlarda soliq tushumlarining

bir qismini rejalashtirilganidan ko‘proq miqdor

­

da qoldirish ushbu mablag‘larni obodonlashti

­

rish va boshqa xarajatlar uchun sarflashga im­

kon beradi. Soliq tizimidagi islohotlarni davom

ettirish, soliq to‘lovlari bazasini shakllantirish

zarur (2, 14,2%);

– soliq tushumlari oshadi, chunki soliq

stavkalari mahalliy sharoitga qarab belgilanadi.

Shuning uchun soliqlarni undirish oson bo‘ladi

(1, 7,1%);

– mening fikrimcha, mahalliy hokimiyat or­

ganlariga o‘tkazish kerak, agar foiz stavkalari

mustaqil ravishda belgilanadigan bo‘lsa, tadbir­

kor foiz stavkasi pastroq bo‘lgan tuman (shahar)

ga ko‘chib o‘tadi (1, 7,1%).

Asosiy xulosalar

“O‘zbekiston

Respublikasi

Prezidenti

Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Muro­

jaatnomasida ustuvor iqtisodiy vazifalar qatori

­

da davlatning iqtisodiyotdagi rolini kamaytirish

zarurligi ko‘rsatilgan. Sizningcha, qanday tash­

kiliy­huquqiy, moliyaviy­iqtisodiy chora­tadbir­

lar ushbu muammoni hal qilishga yordam berishi

mumkin?” deyilgan

1-savolga

respondentlar-

ning javoblari (9) asosan quyidagicha:

–

davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ka

­

maytirish, mahalliy ishlab chiqarishni, xususiy

tadbirkorlikni rivojlantirish, soliq siyosatini ta­

komillashtirish zarur.

“Yaqin yillarda budjet tizimida normarkaz­

lashtirish darajasini oshirish bo‘yicha qanday

choralar Siz uchun maqsadga muvofiq hisobla­

nadi?” deyilgan

2-savolga

respondentlarning

javoblari (12) asosan quyidagi ehtiyoj bilan

bog‘liq:

– barcha budjet tashkilotlari va budjetdan

mablag‘ oluvchilar mahalliy budjetlar hisobidan

moliyalashtirilishi kerak, shuningdek viloyat

va respublika budjetiga ajratmalarni kamayti­

rish orqali soliq tushumlarini tumanda qoldirish,

budjet tizimini normarkazlashtirish darajasini

doimiy ravishda oshirish, mahalliy hokimiyat or­

ganlarining xususiy sektor faoliyatiga aralashu

­

vini cheklash zarur.

“O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2018­yil 26­dekabrdagi PQ­4086­son Farmoni­

ning 28­ilovasiga muvofiq – Andijon, Jizzax,

Namangan, Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo,

Xorazm viloyatlariga tegishli budjetlarga birik

­

tirilgan xarajatlarning tegishli budjetlarda qoldi

­

riladigan daromadlaridan ortiqcha miqdorida

transfertlar ajratiladi. Sizningcha, kelgusi yil­

larda ushbu vaziyat qanday sur’atda rivojlanadi

va nima uchun?” deyilgan

3-savolga

respon-

dentlarning (10) javoblarida quyidagicha fikr

bildirilgan:

– transfertlarni taqsimlash kamayadi, ular­

ga bo‘lgan ehtiyoj yo‘qoladi, yaqin kelajakda

barcha hududlar o‘zini o‘zi moliyalashtirishga

o‘tadi.

“Toshkent shahri va Toshkent viloyatidan

tashqari yuridik shaxslarning daromad solig‘i

va shaxsiy daromad solig‘i bo‘yicha tushum

­

lar to‘liq hajmda Qoraqalpog‘iston Respub­

likasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar

budjetlariga tushadi. Sizningcha, ushbu ajrat­

malar mahalliy budjetlarning daromad qismi

barqaror ligini oshirishga qay darajada yor

­

dam bermoqda?” deyilgan

4-savolga

respon-

dentlarning javoblari (14) asosan quyidagi-

cha bo‘ldi:

–

ushbu soliqlar mahalliy budjetlarning daro

­

mad qismi barqarorligini ta’minlashda muhim

rol o‘ynaydi; daromad solig‘i bo‘yicha faqat

kichik biznes subyektlariga imtiyozlar berilishi

kerak. Nafaqat daromadlar rejasini bajarish, bal­

ki ko‘proq mablag‘ni o‘zida qoldirish va trans

­

fert miqdorini kamaytirish kerak.

“Ba’zi noruda qurilish materiallari bo‘yicha

yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq tushu

­

mi (sement xomashyosi va ohaktoshdan tash

­

qari) to‘liq miqdorda tumanlar va shaharlar

budjetlariga o‘tkaziladi. Sizningcha, kelajakda

qanday soliq tushumlari tumanlar va shaharlar

budjetlariga to‘liq tushishi mumkin?” deyilgan

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

24

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

5-savolga

respondentlarning

javoblari asosan

quyidagicha bo‘ldi:

– yo‘l harakati xizmati tomonidan undiriladi­

gan jarimalarni ushbu tumanda qoldirish, yer osti

va yer usti boyliklaridan foydalanish qoidalarini

qayta ko‘rib chiqish, qurilish tashkiloti tomoni­

dan to‘lanadigan QQSni to‘liq mahalliy budjetga

qoldirish kerak. Tuman va shahar budjetlariga

katta ulushga ega bo‘lgan barcha turdagi soliqlar

kiritilishi kerak.

“2019­yil uchun O‘zbekiston Davlat bud­

jeti ning daromadlari 102 627,6 mlrd. so‘m

miqdorida rejalashtirilgan. 2020­yilga mo‘ljallan­

gan maqsadlar – 126 163,5 mlrd. so‘m (122,9%),

2021­yilga – 154 185,5 mlrd. so‘m (122,2%).

Daromadning o‘sish sharoitda, Sizningcha,

daromadlarni O‘zbekiston budjet tizimi budjet­

lari o‘rtasida taqsimlash mexanizmiga qanday

tuzatishlar kiritish mumkin?” Ushba savolga

res pondentlarning javoblarida (8) asosan qu-

yidagilar ko‘rsatildi:

– daromadlar oshgani sayin xarajatlar ham

oshib boradi, QQS tushumlarini 100 foiz hudud­

ning ixtiyorida qoldirish kerak. Eng katta ulush­

ga ega bo‘lgan soliq tushumlarini hududda qoldi

­

rish maqsadga muvofiq.

“2019­yil uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i

(QQS) bo‘yicha daromadlar 35 993,5 mlrd.

so‘m yoki Davlat budjeti daromadlarining 35,1

foiz miqdorida rejalashtirilgan. Tasdiqlangan

normativlarga muvofiq QQS tushumlaridan

100 foiz chegirmalar Qoraqalpog‘iston Res­

publikasi budjetiga, shuningdek Namangan va

Farg‘ona viloyatlari mahalliy budjetlariga tu­

shadi. Boshqa viloyatlarda bu ko‘rsatkich

20 foizdan (Toshkent viloyati) 63 foizgacha

(Surxondaryo viloyati).

Sizningcha, yaqin yillarda QQS tushumla­

rini taqsimlashda qanday o‘zgarishlar bo‘lishi

mumkin?” Ushbu

7-savolga

respondentlarning

javoblarida (8) quyidagilar ko‘rsatildi:

– QQS to‘lovchilarining tuzilishidan kelib

chiqib, ularni qayta taqsimlash kerak, QQSdan

to‘lovlar tumanda qoldirilishi kerak va shun

­

ga muvofiq respublika budjetidan ajratiladigan

transfertlar kamaytirilishi kerak, ortiqcha QQS

summasi mahalliy budjetlarga o‘tkazilishi kerak.

“107 118,4 mlrd. so‘m miqdoridagi 2019­yil­

gi Davlat budjeti xarajatlaridan – 50 334,1 mlrd.

so‘m (47%) – ijtimoiy soha va aholini ijti­

moiy qo‘llab­quvvatlash xarajatlari. Budjetdan

tashqari Pensiya jamg‘armasiga subsidiyalar

(4,700,0 mlrd. so‘m), shuningdek turar joy bino­

larini qurish dasturlarini birgalikda moliyalash­

tirish uchun banklarga ajratilgan kredit liniyasi

(2 978, 1 mlrd. so‘m) hisobga olinsa, ijtimoiy

xarajatlar va aholini ijtimoiy qo‘llab­quvvatlash

uchun ajratiladigan mablag‘larning umumiy

miqdori 58 012,1 mlrd. so‘mni tashkil etadi

(54,2%).

Respublika rivojlanishining ustuvor yo‘na­

lishlarini hisobga olgan holda, yaqin yillarda

ijtimoiy xarajatlarga mablag‘ ajratish dinamikasi

(mo‘ljallari) qanday ko‘rinishda bo‘ladi?” Ush

­

bu

8

­

savolga respondentlar quyidagicha

javob

berdi:

– ijtimoiy sohaga ajratiladigan xarajatlar

ko‘payishi mumkin, yaqin kelajakda bu xarajat­

lar 65 foiz bo‘lishi kerak.

Shu bilan birga, dinamikani pasaytirish kerak

degan fikr mavjud. Chunki “Har bir oila – tadbir­

kor”, “Tadbirkorlikka keng jalb qilish va oilaviy

tadbirkorlikni takomillashtirish” dasturlarining

amalga oshirilishi aholining real daromadlariga

bog‘liq.

“Sizningcha, mahalliy budjetlar bazasining

daromad qismi barqarorligini oshirish omili si

­

fatida normarkazlashtirishning qaysi jihatlarini

ilmiy va amaliy nuqtayi nazardan yaqin yillarda

o‘rganish maqsadga muvofiq?” deyilgan

9-savol-

ga respondentlarning javoblari (2) quyidagi-

cha taqsimlandi:

– mahalliy hokimiyat organlarining ahamiya­

tini oshirish uchun yuridik shaxslardan olinadi

­

gan soliqlarning ayrim turlari mahalliy hokimi

­

yat organlariga o‘tkazilishi kerak;

– soliq turlarining aniq bazasini shakllanti rish

va barcha soliq tushumlarini mahalliy budjet ixti

­

yorida qoldirish, ma’lum foizini respublika bud­

jetiga o‘tkazish zarur.

MOLIYACHI MA’LUMOTNOMASI

25

10 (106) 2020

ILMIY TADQIQOT VA TAKLIFLAR

“Sizga qanday xorijiy tajriba o‘rganish va uni

O‘zbekistonning budjet tizimida qo‘llash qiziq?”

deyilgan

10

­

savolga

respondentlarning (3)

javoblarida quyidagi mamlakatlar tajribasini

o‘rganish kerak:

– Janubiy Koreya, tashkiliy tuzilishi va muhi­

ti o‘xshash mamlakatlar, shuningdek rivojlan­

gan mamlakatlar. Yevropa mamlakatlari orasida

Chexiya Respublikasining tajribasini o‘rganish

taklif qilinmoqda.

“Sizningcha, ma’lum bir vaqt ichida mahal­

liy soliqlarning ayrim turlari bo‘yicha stavkalar

belgilanishi soliq tushumlarining ko‘payishiga

olib keladimi? Javobingizni asoslang” deyilgan

11

­

savolga

respondentlarning javoblarida

(14) quyidagi fikrlar bildirildi:

– yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun, ma­

salan, avtotransport uchun 1 ta eng kam ish haqi

miqdorida qat’iy belgilangan soliq turini belgi

­

lash zarur;

– ha, ular ko‘payadi, mahalliy hokimiyat or­

ganlari o‘zlari ularni o‘rnatadi va shunga ko‘ra

ushbu soliqlarni undirish uchun javobgar bo‘ladi;

– O‘zbekiston Respublikasi Prezident­

ning PQ­3454­son Farmoni bilan mahalliy

soliqlarni belgilash mahalliy hokimlarga

topshirildi. Biroq, mahalliy soliqlarni hi­

soblash kadastr baholash hujjatlari bilan

bog‘liq bo‘lishi kerak;

– ha, shunday bo‘ladi, bizning odamlar mulk­

ni va yerni qadrlamaydi. Soliq to‘lovlari juda

kam, soliqlarni hisoblashda shoshilinch ravishda

bozor narxlariga o‘tish kerak. Iqtisodiy rivojla­

nish darajasi bo‘yicha tasniflash zarur;

– hududning joylashgan joyi va olingan

daromad darajasini hisobga olgan holda, ushbu

soliqlarni mahalliy hokimiyat organlari ixtiyori

­

da qoldirish maqsadga muvofiq;

– soliq tushumlari oshadi, chunki soliq

stavkalari mahalliy sharoitga qarab belgilanadi.

Adabiyotlar:

1. O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining 2013­yil 26­dekabrdagi O‘RQ­360­son

Qonuni bilan tasdiqlangan.

2. O‘zbekiston Respublikasining 2019­yil 9­dekabrda O‘RQ­589­son “2020­yil uchun O‘zbekiston Respublikasi ning

Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonuni. – https://lex.uz/docs/4635018

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017­yil 29­dekabrda PQ­3454­son “O‘zbekiston Respublikasining

2018­yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida”gi Qarori. – https://

lex.uz/docs/3480354

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018­yil 26­dekabrdagi PQ­4086­son “O‘zbekiston Respublikasining

2019­yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari hamda 2020­2021­yillarga budjet

mo‘ljallari to‘g‘risida”gi Qarori. – https://lex.uz/ docs/4131693

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 2020­yilgi

Budjetnomasi. – Toshkent, 2019­yil.