НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ВА ВЕРТУАЛ НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ИМКОНИЯТЛАРИ
Гули Тоирова Ибрагимовна
Бухоро давлат университети Ўзбек тилшунослиги кафедраси доценти, филология фанла-
ри бўйича фалсафа доктори(PhD)
Халилова Рухсора Рауповна,
Бухоро давлат университети, Бошланғич таьлим назарияси кафедраси ўқитувчиси
Аннотация.
Мақолада нутқий мулоқот лисoний вербaл вoситaлaрининг axбoрoт бериш
имконияти ва лисоний новербал воситаларнинг лингвистик мoҳияти – грaммaтик тизимдaги
ўрни мaсaлaсига эътибор қаратилган. Вертуал нутқий мулоқот одамларнинг мулоқотини янги
даражага олиб чиқди. Вертуаллик, коммуникаторларнинг тенг ҳуқуқлилиги; гипертекст услу-
би каби компьютер нутқининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида мушоҳада юритилган. Мақолада
мулоқотни ташкил этишнинг параметрларини ҳисобга олган ҳолда манзилга эътибор (омма-
вий ёки шахсийлаштирилган йўналиш), алоқа йўналиши, вақтинчалик йўналиш (синхрон /
асенкрон алоқа), интерактивлик даражаси (адресатларнинг хабарга муносабати тезлиги), тар-
тибга солиш (хабар шакли / мазмуни учун қатъий талабларнинг мавжудлиги) хусусида асосли
фикр-мулоҳазалар билдирилган.
Калит сўзлар:
нутқий мулоқот, вертуал нутқий мулоқот, мулоқот жараёни, коммуника-
тив майдон, форум, ижтимоий тармоқ, блог, аудио-визуал мулоқот, интернет.
Аннотация.
В статье акцентируется внимание на возможности информационных вер-
бальных средств речевого общения и лингвистической сущности языковых невербальных
средств - их месте в грамматической системе. Виртуальное речевое общение подняло чело-
веческое общение на новый уровень. Виртуальность, равенство коммуникаторов; наблюдение
об особенностях компьютерной речи, например о стиле гипертекста. В статье делается акцент
на адрес (массовое или персонализированное направление), направление общения, временное
направление (синхронное / асинхронное общение), уровень интерактивности (скорость ответа
получателей на сообщение), регулирование (наличие жестких требований к форме / содержа-
нию сообщения) с учетом параметров организации связи. высказаны обоснованные мнения.
Ключевые слова:
речевое общение, виртуальное речевое общение, коммуникативный
процесс, область общения, форум, социальная сеть, блог, аудиовизуальное общение, Интернет.
Annotation. T
he article focuses on the possibilities of informational verbal means of speech
communication and the linguistic essence of linguistic non-verbal means - their place in the
grammatical system. Virtual verbal communication has raised human communication to a new level.
Virtuality, equality of communicators; observation about the features of computer speech, for example,
about the style of hypertext. The article focuses on the address (mass or personalized direction),
direction, time direction (synchronous / asynchronous communication), the level of interactivity (the
speed of recipient response to the message), regulation (the presence of strict requirements for the
form / content of the message), taking into account the parameters of the organization of parameters
communication. reasoned opinions expressed.
Key words: s
peech communication, virtual speech communication, communicative process,
communication area, forum, social network, blog, audiovisual communication, Internet.
Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2020 йил №2)
76
Мулоқотни жамият аъзоларининг ўзаро алоқа-аралашувисиз ва уларнинг бир-бирига таъ-
сирини фикр алмашиш (ахборот бериш ва ахборот олиш)сиз тасаввур қилиш мумкин эмас.
Шу сабабли «Нутқий мулоқот» деган тушунча ортиқчадай туюлади. Мулоқотнинг таркибий
қисмида нутқ, фикр алмашиш, ахборот бериш мужассамлашган. Лекин нутқий мулоқот (русча:
«речевое общение», инглизча: «diskurs») прагматикада кенг тарқалган атамалардан бири. Фикр
баён қилиш жараёни, шубҳасиз, кўп ҳолатларда лисоний имкониятларнинг ёзма ёки оғзаки
шаклда моддий воқеланиши билан боғлиқ. Лекин лисоний бирликларнинг воқеланиши би-
лан боғлиқ бўлмаган мулоқот турлари ҳам оз эмас[14]. Шунга кўра, лисоний воситаларнинг
моддий шаклда воқеланмаган мулоқот турлари нутқсиз мулоқот деб баҳоланади. Анъанамиз-
да, ҳатто шариат аҳкомларида «Сукут – аломати ризо» этик-эстетик тамойили мавжуд бўлиб,
у ҳам сўзсиз мулоқотнинг бир кўриниши сифатида баҳоланиши лозим. Ёзувчи Тилаволди
Жўраевнинг «Шароит» номли ҳикоясига эътиборни қаратсак:
…машинада алланечук сукунат зоҳир эди. Бу асло араз, гина, ўпка, таъна, маломат сукути
эмасди. Бу сукут – роз сукути эди…(Жўраев Т. Қишлоқликлар).
Яна бир намуна: Ю.Солнцеванинг «Баҳорнинг ўн етти лаҳзаси» кўп қисмли кинофильми-
да Берлиндаги «Элефант» қаҳвахонасида разведкачи Штирлицнинг уни кўриш учун келган
хотини билан сўзсиз – тасодифан бирга ўтирган кимсалар сифатидаги – мулоқоти, учрашуви
ҳaм бунга мисол бўла олади. Бу мулоқот Штирлиц учун ҳам, унинг хотини учун ҳам муҳим
аҳамиятга эга бўлган учрашув эди. Бу учрашув ҳар иккала томоннинг соғ-саломат, бир-бирини
соғиниб қўмсаётганлиги ҳақида ахборот беради. Дарҳақиқат, бу ахборот сўзсиз – лисоний во-
ситаларсиз берилган, қабул қилинган мулоқот эди.
Мулоқот кўп ҳолларда вербал, яъни сўз, лисоний воситалар орқали ва новербал, сўзсиз –
нoвербaл воситалар (имо-ишора, ҳар хил белги, нишона, рамз, символлар) орқали ахборот бе-
риш билан боғлиқ бўлиб, бир-бирига таъсирига кўра вербал ёки новербал мулоқот сифатида
тасниф қилинади[15].
Нутқий мулоқот деганда мулоқот жараёнида лисоний вербал ва новербал воситаларнинг
(биргаликда) ҳамкорликда ишлатилиши тушунилади. Бу нутқий мулоқотнинг энг биринчи
ўзига хослигидир. Масалан, «Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳу ва баракотуҳу» иборасини
вербал қўллаган шахс, албатта, шу вербал формулага мос маънавий-маданий савияга – те-
гишли ёш, насл-насаб, кийим-бош, ижтимoий мавқе кабиларгa эга бўлиши билан бирга, бу
иборани махсус жест (ҳаракат)лар билан ҳамкорликда ва махсус тингловчиларга нисбатанги-
на қўллай олади. Мисол:
Шайх сўрига чиқиб, меҳмонларни икки ёнига ўтқазгач, бошланглар, деб ишорат этди. Жар-
чилар югуришиб, ахийлар оқсоқоли ёнига келишди: бирининг қўлида бир коса сув, бирининг
қўлида чарм туздон бор эди. Оқсоқол сувга туз солиб, косани баланд кўтарди:
– Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳу ва баракотуҳу!
– Ваалайкум ассалом! – жавоб берди шайх.
(Радий Фиш. Жалолиддин Румий)
Бу лавҳадан кўриниб турибдики, нутқий фаолият лисоний, этик, эстетик, миллий,
маънавий-маданий, ижтимоий, каузал (сабаб, оқибат, мақсад) ва ҳоказо омиллар мажмуаси би-
лан узвий боғлиқ. Лекин нутқий мулоқотнинг хусусий прагматик атамасини талаб қиладиган
асос фақат шугина эмас – нутқий мулоқот семиотик тизимлардан фойдаланишнинг ўзига
хос тури сифaтидa ҳaм aжрaлиб турaди. Бу хусусият нимада? Тил қурилишига кўра семи-
отик система бўлсa ҳaм[11], у бoшқa семиотик системалардан жиддий фарқ қилади[11]. Бу
фарқлардан асосийси сифатида олимлар уч хусусиятни якдиллик билан aлoҳидa кўрсатадилар.
Образование и инновационные исследования (2020 год №2)
77
Булар қуйидагилар:
1. Тил қолган барча ижтимоий соҳавий семиотик системалар учун асос бўла олади. Шу-
нинг учун тилни уларни бемалол алмаштирадиган умумий, бирламчи ижтимоий семиотик си-
стема, бош, асос система дейиш мумкин.
2. Тилда бошқа барча семиотик системалардан фарқли ўлароқ белгида ифодаловчи ва ифо-
даланмиш орасидаги боғланиш асимметрик дуалистик табиатлидир. Бир шакл/ифодаловчи
бир неча мазмун/ифодаланмиш билан алоқадор бўлиши билан бирга, бир хил мазмун/ифода-
ланмиш ҳар хил шакл/ифодаланмиш билан боғлиқ бўлиши мумкин[4].
3. Тил белгилари ўз-ўзидан ривожланиш хусусиятига эга.
Тил рамзлари учун онтологик (табиатан) хос бўлган бу хусусиятлар нутқий фаолият учун
хос бўлмайди. Айрим тадқиқотчилар «мулоқотда белги бўлмайди»[10] дея мулоқот жараёнини,
жумладан, нутқий мулоқотни семиотик тизимдан четга чиқарадилар. Ҳақиқатан ҳам, нутқий
мулоқотда лисоний белгиларда ижтимоийлик маълум даражада сўнган бўлади. Мулоқотда
бўлган шахслар умумижтимоий рамзларни тушуниб олишга шартланган бўлишлари мумкин.
Бу хусусият, асосан, арго ва жаргонларда, терминларда ёрқин намоён бўлади[6,10,13,17]. Ма-
салан,
Ҳужра эшиги тақиллаши билан Махсум сўздан тўхтади.
– Хўш! – деди Ҳайит эшикка қараб. Бу Бухоро мадрасалари истилоҳича, «Марҳамат, ки-
раверинг» деган гап эди. Аммо тақиллатувчи бу сўзнинг маъносини тушунмаган бўлса керак,
эшикни очмасдан такрор тақиллатди.
– Марҳамат, кираверинг! – деди ҳужра эгаси. (Айний С. Дохунда.)
Асарда хўш, марҳамат, кираверинг каби бирликларнинг антоними ҳам қўлланилган:
Ош ейилиб бўлгач ҳужра эшиги тақиллади.
– Рухсат йўқ, парҳез! – деди Бўри.
– Мен – мадраса сўфиси, – деди тақиллатган киши, – мадраса дарвозаси олдига бир дохун-
да келиб, Исомиддин махсумни сўраяпти, ўшани олиб келдим.
– Хўш, дохундани қолдир. Ўзинг қайтиб кет! Рухсат йўқ, парҳез! – деди яна Ҳайит. (Ай-
ний С. Дохунда.)
Мадраса одати бўйича ҳужра эшигини тақиллатган киши қабул қилинмаса, парҳез сўзи би-
лан жавоб берилар эди (парҳез сўзининг асл маъноси «диетa» – «мaълум турдaги овқатлaрни
емаслик»). Агар у киши қабул қилинса, хўш овози эшитилса-да, эшикни яна тақиллатиш ма-
драсадаги ана шу жаргон сўзнинг маъносини тушунмаслик билан боғлиқ.
Нутқий мулоқот (НМ)да рамзнинг рамзли эканлиги ҳам анчагина шартли. У маълум бир
жамият учун тайёрлиги, мажбурийлиги ва умумийлигини юқорида кўриб ўтган мисолдагидек
маълум даражада йўқотган бўлиши ҳам ёки бошқача мазмун-моҳият касб этган бўлиши ҳам
мумкин.
Нутқий мулоқот, биринчидан, мазмун, моҳият, мақсад, шакл ва шароит жиҳатдан жуда тур-
лича бўлади. У тасодифий, режалаштирилмаган (масалан, кўчада учрашиб кўришиш ва салом-
лашиш ҳамда чойхонадаги тасодифий коммуникантлар орасидаги суҳбат каби) ва мақсадли,
пухта режалаштирилган (масалан, аудиториядаги илмий маъруза, телевизор/радио орқали бе-
риладиган махсус мақсадли суҳбатлар) кўринишларда воқеланади.
Мулоқотнинг яна шундай бир кўриниши борки, уни “вертуал нутқий мулоқот” деб аташ
мумкин. Ахборот технологиялари ривожланиши билан турли хил глобал мулоқот имкони пай-
до бўлди. Интернет пайдо бўлиши билан воситачилик алоқалари сезиларли даражада ошди,
маълумотларни узатишнинг ҳар хил усуллари пайдо бўлди. Чунончи, электрон почта хабарла-
Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2020 йил №2)
78
ри, форумлар, ижтимоий тармоқлар, блоглар, чатлар ва бошқалар[7]. Вертуал нутқий мулоқот
одамларнинг мулоқотини янги даражага олиб чиқади. Бу эса катта ҳажмдаги маълумотларни
сақлаш ва узатиш, он-лайн мулоқт қилиш, аудио-визуал мулоқот каналларидан фойдаланиш
имконини бермоқда. Вертуал нутқий мулоқот бошқа мулоқот турларидан фарқли ўлароқ кенг
миқёслидир.
Вертуал нутқий мулоқотнинг ўзига хос хусусиятлари қуйидаги: виртуаллик - номаълум
суҳбатдош билан мулоқот қилиш қобилияти; «масофада» туриб ахборот алмашиш қобилияти;
коммуникаторларнинг тенг ҳуқуқлилиги; гипертекст услуби; махсус белгилар (кулгичлар)
ёрдамида ҳиссиётларни ифодалаш; ундов ва савол белгиларини такрорий қўллаш, бир хил
ҳарфни такрор ишлатиш, қўпол сўзлар ўрнига юлдузча белгиларидан фойдаланиш, матнда
кўпинча қисқартмалар ишлатиш.
Вертуал суҳбат қуйидагича тавсифланиши мумкин: 1) мулоқотнинг оммавий характери;
2) алоқа йўналиши: кўпдан кўпгача; 3) синхрон алоқа; 4) хабар олувчига хабар беришнинг
ўртача тезлиги; 5) хабар шакли ва мазмунига қатъий талабларнинг йўқлиги. Бугунги кунда
янги электрон мулоқот муҳити шаклландики, бундай коммуникацион хизмат икки хил усулда
амалага оширилади: бевосита (PC, чат) ва билвосита мулоқот (электрон почта, форум, теле-
конференция)[1,2,5].
Бевосита коммуникацион хизмат усулидан бири бу – чат. У мулоқотни таъминлаб берувчи
дастурий таъминот бўлиб, реал вақт тизимида Интернет тармоғи орқали хабарларни тезкор
алмашиш воситасидир. Форумга нисбатан чат тизимида мулоқот қилиш ва хабарлар алмашиш
реал вақт тизимида содир бўлади. Чат сўзи инглиз тилидан олинган бўлиб, «дўстона суҳбат,
ҳангома» - электрон суҳбатлар, реал вақтдаги компьютер мулоқоти каби маъноларни англата-
ди. Чат- бу бир вақтнинг ўзида бир неча фойдаланувчининг Интернет орқали мулоқотидир[5].
Бунда фойдаланувчилар Интернет орқали сўзлашади, яъни матн ёзишиш орқали янгиликлар
билан алмашади, бирор мавзуни муҳокама қилади ёки ўзаро гаплашади. Бундай виртуал ком-
муникатив майдонда барча фойдаланувчилар ўзаро ёзув кўринишидаги хабарларни алмашиш
орқали мулоқот қилади. Виртуал коммуникатив майдонда нутқий дискурс деганда икки ёки
ундан ортиқ фойдаланувчиларнинг бир вақтни ўзида, бир-бирлари билан интернет тармоғи
орқали мулоқот ўрнатиши, фикр алмашиши тушунилади. Виртуал коммуникатив майдонда
фойдаланувчиларнинг жойлашув ўрни, яъни фойдаланувчилар қаерда бўлиши аҳамиятли
эмас. Фақат қуйидаги махсус дастурлардан бир бўлиши шарт: Скайп, Мейл Агент, Google Talk,
ICQ каби. Виртуал коммуникатив жараёнда микрофон ва эшитиш қурилмасини компьютерга
улаган ҳолда ва дастурлар ёрдамида фойдаланувчилар сўзлашиб мулоқот қилишлари мумкин.
Чат ҳам оддий нутқий мулоқот каби уч таркибий қисмдан иборат: мулоқотни бошлаш,
мулоқотни сақлаш ва мулоқотни якунлаш каби. Фойдаланувчи ўзбек тили чатининг вер-
туал мулоқот маконида ўз борлиғини ифодаловчи тил ва прагматик қоидаларига асосланиб
мулоқотни амалга оширади.
Интернет орқали видео мулоқот деганда фойдаланувчилар бир бирларини компьютер
экранида (он-лайн тарзда) кўриб турадилар, яъни фойдаланувчиларнинг ҳаракатли тасвирлари
бир-бирларига узатилади. Бу видео алоқани амалга ошириб берувчи қурилма веб камера деб
номланади. Интернет орқали видео мулоқот жараёнида мулоқотда қатнашаётган барча фойда-
ланувчилар бир бирининг гапини эшитибгина қолмай, балки бир-бирларини кўриб ҳам тури-
шади.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, кишилар ўртасида оғзаки ва ёзма шакллардаги ўзаро
мулоқот масалалари файласуфлар, социологлар ва тилшунослар томонидан қайта-қайта кўриб
Образование и инновационные исследования (2020 год №2)
79
чиқилиши, нутқий мулоқот назариясининг пайдо бўлиши ва янада ривожланишига олиб кела-
ди. Жаҳон компьютер тармоғи турли этник ва маданий жамоалар вакиллари ўртасида мулоқот
учун янги имкониятлар эшигини очиб берар экан, Internet тилшуносликда тил ва маданият
муаммосини ёритиб бериш юзасидан илмий тадқиқотларни янада чуқурлаштириш зарурати
мавжудлигини тақозо этади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Галичкина, Е. Н. Компьютерная конференция в системе жанров компьютерного обще-
ния.Межвузовский сборник научных трудов - Саратов: Изд- во «Научная книга», 2003. - Вы-
пуск 9. - С. 276-280.
2. Демьянков, В. 3. Интерпретация, понимание и лингвистические ас¬пекты их моделиро-
вания на — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1989.- 172 с.
3. Жичкина, А.Е. Социально-психологические аспекты общения в Ин¬тернете http://
floqiston.ru/projects/articles/strateqy.shtm/.
4. Карцевский С. Об асимметричном дуализме лингвистического знака // Звегинцев В.А.
История языкознания в очерках и извлечениях. Ч.II. –Москва: Просвещение, 1965. –85 с.
5. Кремлева, С. «ЧАТ» как разновидность виртуального общения // http://sociology.extrim.
ru/dip/start.htm
6. Лошманова Л.Т. Жаргонизированная лексика в бытовой речи молодёжи 50-60-х годов.
Автореф.дисс…канд.филол.наук. –Ленинград, 1975.-С.57-59.
7. Овчарова, К. В. Электронный дискурс: общая характеристика // Лингвистическая ор-
ганизация дискурса: функцио¬нальные и содержательные аспекты : Межвуз. сб. тр. молодых
ученых. — Крас¬нодар, 2004. - Вып.1. - С. 108-113.
8. Миртожиев М.,Маҳмудов Н. Тил ва маданият.– Тошкент: Ўзбекистон, 1992.– 110 б.
9. Мўминов С.М. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари:Филол.
фан.д-ри. ... дисс. –Тошкент, 2000. –Б. 198-204.
10. Почепцов Г.Г. О месте прагматического элемента в лингвистическом описании // Праг-
матические и семантические аспекты синтаксиса. –Калилин: КГУ, 1985. –С. 12-18.
11. Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. –Москва: Наука, 1971. –С.
95.
12. Соссюр Ф. Труды по языкознанию. –Москва: Прогресс, 1977. –С. 52.
13. Стратен В.В. Арго и арготизм. – В сб.: «Труды комиссии по русскому языку». –Ленин-
град, 1931.-С.91-98
14. Тоирова Г. Этносоциопрагматика ёки прагматик социолингвистика ҳақида. БухДУ ил-
мий ахбороти. 2008, № 1. –Б.53-55.
15. Тоирова Г. Нутқий мулоқотнинг лисоний вербал ва лисоний новербал воситалари хусу-
сида (саломлашиш мисолида). БухДУ илмий ахбороти. 2018, № 1. –Б.67-74.
16. Формановская, Н. И. Речевой этикет и культура общения. - М.: Высшая школа, 1989. -
415 с.
17. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. –Тошкент: Фан, 1982. –Б. 43-53.
Таълим ва инновацион тадқиқотлар (2020 йил №2)
80
