11
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
UDK: 619:636.3:576.89
Alikulov Zoxid Inadulla o‘g‘li,
tayanch doktorant,
Aminjonov Sherzod Mirabosovich,
v.f.d, ilmiy raxbar,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
QO‘YLARNING ASOSIY SESTODOZLAR BILAN ZARARLANISHI
Аннотация
В статье описаны результаты научных исследований,
проведенных в убойных пунктах города Ташкента, с целью
изучения уровня зараженности эхинококкозом и цистицеркозом,
которые являются основными цестодозами овец, а также
краткие сведения об этих заболеваниях.
Summary
In the article, the results of scientifi c research conducted in
Tashkent city aviaries in order to study the level of infection with
echinococcosis and cysticercosis, which are the main cestodoses
of sheep, as well as brief information about these diseases are de-
scribed.
Kalitso‘zlar:
sestodoz, exinokokkoz, sistitserkoz, senuroz, onkosfera, teniya.
Mavzuning dolzarbligi.
Respublikamiz aholisini
sifatli chorvachilik mahsulotlari bilan ta’minlashda
qo‘ychilik tarmog‘ining o‘rni muhim ahamiyat kasb
etadi. Ammo qo‘ylar orasida uchraydigan invazion ka-
salliklar sohaning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Jumladan, invazion kasalliklar orasida exinokokkoz,
senuroz, sistiserkoz kabi asosiy sestodozlar muhim
o‘rin tutadi. Ushbu kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari
hayvonlar va odamlarning jigar, o‘pka, bosh miya,
charvi va boshqa muhim ichki a’zolarini zararlaydi.
Oxirgi yillarda yuzaga kelgan qo‘ychilikka ixtisos-
lashgan xo‘jaliklarning faoliyat yuritish shakli va so-
hadagi turli salbiy o‘zgarishlar, ularning kasalliklar-
ga qarshi tabiiy chidamliligi pasayishiga olib keldi.
Shuningdek, saqlash sharoitlari va boshqa omillar
tufayli, jumladan gelmintozlar, ularning epizootologi-
yasida o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Ularga qarshi
davolash-profi laktika vositalarini takomillashtirish,
yangi, hozirgi zamon talablarga mos keladigan cho-
ra-tadbirlar tizimlarini ishlab chiqish va oldini olishda
iqtisodiy samarador usullarni yaratish hamda qo‘llash
taqozo etildi.
Exinokokkoz
– gelmintoz kasallik bo‘lib, u
Echinococcus granulosus
ning lichinkalik bosqichi
bo‘lmish exinokokk pufaklarining barcha tur hay-
vonlar va odamlarning ichki azolarida (jigar, o‘pka,
taloq, buyrak, va boshq.) parazitlik qilishi natijasi-
da kelib chiqadi. Kasallik hayvonning oriqlashi,
kamqonlik va mahsuldorlikning kamayishi bilan
tavsiflanadi.
Exinokokkoz dunyoning juda ko‘p mamlakatlarida,
ayniqsa Markaziy Osiyo davlatlarida, keng tarqalgan
zooantro pozoonoz kasalliklar guruhiga mansub bo‘lib,
exinokokkoz bilan barcha qishloq xo‘jalik hayvonlari
hamda odamlar ham kasallanadi [3].
Hayvon va odamlarni exinokokkoz bilan zarar-
lanishida it va mushuklar muhim o‘rin tutadi. Qish-
loq xo‘jalik hayvonlarining zararlangan parenxima-
toz organlarini iste’mol qilgan it, mushuk va boshqa
go‘shtxo‘r hayvonlar exinokokklar bilan zararlansa,
odamlar esa exinokokk tuxumlari bilan ifl oslangan turli
ko‘kat va sabzovotlarni iste’mol qilganda, shuningdek
it va mushuklar yungini silagan vaqtda ularning anal
teshigi orqali chiqib, teri qoplamasi, ayniqsa junlariga
yopishgan exinokokk tuxumlari bilan zararlanib, kasal-
likka chalinadi. It, mushuk va boshqa go‘shtxo‘r hay-
vonlar exinokokkozning asosiy xo‘jayini hisoblanadi,
qishloq xo‘jalik hayvonlari va odamlar esa oraliq xo‘ja-
yin vazifasini bajaradi [1,5].
Hayvonlar invaziya oqibatida kuchli oriqlaydi ham-
da kasallikning davomiyligini ta’minlaydi, odamlar esa
jarrohlik yo‘li bilan exinokokkdan holi bo‘lishi ammo
umrbod nogiron bo‘lib qolishi mumkin. Shu sababli
ham kasallik epidemiologik ahamiyat kasb etadi [2,5].
Sistiserkoz
– subklinik ko‘rinishda kechuvchi ant-
ro pozoonoz sestodoz bo‘lib, qo‘y, qoramol va cho‘ch-
qalar ning muskullari, diafragmasi, tili, jag‘ muskulla-
rida va ko‘pincha charvisida parazitlik qiladi. Kasallik
organizmning allergik javob qaytarilishi bilan xarakter-
lanadi. Kasallikning boshlang‘ich (o‘tkir) davrida osh-
qozon-ichak faoliyatining buzilishi (ich ketish), tana
haroratining ko‘tarilishi, holsizlanish, qorin devorini
paypaslaganda og‘riq sezishi kuzatiladi. Keyingi davr-
da klinik belgilar sezilmaydi, hayvon oriqlab borishi
hamda ko‘rinadigan shilliq pardalarning qonsizlanishi
kuzatiladi [2,4].
Qo‘ylarda sistiserkoz tasma (lenta) shaklida bo‘lib
(
Taenia ovis
) qo‘zg‘atuvchining asosiy xo‘jayini hi-
soblangan it, bo‘ri, shoqol va tulkilarning asosan ich-
ki ichagida rivojlanib, voyaga yetadi. Voyaga yet-
12
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
gan parazit hayvonlar tezagi bilan minglab tuxumlar
saqlovchi yetilgan bo‘g‘inlar ajraladi. Bazan bo‘g‘in-
lar ichaklarda yoriladi va tezak bilan parazit tuxumlari
ham chiqadi. Chiqqan bo‘g‘inlar harakat qilib, yorilib
tashqi muhitga tuhumlarni tarqatadi. Oraliq xo‘jayin
hisoblanuvchi qo‘ylar teniya bo‘g‘in va tuxumlari bi-
lan zararlangan ozuqa va ichimlik suv orqali kasalla-
nadi. Oshqozon-ichak tizimiga tushgan teniya tuxum-
larida nonkosfera ajralib chiqib, ingichka ichakning
shilliq pardasini teshib, kapilyar qon tomirlariga o‘tadi
va qon-limfa oqimi bilan muskul to‘qimalari, yurak,
diafragma, charvi, chaynash muskullari, til hamda
parenximatoz organlarga borib joylashadi va rivojlanib,
3 oydan keyin sistiserk pufagini hosil qiladi.[2,3]
It, bo‘ri, shoqol va tulkilar sistiserk pufagini istemol
qilib zararlanadi va parazit 2-5 oy ichida jinsiy voyaga
yetgan shaklga aylanib, organizmda ko‘p yil yashashga
qodir.
Tadqiqotning maqsadi
. Qo‘y larning asosiy ses-
todozlar bilan zararlanish darajasini aniqlash maqsadi-
da Toshkent shahrida joylashgan shaxsiy kushxonalar-
da so‘yilayotgan qo‘ylarning paren ximatoz organlarini
(jigar, o‘pka, yurak, taloq, charvi va bosh.) tekshirib,
kasallikning tarqalish darajasini o‘rganishdan iborat-
dir.
Tadqiqot obyekti va usullari.
Tadqiqotlarimiz
Toshkent shahar tumanlarida joylashgan “Status tubar-
ro” MCHJ, “Biznessfenikss” MCHJ va “Halolgo‘sht-
servis” MCHJga qarashli mayda shoxli hayvonlarni
1-jadval.
Kushxonalarda so‘yilgan qo‘ylarning sestodozlar bilan zararlanganligi
T/r
Kushxonalar nomi
Tekshirilgan qo‘ylar soni
n=476
Exinokokk
Sistiserk
Sestodozlar bilan
umumiy zararlanish
n=
%
n=
%
n=
%
1
“Statustubarro” MCHJ
183
32
17,4
16
8,7
48
26,2
2
“Bizness fenikss”
MCHJ
146
26
17,8
12
8,2
38
26
3
“Halol go‘shtservis”
MCHJ
147
29
19,7
14
9,5
43
29,2
Jami
476
87
18,2
42
8,8
129
27,1
so‘yishga mo‘ljallangan maydonchalarida so‘yilgan
1-3 yoshli qo‘ylarda olib borildi. Tadqiqotlar davomida
so‘yilgan qo‘ylar K.I.Skryabinning to‘liq gelmintologik
yorish usullari bilan yorib ko‘rildi va topilgan gelmint-
larda kameral tekshirishlar olib borildi.
Tadqiqot natijalari.
1-jadvalda aks keltirilga-
nidek, “Status tuborro” MChJ ga qarashli kushxonada
jami tekshirilgan183 bosh qo‘ylarning 32 boshi, yani
17,4% exinokokkoz bilan zararlanganligi aniqlandi.
Tekshirishlar davomida16 bosh, yani 8,7% qo‘ylar
charvisidan sistiserk pufagi topildi. Umumiy 183 bosh
qo‘ydan 48 bosh, yani 26,2% qo‘ylarning sestodozlar
bilan zararlanganligi tekshirishlar davomida aniqlandi.
“Bizness fenikss” MCHJga qarashli kushxonada
tadqiqotlar olib borganimizda jami 146 bosh so‘yil-
gan qo‘ylarning parenximatoz organlari tekshiril-
di. Tekshirishlar davomida 26 bosh (17,8%) qo‘yda
exinokokk pufagi topildi. Bundan tashqari, 12 bosh
(8,2%) qo‘y sistiserkoz bilan zararlanganligi ma’lum
bo‘ldi. Tekshirilgan 146 bosh qo‘ydan 38 boshi,
ya’ni 26% qo‘ylar sestodozlar bilan zararlanganligi
aniqlandi.
“Halol go‘shtservis” MCHJga qarashli kushxo-
nada tadqiqot ishlarimiz davomida147 bosh so‘yilgan
qo‘ylar ning jigar, o‘pka, yurak, taloq, charvi va boshqa
organlari tekshirildi. Tadqiqotlar davomida tekshirilgan
qo‘ylardan 29 boshida, ya’ni 19,7% da exinokok pufa-
gi topildi. Tadqiqotlarimiz davomida 14 bosh (9,5%)
qo‘ylar sistiserkoz bilan zararlanganligi aniqlandi. Jami
13
#03 (184) 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
ПАРАЗИТАР КАСАЛЛИКЛАР
43 bosh 29,2% qo‘ylar sestodozlar bilan zararlanganligi
malum bo‘ldi.
Toshkent shahrida joylashgan shaxsiy kushxo-
nalarida jami 476 bosh so‘yilgan qo‘ylar to‘liq gel-
mintologik yorish usulida tekshirildi. Tekshirilgan
qo‘ylarning 87 boshi (18,2%) exinokokkoz bilan
zararlanganligi ma’lum bo‘ldi. So‘yilgan qo‘ylar ning
42 boshida yani (8,8%) da sistiserk pufagi topildi.
Umumiy tekshirilgan 476 bosh qo‘ylardan 129 bosh
(27,1%) qo‘ylar sestodozlar bilan zararlanganligi
ma’lum bo‘ldi.
Xulosalar.
Tadqiqotlar davomida Toshkent shahridagi 3 ta
kushxonada jami 476 bosh so‘yilgan qo‘ylar K.I.Skrya-
binning to‘liq gelmintologik yorish usullari bilan tek-
shirilganda 87 boshi (18,2%) exinokokkoz bilan, 42
boshida ya’ni (8,8%) da sistiserkoz bilan, jami 129
bosh (27,1%) qo‘ylar sestodozlar bilan zararlanganligi
aniqlandi.
Bugungi kunda qo‘ylar orasida sestodozlarning
keng tarqalishiga asosiy sabab, xo‘jaliklarda kasallikka
qarshi profi laktik chora-tadbirlarning yetarlicha tashkil
etilmaganligi bilan izohlash mumkin.
Kasalliklarning oldini olishda sog‘lomlashtirish
tadbirlarini qo‘llashni keng joriy etish, qo‘ychilik xo‘ja-
liklarida cho‘pon itlarini o‘z vaqtida gijjasizlantirib tu-
rish maqsadga muvofi qdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Аминжонов М.А. “Ценуроз”, Монография. Тош-
кент 2009.
2. Аминжонов Ш.М. “Ҳайвон ва одамларда цист
эхинококкози-гидатидози ва уларга қарши чора-
тадбирлар”, Монография. Тошкент 2012.
3. Бессонов А.С. “Цистный эхинококкоз и гидати-
доз”, Монография. Москва 2007.
4. Бессонов А.С. “Тениоз Taenia solium-цистицер-
коз”. Монография. Москва 1996.
5. Орипов А.О., Давлатов Р.Б., Йўлдошев Н.Э.
“Ветеринария гельминтологияси”. Ўқув қўлланма.
Тошкент 2016.
Касалликнинг тарихи.
Марказий Осиёда
В.И.Кур чатов, Е.С.Калмыкова, К.М.Елисеев, О.П.Пер-
зид нов, А.М.Кривко каби тадқиқотчилар қорамол
гипо дер матозининг тарқалишига оид текширувлар
ўтказишган.
Л.Ф.Ромишева, А.П.Камарли, А.Т.Жунушов, У.Я.Ўзо-
қов, Г.С.Каримова, Н.Х.Енилеева, Н.А.Нозирмуҳамедов,
Р.Г.Маликов, Х.А.Ахунов, Х.М.Муйдинов, Ш.Б.Баратов
ва бошқалар касаллик қўзғатувчиларининг биологияси-
УДК 636.093
А. Джумамуратов,
в.ф.н.,
Б. Қутбаев,
ассистент,
О.Алланиязов,
ассистент,
Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги
ва агротехнологиялар институти
ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА ЙИРИК ШОХЛИ МОЛЛАР
ГИПОДЕРМАТОЗ КАСАЛЛИГИНИНГ ТЕРИ МАҲСУЛОТЛАРИНИНГ
СИФАТИГА СAЛБИЙ ТАЪСИРИ ВА УНГА ҚАРШИ КУРАШИШ ЧОРА-
ТАДБИРЛАРИ
Аннотация
В данной статье приведены причины возникновения
болезни, отрицательные влияния на организм животно-
го, меры борьбы по предотвращению инвазии а также
нежелательные факторы влияющие на производства
качественного кожевенного сырья.
Abstract
This article presents the causes of occurrence, negative
eff ects on the animal’s div, measures to prevent invasion, as
well as undesirable factors aff ecting the production of high-
quality leather raw materials.
Калит сўзлар:
Гиподерматоз, энтомоз, Hypoderma bovis, Hypoderma lineatum,
ивомек, ивермектин, ивер, бай-
мек, рустомектин, негувон N.
ни ўрганишиб, қатор илмий янгиликлар баён қилишган.
Хусусан, И.К.Агаев, Х.Т.Джуммиев, Г.И.Глотова ва
А.С.Муйдиновлар бўкаларнинг турлари бўйича тад-
қиқотлар ўтказишган.
Марказий Осиё шароитида тери ости бўкала рига
қарши курашишнинг чора-тадбирлар мажмуи Е.Н.Пав-
ловский, А.А.Поляков, У.Я.Ўзоқов, Х.А.Ахунов,
Н.Х.Ени леева, Х.М.Муйдинов ва бошқалар томонидан
ишлаб чикилган.
