62
Maxsus son 4. 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
Mavzuning dolzarbligi.
Respublikamizning chor-
va chilik tarmog‘iga mayda va yirik shoxli hayvonlar-
ning sistiserkozi katta iqtisodiy zarar keltirishini bar-
cha fermer xo‘jaliklari misolida yillar davomida kuza-
tishimiz mumkin. Shuning uchun bu borada turli qarorlar
ishlab chiqildi, qator izlanishlar, ilmiy tajribalar yanada
kuchaydi. O‘zbekiston Respublikasi Pezdidentining
2022 yil 8-fevraldagi PQ 121-sonli “Chorvachilikni
yanada rivojlantirish va chorva ozuqa bazasini mustax-
kamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi qarori sohani
yanada rivojlantirishga xizmat qiladi. Respublikamizda
sifatli va yetarli miqdorda qishloq xo‘jaligi mahsulot-
larini yetishtirish bilan birga ularni turli talofatlardan
asrash, har xil kasalliklarning oldini olish orqali ham
iqtisodiy samaraga erishish mumkinligi hech kimga sir
emas. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida yil mavsumida
abiotik ekologik omillar (havo namligi, harorat, atmos-
fera bosimi) keskin o‘zgarib turadi. Ushbu ekologik
omillar barcha tirik organizmlarga , shu jumladan sest-
odozlarning taraqqiyotiga, ularning asosiy va oraliq
xo‘jayinlari organizmiga o‘z tasirini ko‘rsatadi.
Qo‘ychilik xo‘jaliklarida uchraydigan sistiserkoz
va senuroz kabi gelmintozlar chorvachilikka ulkan iqti-
sodiy zarar yetkazish bilan bir qatorda inson salomatli-
giga ham katta xavf tug‘diradi.
Sistiserkoz
–subklinik ko‘rinishda kechuvchi sest-
odoz bo‘lib, qo‘y-echki, qoramol va cho‘chqalarn-
ing muskullari, diafragmasi, tili, jag‘ muskullarida
va ko‘pincha charvisida parazitlik qiladi. Kasallikni
Taenia hydatigena
ning lichinkalik shakli
Cysticercus
tenuicolus
keltirib chiqaradi. Kasallik organizmning
allergik javob qaytarilishi bilan xarakterlanadi. Kasal-
likning boshlang‘ich (o‘tkir) davrida oshqozon-ichak
faoliyatining buzilishi (ichketish), tana haroratining
ko‘tarilishi, xolsizlanish, qorin devorini paypaslaganda
og‘riq sezishi kuzatiladi. Keyingi davrda klinik belgilar
sezilmaydi, hayvon oriqlab borishi hamda ko‘rinadigan
shilliq pardalarning anemiyasi kuzatiladi [3,4].
Alikulov Zohid Inadulla o‘g‘li,
tayanch doktorant,
Aminjonov Sherzod Mirabosovich,
v.f.d, ilmiy rahbar,
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti
UDK. 619:636.3:576
QO‘YLAR SISTISERKO‘ZINING TARQALISHIDA ITLARNING O‘RNI
Аnnotatsiya:
Ushbu maqolada qo‘ylarning sestodoz kasalliklari senuroz va sistiserkoz haqida, ularning oldini olish
maqsadida itlarni gijjasizlantirish tadbirlarining natijalari qisqacha bayon etilgan.
Kalit so‘zlar.
sestodoz, senuroz, sistiserkoz, taenia hydatigena, cysticercus tenuicolus, Multiceps multiceps, arekolin.
Cysticercus tenuicolus-
tiniq qobiq bilan qoplangan,
kattaligi tovuq tuximidek keladigan pufak bo‘lib, uning
ichidagi tiniq suyuqlikda pufak pardasiga yopishib tur-
adigan bitta skoleksi bo‘ladi.
Parazitning voyaga yetgan shakli -
Taenia hydati-
gena
it, bo‘ri, shog‘ol va tulkilarning asosan ingichka
ichagida rivojlanib, voyaga etadi. Uning uzunligi 5m,
kengligi 7,5 mm gacha yetadi. Voyaga yetgan parazit
hayvonlar tezagi bilan minglab tuxumlar saqlovchi ye-
tilgan bo‘g‘inlar ajratadi. Bazan bo‘g‘inlar ichaklarda
yoriladi va tezak bilan parazit tuxumlari ham chiqadi.
Chiqqan bo‘g‘inlar harakat qilib, yorilib tashqi muhit-
ga tuhumlarni tarqatadi. Oraliq xo‘jayin hisoblanuvchi
qo‘ylar mazkur bo‘g‘in va tuxumlari bilan zararlan-
gan ozuqa va ichimlik suvi orqali kasallanadi. Oshqo-
zon-ichak tizimiga tushgan teniya tuxumlaridan onkos-
fera ajralib chiqib, ingichka ichakning shilliq pardasini
teshib, kapilyar qon tomirlariga o‘tadi va qon-limfa
oqimi bilan muskul to‘qimalari, yurak, diafragma, char-
vi, chaynash muskullari, til hamda parenximatoz organ-
larga borib joylashadi va rivojlanib, 3 oydan keyin sisti-
serk pufagini hosil qiladi [2,3].
It, bo‘ri, shog‘ol va tulkilar sistiserk pufagini iste-
mol qilib zararlanadi va parazit 2-5 oy ichida jinsiy
voyaga yetgan shaklga aylanib, organizmda ko‘p yil
yashashga qodir [1,2].
A.O.Oripov, R.B.davlatov, N.E.Yo‘ldoshev (2016)
ma’lumotlariga ko‘ra, Respublikamizda bu kasallik
qo‘y-echkilarda 70-80% gacha uchrashi aniqlangan.
Т.Н.Сивкова, Е.А.Доронин-Доргеленский (2018)
ma’lumotlariga ko‘ra, dunyoning ayrim mamlakatlar-
ida, jumladan Sharqiy Efi opiyada 26%, G‘arbiy Avs-
traliyada 20,5%, Saudiya Arabistonida 23% qo‘ylarda
kasallik uchrashi aniqlangan.
Shu tufayli ham bu kasalliklarga qarshi kurashishda
kasallik qo‘g‘atuvchilarining asosiy xo‘jayinlari bol-
gan itlarni doimiy ravshda gijjasizlantirib turish muhim
ahamiyat kasb etadi.
63
Maxsus son 4. 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
1-jadval.
Otarlardagi cho‘pon itlarini gijjasizlantirish natijalari
T/r
Bosh cho‘ponlarning
Ismi familyasi
Itlar
soni
Jinsi
Yoshi
Rangi
Gijjasizlantirish natijalari
T.hydatigena
M.multiceps
1
Nurboev Erkin
1
erkak
4
sariq
2 egzem
yo‘q
1
urg‘ochi
5
sariq ola
3 egzem
yo‘q
2
Amonov Odil
1
erkak
5
oq
1 egzem
yo‘q
1
erkak
2
malla
2 egzem
yo‘q
3
Ahmedov Hamid
1
erkak
2
qora
3 egzem
yo‘q
1
erkak
6
qora
2 egzem
1 egzem
4
Sharipov Ashraf
1
urg‘ochi
3
sariq
3 egzem
yo‘q
5
Xalilov Xayyom
1
erkak
4
malla
yo‘q
yo‘q
6
Tilapov O‘rol
1
erkak
4
oq
yo‘q
1 egzem
1
urg‘ochi
5
oq
yo‘q
yo‘q
7
Omonov Amandulla
1
erkak
1
malla
yo‘q
yo‘q
1
erkak
2
sariq ola
yo‘q
yo‘q
8
Maqsudov Maruf
1
erkak
2
qora ola
yo‘q
yo‘q
1
erkak
6
qora
yo‘q
1 egzem
1
urg‘ochi
5
sariq
1 egzem
1 egzem
9
O‘tapov ergash
1
urg‘ochi
3
qora
yo‘q
yo‘q
1
erkak
4
malla
yo‘q
1 egzem
10
Xumayev Aliboy
1
erkak
6
qora
yo‘q
yo‘q
1
erkak
3
oq
yo‘q
yo‘q
11
Do‘stbayev Rajabboy
1
erkak
4
qora ola
yo‘q
yo‘q
1
urg‘ochi
5
qora ola
2 egzem
yo‘q
12
Ziyatov O‘rolboy
1
urg‘ochi
3
oq
yo‘q
yo‘q
1
erkak
4
qora ola
1 egzem
1 egzem
1
erkak
4
qo‘ng‘ir
2 egzem
yo‘q
1
urg‘ochi
6
qo‘ng‘ir
yo‘q
2 egzem
13
Kubaev Baxrom
1
erkak
1
sariq
yo‘q
yo‘q
1
urg‘ochi
3
oq
2 egzem
1 egzem
14
Klichev Baxit
1
urg‘ochi
1,5
oq
2 egzem
yo‘q
1
erkak
2
oq
2 egzem
1 egzem
1
urg‘ochi
2
oq
yo‘q
yo‘q
15
Qurbonov Maruf
1
erkak
4
qora
yo‘q
yo‘q
1
erkak
3
sariq
yo‘q
yo‘q
16
Raximov Sherali
1
urg‘ochi
6
qora ola
1 egzem
1 egzem
1
erkak
1
qora
yo‘q
yo‘q
1
erkak
4
malla
yo‘q
yo‘q
Tadqiqotning maqsadi
.
Respublikamizning
qo‘ychilikka ixtisoslashgan xo‘jaliklarida qo‘ylar
orasida asosiy sestodozlar hisoblangan sistiserkoz va
senuroz kasalliklarining epizootologik holatini o‘rgan-
ish, oldini olish maqsadida ularning asosiy xo‘jayini hi-
soblangan itlarni gijjasizlantirishdan iborat.
Tadqiqot obekti va usullari.
Tadqiqotlarimiz
Navoiy viloyati, Nurota tumanidagi “Zarolmos qora-
ko‘l” fermer xojaligida olib borildi. Ilmiy tadqiqotlar-
imiz davomida otarlardagi cho‘pon itlarini gijjasizlanti-
rish ishlari o‘tkazildi.
Tadqiqot natijalari.
Qo‘ychilikka ixtisoslashgan
64
Maxsus son 4. 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
xo‘jaliklarda qo‘ylar orasida turli xil parazitar kasal-
liklarning tarqalishida itlar muntazam ishtirok etishi sa-
babli, ularni gijjasizlantirib boorish- sestodalarga qarshi
tadbirlar orasidagi muxim va samarali hisoblanadi. Tad-
qiqotlarimiz davomida itlarni gijjasizlantirishda areko-
lin kimyoviy preparatini har kg tirik vaznga 0,5 mg dan
2-3 ml suvga eritib og‘iz orqali ichirildi.
Vodorod bromli arekolin – oq rangli kukun shakli-
da, suvda yaxshi eriydi, xidsiz. Uning ta’siri asetilxolin
va karboxolinlar yoki surgi dorilar tasiriga o‘xshaydi.
U qo‘llanganda ayniqsa, ichaklarning to‘lqinsimon
xarakati faoliyati tezlashadi, ichak bezlarining sekretsi-
yasi kuchayadi. Preperat gijjalarning tanasiga shimiladi
va asab muskullariga salbiy tasir ko‘rsatish oqibatida
ularni falajga aylantiradi. Natijada ichaklar devorlari-
ga yopishib turgan tasmasimon gijjalar itlarning naja-
si bilan tashqariga ajralib chiqadi. Preparat itlarda qu-
sushni chaqiradi. Shu tufayli uning bir qismi tashqariga
chiqarib tashlanadi. Bunday vaqtda dorini qayta ichirish
lozim.
Biz tadqiqotlarimiz davomida Navoiy viloyati,
Nurota tumanidagi qo‘ychilik xo‘jaliklarida 16 ta otar-
lardagi 36 ta turli yoshdagi itlarda gijjasizlantirish
ish-
larini olib bordik. Tadqiqot natijalari quyidagi jadvalda
aks ettirilgan.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 36 ta turli yoshdagi it-
larga vodorod bromli arekolinni
har kg tirik vaznga 0,5
mg dan 2-3 ml suvga eritib og‘iz orqali ichirganimizda
15 bosh itdan
T.hydatigena,
10 bosh itdan
M.multiceps
ajralib tushdi. Zararlangan itlarning 6 boshida esa har
ikkala parazit bilan zararlanganligi malum bo‘ldi.
Xulosalar:
1. Qo‘ylar orasida sestodozlarning keng tarqalishiga
asosiy sabab, xo‘jaliklarda kasallikka qarshi profi laktik
chora-tadbirlarning etarlicha tashkil etilmaganligi bilan
izohlash mumkin.
2. Qo‘ylarning sestodoz kasalliklari bilan zararla-
nishida itlar muhim o‘rin egallaganligi sababli, ular-
ni gijjasizlantirib borish-
sestodalarga qarshi tadbirlar
orasidagi muxim va samarali hisoblanadi.
3. Itlarni gijjasizlantirishda vodorod bromli areko-
linni
har kg tirik vaznga 0,5 mg dan 2-3 ml suvga eritib
og‘iz orqali ichirish samarasi yuqori hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Aminjonov М.А. “Senuroz”. Monografi ya. Tosh-
kent, 2009.
2. Aminjonov Sh.М. “Hayvon va odamlarda sist ex-
inokokkozi-gidatidozi va ularga qarshi chora-tadbirlar
”. Monografi ya. Toshkent, 2012.
3. Оripov А.О., Davlatov R.B., Y
o‘ldoshev
N.E.
“Veterinariya gelmintologiyasi”.O
‘quv qo‘llanma
.
Toshkent, 2016.
4. Т.Н.Сивкова, Е.А.Доронин-Доргеленский
“Ларвальные цестодозы. Биология, патология,
Ветеринарно-санитарная экспертиза и контроль”.
Учебное пособие. 2018
236
Maxsus son 4. 2023
VETERINARIYA
MEDITSINASI
А.Т.Серикова, Ж.М.Нуржуманова, Ж.Табысбек – Распространение эймериозно-
стронгилятозной инвазии ангорских коз в Бескарагайском районе области Абай. ......................40
Д.С.Голубев, Д.Ф.Карелин, С.Л.Радченко – Сравнительное гистологического строение
желудка и кишечника щуки обыкновенной. .....................................................................................42
С.С.Халиков – Разработка Противопаразитарных препаратов методами механохимической
модификации известных субстанций. ...............................................................................................46
Ж.У.Еспанов, А.С.Даминов, А.С.Савина, Р.А.Егорова – Серологические методы прижизненной
диагностики оводовых болезней лошадей. ......................................................................................48
I.X.Rayimqulov, R.B.Davlatov, X.B.Yunusov – Parrandalarni ektoparazitlardan asraylik..................50
U.M.Asomiddinov, X.B.Yunusov, F.B.Ibragimov, F.I.Kurbanov, X.T.Yuldoshev – Baliqlarni
saprolignioz va protozoozlarida baliq go‘shtini veterinariya sanitariya jixatdan baholash. .................52
R.B.Davlatov, B.S.Rustamov – Kurk alar gistomonozining epizootologik xususiyatlari. ....................55
Г.Дж.Кутлиева, Б.И.Тураева, Х.Ф.Камолова – Спектр целлюлолитической активности штаммов
bacillus subtilis, выделенных из домашних животных. ....................................................................57
Z.I.Alikulov, Sh.M.Aminjonov – Qo‘ylar sistiserko‘zining tarqalishida itlarning o‘rni. .....................62
O.X.Rayimov, T.I.Tayloqov – Farg‘ona viloyatining ayrim tumanlarida qoramol trematodozlarining
epizootik holati. .....................................................................................................................................65
B.K.Uluqov, X.A.Safarov – Jizzax viloyatining ayrim tumаnlаridа qo‘ylаr gelmintozlаrining
tаrqаlishi ................................................................................................................................................68
A.R.Tursunqulov, T.D.Boltayev – Itlarning teniidlari bilan zararlanishi va ularni oldini
olish chora-tadbirlari. ............................................................................................................................70
H.Sh.Eshqulova – Sut mahsulotlarını ıshlab chıqarıshda tızımlı boshqaruv va ınnovatsıyalar
samaradorlıknıng asosıy omılı sıfatıda .................................................................................................72
Ш.М.Жахонгиров, Ф.Т.Абдиев – Фауна и эпидемиологическое значение москитов в очагах
лейшманиозов Узбекистана ...............................................................................................................76
Ш.М.Жахонгиров, Ф.Т.Абдиев – Эпидемические значения москитов в очагах лейшманиозов в
Сурхандарьинской oбласти ................................................................................................................78
З.А.Алибоев, А.С.Даминов, Э.М.Солиев – Сирдарё Вилоятининг айрим хўжаликларида
қорамоллар орасида гельминтозларнинг тарқалиши ......................................................................79
С.С.Сейтвелиева, A.C.Даминов – Современное состояние паразитов Бухарского оленя (Cervus
hanglu bactrianus) вольерного содержания на территории Зарафшанского национального
природного парка ................................................................................................................................82
Х.А.Кувватов, А.С.Даминов – Цестодозлар билан зарарланган балиқларнинг эпизоотологик
мониторинги. .......................................................................................................................................84
Ж.М.Исаев, С.С.Халиков, И.А.Улашев, Орипов А.О. – Противогельминтные препараты
методами механохимии для овец. ......................................................................................................86
