90
TOVUQ NEMATODOZLARINI DAVOLASH VA PROFILAKTIKA
QILISHNING KOMPLEKS CHORA-TADBIRLARI
Akramov Komiljon Shuhrat o‘g‘li
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti tayanch doktorant
Safarov Xurshid Abdurajabovich
Veterinariya ilmiy-tadqiqot instituti tayanch doktorant
komiljonshuhratovich@gmail. com
Annotatsiya
. Ushbu maqolada tovuqlar orasida keng tarqalgan gelmintozlar –
namtodozlar (askaridioz, geterakidoz, kapillarioz, singamoz)ga qarshi kurashish ya’ni
davolash hamda oldini olish bo‘yicha qatiy chora-tadbirlar kompleksi haqida
ma’lumotlar bayon etilgan. Ushbu kopkles chora-tadbirlar ilmiy izlanishlar natijalari
asosida ishlab chiqilgan va veterinariya mutaxassislari uchun dastur sifatida xizmat
qiladi.
Kalit so‘zlar:
gelmintoz, nematodoz, tarqalish, mavsumiy dinamika,
degelmintizatsiya, davolash, profilaktika, kimyoviy profilaktika, antgelmint,
askaridia, kapillaria, geteraks.
Annotation.
This article provides information on the complex of strict measures
to combat, that is, treatment and prevention of helminthiasis - namtodoses (ascariasis,
heterokidosis, capillariosis, syngamosis) common among chickens. These measures
are developed based on the results of scientific research and serve as a program for
veterinary professionals.
Key words:
helminthosis, nematodosis, spread, seasonal dynamics, deworming,
treatment, prevention, chemical prevention, anthelminth, ascaridia, capillaria,
heterox.
Mavzuning dolzarbligi. Bilamizki gelmintozlar chorvachilik va parrandachilik
sohalariga jiddiy iqtisodiy zarar yetkazadi, yana bir guruh gelmintozlar esa inson
salomatligiga ham xavf soladi. Ushbu nuqtai nazardan gelmintozlarga qarshi kurashni
to‘g‘ri va to‘laqonli tashkil etish hamda sifatli amalga oshirish dolzarb muammo
ekanligi shubhasizdir.
Bugungi kunda parrandachilik sohasini rivojlantirish, aholini sifatli parranda
mahsulotlari (tuxum, tovuq go‘shti) bilan ta’minlash maqsadida davlat siyosati
darajasida ilmiy va amaliy ishlar amalga oshirilmoqda. Biz olib borgan
91
tadqiqotlarimizda tovuqlarning mahsuldorlik ko‘rsatkichlarini pasaytirib, iqtisodiy
chiqimning oshib ketishiga asosan tovuqlar nematodozlari (askaridioz, geterakidoz va
kapillarioz) jiddiy ta’sir qilib, ushbu gelmintozlarni davolash va profilaktikasini
kompleks tashkil etish dolzarb hisoblanadi.
TOVUQLAR NEMATODOZLARIGA QARSHI
KURASHISHNING KOMPLEK CHORA-TADBIRLARI
1
Tovuqlar orasida
nematodozlar
tarqalishini monitoring
qilish
1. 1. Tovuqlar orasida nematodozlar tarqalishini
aniqlash
1. 2. Nematodozlarning mavsumiy dinamikasini
aniqlash
2
Tovuqlarni rejali
(davolash)
degelmintizatsiyasi
2.
1.
Degelmintizatsiya
sxemasini belgilash
2.
1.
1.
Optimal
muddatni aniqlash
2.
1.
2.
Degelmintizatsiya
hajmini
aniqlash
2. 2. Antgelmint
vositani
va
uni
qo‘llash
uslubini
tanlash
2. 2. 1. Birma – bir
(individual) uslub
2. 2. 2. Guruhli usul *
3
Yaylov (yayratish
maydonlari)
profilaktikasi
3.
1.
Nematodozlar
qo‘zg‘atuvchilari va
ularning
rezervuar
xo‘jayinlariga qarshi
kurashish
3.
1.
1.
Ascaridia
galli**,
Heterakis
gallinarum**,
Capillaria
obsignata**,
Syngamus
nematodalari
yo‘qotish
hamda
Eisenia foetida
va
Dendrobaena masiupolinsis
kabi
yomg‘ir
chuvalchanglarni
zararsizlantirish
3.
2.
Tovuqlarning
nematodozlar
bilan
zararlanish
manba’larini
zararsizlantirish
3. 2. 2. To‘shamalarni
tez-tez
almashtirish
va
tozalash,
parrandaxonadan
chiqgan
axlatni
dastlab
termik qayta ishlab so‘ngra
foydalanish.
Sug‘orishda
92
artizan
suvlaridan
foydalanish.
4
Tovuq
nematodozlariga
qarshi
kimyoviy
profilaktika
4. 1. Nematodozlardan xalos bo‘lguncha har
kuni 0, 1 foiz hisobida Gossipirin yoki 0, 01 foiz
hisobida Kufestrol aralashtirilgan ozuqani tovuqlarga
bir mahal berish
Asosiy qism. Gelmintozlarga qarshi kurashning birinchi bosqichida – har bir
hudud va alohida xo‘jaliklar sharoitida monitoring o‘tkazilib gelmintozlarning
tarkibi, ularning tarqalish darajasi va yil mavsumlari bo‘yicha hamda turli yoshdagi
tovuqlarning gelmintozlar bilan zararlanish dinamikasi aniqlanadi. (sxemaga
qaralsin).
Ushbu ma’lumotlar asosida nematodozlarga qarshi kurash chora–tadbirlar rejasi
tuziladi: rejada davolash-profilaktik degelmintizatsiya o‘tkazish muddatlari
aniqlanadi. Degelmintizatsiyaning optimal muddatlari gelmintozlarning ko‘payishi
ya’ni dinamikasining ko‘tarilishi davrini hisobga olgan holda belgilanadi.
Tovuqlar nematodozlariga qarshi kurashning yana bir muhim tomoni –
degelmintizatsiya uchun ishlatiladigan antgelmint vosita (preparat)larni tanlash
bo‘lib, bunda har bir alohida hudud (xo‘jalik)da nematodozlarning tur tarkibi,
tovuqlarning nematodozlar bilan zararlanish darajasi ya’ni invaziya ekstensivligi va
intensivligi hamda gelmintlarning rivojlanish bosqichi kabi ma’lumotlarni hisobga
olish alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, tovuqlar gelmintozlarining asosiy guruhi
nematodozlarga qarshi vositalar – benzimidozollar guruhiga kiruvchi preparatlar
(albendazol) hamda imidazollar (nilverm, levamizol, tetramizol) kabi vositalarni
qo‘llash tavsiya etiladi.
Degelmintizatsiyaning samarasi uni qo‘llash uslubiga ham bog‘liq. Tabiiyki,
hayvonlarni birma-bir (individual) degelmintizatsiya qilish eng yuqori samara beradi.
Ammo, parranda guruhlarini degelmintizatsiya qilishda “guruh usuli”ni qo‘llash
qulay va yuqori samara beradi. Guruh usulida degelmintizatsiya qilish antgelmint
vositalarni hayvon ichadigan suvda eritib yoki ozuqasiga aralashtirib berish, maxsus
davolovchi-ozuqa granula shaklida berish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Tovuqlar nematodozlariga qarshi kurash tizimida bu kasalliklarning keng
tarqalishini oldini olish uchun nematodozlarni yaylov profilaktika qilish tadbirlarini
amalga oshirish lozim, ya’ni parrandalarni tashqi muhit – yaylovlar, parrandachilik
binolar, inventar va boshqa invaziya manba’laridan himoya qilishga e’tibor berish
lozim. Tovuqlar nematodozlari (askaridioz, kapillarioz, geterakidoz va singamoz)
qo‘zg‘atuvchilarining
tuxumlari
bilan
zararlangan
yaratish
maydonlari,
93
nematodozlarning
rezervuar
xo‘jayinlari
hisoblangan
Eisenia
foetida
va
Dendrobaena masiupolinsis
kabi yomg‘ir chuvalchanglar hamda ninachilar bilan
oziqlanib gelmintlarni yuqtirib olishiga qarshi choralarni izchillik bilan amalga
oshiraborish lozim.
Gelmintozlarni oldini olishda tashqi muhitni gelmint tuxum va lichinkalaridan
tozalash, zararsizlantirish tadbirlarini amalga oshirish ham muhim tadbir bo‘lib
hisoblanadi.
Bunda
parrandaxonadagi
to‘shamalarni
tez-tez
almashtirish,
parrandaxonadan chiqqan tezak va to‘shamalarni dastlab termik ishlovdan o‘tkazib
shundan so‘ng ekin maydonlarida foydalaish zarur. Shuningdek parrandalar
yayratiladigan maydonlar, parrandaxonalarda yovvoyi hamda o‘tkinchi qushlarning
donlashi va kirishini oldini olish zarur.
Tovuqlar orasida nematodozlarning keng-ko‘lamda tarqalishini oldini olishning
yana bir omili – tovuqlar organizmini gelmintozlarga qarshi immunobiologik himoya
kuchini rag‘batlantirish zarur. Tovuqlarni vitaminlarga boy ozuqalar bilan
oziqlantirish, oqsil va mikro – makroelementlar yetarli ozuqalar bilan ta’minlash ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh jo‘jalarni boqishda ozuqasiga gossipirin, kufestrol
kabi rag‘batlantiruvchi vositalarni aralashtirib berish juda samarali bo‘lishi
tadqiqotlar natijalariga ko‘ra aniqlangan bo‘lib, jo‘jalarning juda yahshi o‘sish-
rivojlanishni ta’minlovchi va antgelmint xususiyatga ega ekanligi 2022-2023
yillardagi tajribalarimizda o‘z tastig‘ini topgan.
Umuman, olganda tovuqlar gelmintozlariga qarshi kurashda yuqorida qayd
qilingan chora – tadbirlar kompleksining har bir elementlarini to‘liq va sifatli amalga
oshirish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Akramov K. S. , Meyliyev S. S. Oʻzbekistonning Buxoro va Navoiy
viloyatlarida qoramol va parranda gelmintlarining epizootologiyasi. – 2023 yil.
2.
Djabbarov Sh. A. Gelmintozlarga qarshi kurash chora-tadbirlarining
samaradorligi va uni oshirish yoʻllari. //vet. fan. dok. dissertasiyasi. 2017. – B. 98-
122.
3.
Djabbarov Sh. A. , Akramov K. Sh. Respublikamizning sharqiy
geografik-iqlim mintaqalarida parrandalar (tovuqlar) gelmintozlarining tarqalishi. //
Veterinariya meditsinasi jurnali. № 7. Toshkent, 2022-y. -B. 24-26.
4.
Oripov A. O. , Yuldaschev N. E. Modern strategi, new methods and
means for control of helminthas in Uzbekistan. Украинськ. часоплс ветеринарних
наук, №3. том 12.
94
5.
Oripov A. O. , Djabbarov Sh. A. , Safarov X. Main helmintiases of farm
animals and their spreading rate. The American Journal of veterinary and Discovery
(JSSN-2689-0968), volume 04. issu of Pages 1-8.
6.
Oripov A. O. , Djabbarov Sh. A. , Akramov K. Sh. Tovuqlar
nematodozlarining tarqalishi va davolash chora-tadbirlari. // Tavsiyanoma.
Samarqand, 2024-y. -B. 18
7.
Акрамов К. Ш. , Ахмадов А. И. РЕСПУБЛИКАМИЗНИНГ АЙРИМ
ВИЛОЯТЛАРИДА
ТОВУҚЛАР
ОРАСИДА
ГЕЛЬМИНТОЗЛАРНИНГ
ТАРҚАЛИШИ //Educational Research in Universal Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 3.
– С. 864-871.
8.
Орипов А. О. , Юлдашов Н. Э. , Нарзуллаева Ф. , Ҳамидов Ф. Чорва
моллариниг асосий гельминтозларига қарши даволаш–профилактика чора –
тадбирларининг оптимал муддатлари. // “Veterinariya meditsinasi” илмий –
оммабоп журнал, № 2. 2023, -Б. 6-13.
9.
Орипов А. О. , Джаббаров Ш. А. , Юлдашов Н. Э. Современные
методы и средства профилактики гельминтозов. Тенденция развития
ветеринарной паразитологии на прост. СНГ. 28-30 апреля 2021 г. , г.
Самарканд. Мат-лы в Интернете.
10.
Тайлоқов Т. И. Ўзбекистон шароитида эчкиларнинг гельминтлари
ва гельминтозлари. Докторлик (DSc) дисс. автореф. 2023, Самарқанд.
