Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
191
ISSN:
3030-3680
RAQOBAT VA MONOPOLIYA
Urinboyeva Yulduz Pirnazarovna
- i.f.f.dok., dotsent
Ilmuminov Ozodbek Elyor o’g’li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi
Annotasiya
: Ushbu amaliy ishda raqobat va monopoliya haqida maʼlumot va
shu mavzuga doir krasvord tuzilgan.
Аннотация:
В данном тематическом исследовании содержится
информация о конкуренции и монополии, а также кроссворд на эту тему.
Annotation:
This case study contains information on competition and
monopoly and a crossword puzzle on this topic.
Kalit soʻzlar:
Raqobat, Monopoliya, Monopolistik raqobat.
Ключевые слова:
Конкуренция, Монополия, Монополистическая
конкуренция.
Key words:
Competition, Monopoly, Monopolistic competition.
Raqobat
bu bozor subʼektlarini iqtisodiy manfaatlari toʻqnashuvidan iborat
bulib, ular oʻrtasidagi yuqori foyda va koʻproq naflilikka ega boʻlish uchun olib
boriladigan koʻrashdir.
Raqobatning vazifalari.
1. Tartibga solish .
2. Resurslarni joylashtirish
3. Innovatsion vazifalar
4. Moslashtirish
5. Taqsimlash
6. Nazorat qilish
Monopoliya
(yunoncha mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning
bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda
yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday
tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi
va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar
yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Manapoliya koʻrinishlari
qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari,
oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol
mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga
Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
192
ISSN:
3030-3680
aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya. Oʻz tabiatiga koʻra ishlab
chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni
kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib
bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliys bozor munosabatlarini cheklaydi,
shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi
choratadbirlarni koʻradilar. Monopoliyaning asosiy shakllari — kartel, sindikat,
trest, konsernlar hisoblanadi. Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi
ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab
chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik
korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo’lib
ular:
1.Tabiy monopoliya
2.Legal monopoliya
3.Sun’iy monopoliya
4.Aligopoliya
5.Monopsoniya
6.Sof monopoliya
Monopolistik raqobat
— bu koʻpgina sotuvchilar oʻxshash boʻlgan, ammo bir
xil boʻlmagan tovarlarni taklif qiluvchi bozor turi hisoblanadi[1][2]. Monopolistik
raqobat va monopoliya nomlari oʻxshash hisoblansa-da, amalda bu ikki raqobat turi
keskin farq qiladi. Bunday raqobat turi dastlabki qarashda sof raqobatlashgan
elementlariga ega boʻlsa-da, nomukammal raqobatlashgan bozorlar(monopollashgan
bozor) turiga kiradi. Monopolistik raqobatda ham faoliyat yurituvchi firmalar
nisbatan koʻp, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi yoki unda harakat qiluvchi
firmalarning undan chiqib ketishida kichik cheklovlar mavjud. Lekin, bu raqobat turi
baribir erkin bozordan farq qiladi. Farqi shundaki, monopol raqobatlashgan
bozordagi mahsulot tabaqalashgan, yaʼni bir xil ehtiyojni qondiruvchi tovarni har bir
firma oʻziga xos ravishda ishlab chiqarib sotadi va uning mahsuloti boshqa
firmalarning mahsulotidan sifati, koʻrinishi, xizmat koʻrsatish turi, uslubi,
foydalanilgan materiallari va brendi bilan farq qilishi mumkin. Tovarning
differensiallashuvi deganda bozorda sotiladigan tovarni turli xilligi, yagona qolipda
emasligi tushuniladi. Har bir firma oʻz mahsulot markasiga ega boʻlganligi sababli
maʼlum darajada bozor hokimiyatiga ega boʻladi. Masalan, har bir shaharda fast
foodlar, restoranlar va non mahsulotlari(xususan, pishiriqlar) sotadigan joylar bor.
Bu iqtisodiy subyektlar deyarli bir turdagi ehtiyojni qondiruvchi turli-xil mahsulotni
sotadi. Toshkent shahridagi Feed Up, Oq-Tepa Lavash va Evos kabi fast foodlar
Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
193
ISSN:
3030-3680
oʻxshash menyuga (lavash, burger, kartoshka fri va boshqa isteʼmol tovarlari) ega
boʻlsa-da, shakl, taʼm, xizmat koʻrsatish va narxiga koʻra oz boʻlsa-da farq qiladi.
Xulosa qilib aytganda raqobat va manapoliya bu hozirgi kunda eng dolzarb
masalalaridan biridir. Raqobatdan chiqolmagan korxona yoki tashkilot rivojlanishi
pastroq buladi.
Bu savollar raqobat va monopoliya va umumiy mavzulardan tuzulgan.
1. Raqobat nima?
a) Oligopoliya va monopolistlar o’rtasidagi tartibning saqlanishi
b) Bozor ustida bir nechta kompaniyalar yoki subjektlarning mavjudligi
c) korxonalar oʻrtasidagi oʻzaro tashqi munosabatlar
d) daromad va xarajatlar oʻrtasidagi munosabatlar
2. Raqobatda qaysi tizim kuchli?
a) Monopoliya
b) Oligopoliya
c) Polipoliya
d) Monopsoniya
3. Raqobatda bozor kuchini kim belgilaydi?
a) Davlat
b) Hamma kompaniyalar birgalikda
c) Har bir kompaniya o’zining sotish narxini o’zlashtiradi
d) Narxga ega bo’lgan eng katta kompaniya
4. Raqobatda kuchli kompaniyalar qanday ravishda foydalanadi?
a) To’g’ri ravishda foydalanadi
b) Xilma-xil ravishda foydalanadi
c) Kuchli bo’lgan kompaniya barcha foydalanuvchilar uchun qulayliklarni
taqdim qiladi
d) Kuchli bo’lgan kompaniya boshqa kompaniyalarga oldindan sabab beradi
5. Oligopoliyada kompaniyalar qanday munosabatda bo’lishadi?
a) To’g’ri ravishda munosabatda bo’lishadi
b) Tartibga qarshi munosabatda bo’lishadi
c) Keng yozuvli qilishadi
d) Har qanday ravishda munosabatda
6. Raqobat va monopoliya konseptsiyasi qanday iqtisodiyot nazariyasining
asosiy qismidir?
a) Neoklassik iqtisodiyot
Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
194
ISSN:
3030-3680
b) Marksist iqtisodiyot
c) Keynesizm
d) Institutsionalizm
7.Monopoliyalar qanday turlarga bo’linadi?
a) Tabiiy va iqtisodiy monopoliyalar
b) Govorit va ne-govorit monopoliyalar
c) Kechiktirilgan va kechikmagan monopoliyalar
d) Taqdiriy va iste’mol monopoliyalar
8. Raqobat qanday qilib monopoliyalarga qarshi turadi?
a) Narxlarni pastroqlash orqali
b) Narxlarni o’zlashtirish orqali
c) To’liq bozor muhitini ta’minlash orqali
d) Narxlarni orttirish orqali
9.Monopoliya qanday shakllarda paydo bo’lishi mumkin?
a) Tabiiy monopoliya va iqtisodiy monopoliya
b) Oligopoliya va monopoliya
c) Raqobat va monopolizatsiya
d) Keynesianizm va neoklassik iqtisodiyot
10. Raqobat va monopoliya arasidagi boshqa bir farq nima?
a) Raqobatda faqat bitta firma boshqariladi, monopoliyada esa ikki yoki
undan ko’p firma boshqariladi.
b) Raqobatda biror bir sohada yagona firma boshqariladi, monopoliyada esa
ikki yoki undan ko’p firmalar boshqariladi.
c) Raqobatda boshqaruv shakli mavjud emas, monopoliyada esa ikki yoki
undan ko’p firma boshqariladi.
d) Raqobatda faqat ikki yoki undan ko’p firma boshqariladi, monopoliyada
esa bitta firma boshqariladi.
11.Monopoliya tushunchasi qaysi holatda amalga oshiriladi?
a) Ko’p sonli firmalar bo’lsa
b) Yagona boshqaruv organi mavjud bo’lsa
c) Bozor kuchli konkurensiyaga ega bo’lsa
d) Bozor faqatgina bitta firma tomonidan boʻlsa
12. Qanday sababdan istiqtisodiy jarayonlarda “arziyish”ni tasavvur qilish juda
muhimdir?
A) Arziyish daromadning qadimiy o’zgarishlari bilan bog’liqdir.
B) Arziyish moliyaviy tizimning barqarorligini ko’rsatadi.
Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
195
ISSN:
3030-3680
C) Arziyish iqtisodiy faoliyatning xalqaro tarmoqqa aloqasini ifodalaydi.
D) Arziyish istiqtisodiyotning yangiliklarga o’tishda muhim ahamiyatga ega.
13. “Majburiy daromad” nima ma’noni anglatadi?
A) Daromadni qo’llash uchun berilgan ma’lumotlar.
B) Sifatli tovarlarni olish majburiyati.
C) Boshqa alternativaga ega bo’lmagan daromad.
D) Daromadni iste’mol qilishni to’xtatish majburiyati.
14. “Elastiklik” nima bilan ifodalangan?
A) Daromadning miqdori va narxlarning o’zaro munosabati.
B) Moliyaviy tizimning islohoti.
C) Korxonalar orasidagi raqobat.
D) Narxlarning doimiy o’zgarishi.
15. “Nominal qiymat” qanday daromadni bildiradi?
A) To’g’ri qiymatdagi daromadni.
B) Qiymatni inflatsiya hisobiga kiritilmagan daromad.
C) Inflatsiya tashqarida qoldirilgan daromad.
D) Daromadni so’m hisobiga o’tkazish jarayoni.
16. “Markaziy bank”ning vazifalari qanday?
A) Narxlarning o’zgarishi bo’yicha monitoring.
B) Tijorat banklari bilan moliyalashish.
C) Pul to’plash va o’tkazish jarayonlari.
D) O’z iqtisodiyot siyosatini o’zgartirish.
17. “Tasarruf” nima ma’noni anglatadi?
A) Pulning to’lanishi uchun berilgan muddat.
B) Daromadni tejovchi vaqt.
C) Pulning tezkor o’zgarishi.
D) Moliyaviy resurslarni saqlash jarayoni.
18. “Inflatsiya” nima bilan bog’liq?
A) Daromadning ortiqcha miqdori.
B) Narxlarning o’zgarishi.
C) Korxonalar orasidagi munosabatlar.
D) Moliyaviy siyosatning o’zgarishi.
19. “Asosiy qimmat” nima bilan ta’riflanadi?
A) Tovarlar narxlarining o’zgarishi.
B) O’z moliyaviy tashkilotini o’zida jamlangan kelishilgan daromad.
C) O’z moliyaviy resurslarini sotib olish qobiliyati.
Часть-19_ Том-4_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
196
ISSN:
3030-3680
D) Korxonalar orasidagi ta’riflar.
20. “Iqtisodiyot” nima haqida gaplashamiz?
A) Mamlakat iqtisodiyotini o’rganish fanlari.
B) O’zaro almashuvga tayyorlangan nazorat tizimi.
C) Ommaviy iqtisodiy so’rovlar.
D) Mamlakat iqtisodiyatining barcha sohalarini o’z ichiga olgan fan.
Foydalangan adabiyotlar:
1.Krugman, Paul; Obstfeld, Maurice. International Economics: Theory and Policy.
Addison-Wesley, 2008. ISBN 978-0-321-55398-0.
2. Poiesz, Theo B. C. (2004). „The Free Market Illusion Psychological Limitations
of Consumer Choice“ (PDF). Tijdschrift voor Economie en Management. 49-jild, №
2. 309–338-bet.[sayt ishlamaydi]
3. „Monopolistic competetion | Britannica“.
4. .“The Role of Innovation in Transitioning from Natural Production to
Manufactured Goods"- Bu adabiyot, innovatsiyalar va yangi texnologiyalar bilan
qanday ko‘plab korxonalar uchun foyda va samaradorlik yaratishni tushuntiradi
5. https://worldlyjournals.com/index.php/IJSR/article/download/1302/1746
6. https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/742
