BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
55
RAQOBAT VA MONOPOLIYA
O’rinboyeva Yulduz Pirnazarovna – I.f.f.dok. dotsent
Samarqand Iqtisodiyot va Servis instituti
Ulduzurunbaeva75@gmail.com
Obidjonova Ruxshona Obidjon qizi
MN-423 guruh talabasi
ruxshonaobidjonova4@gmail.com
Anotatsiya:
Ushbu maqola raqobat va monopoliyaning qarama-qarshi
iqtisodiy kuchlarini o'rganadi, ularning bozorlarga, iste'molchilarga va umumiy
iqtisodiy farovonlikka ta'sirini o'rganadi. Maqolada monopoliyalarning
shakllanishiga yordam beruvchi omillar, masalan, kirish uchun to'siqlar, miqyos
iqtisodlari va hukumat siyosati batafsil o'rganiladi. Shuningdek, u
monopoliyalarning mumkin bo'lgan afzalliklari va kamchiliklarini, jumladan,
tadqiqot va ishlanmalarga sarmoya kiritish qobiliyatini, bozor hokimiyatini
suiiste'mol qilish potentsialini o'rganadi.
Annotation:
This article explores the contrasting economic forces of
competition and monopoly, examining their impact on markets, consumers, and
overall economic well-being. The article further investigates the factors that
contribute to the formation of monopolies, such as barriers to entry, economies
of scale, and government policies. It also examines the potential benefits and
drawbacks of monopolies, including the ability to invest in research and
development, versus the potential for abuse of market power.
Kalit soʻzlar:
mukammal raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya,
ma'lumotlar, bevosita va bilvosita ta`sirlar, xaridorlar, bozor subyektlar.
Key words:
perfect competition, monopolistic competition, oligopoly,
information, direct and indirect effects, buyers, market entities.
Iqtisodiyotda raqobat - bu turli xil iqtisodiy subyektlarning marketing
aralashmasi elementlari: narx, mahsulot yoki xizmatlar shakllari, reklama va
joyni o'zgartirish orqali cheklangan tovar ulushini olishga intilish shartidir.
Klassik iqtisodiyotda raqobat tijorat firmalariga yangi mahsulotlar, xizmatlar va
texnologiyalarni ishlab chiqarishga olib keladi, bu esa iste'molchilarga katta
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
56
tanlov va yaxshi mahsulotlarni beradi. Kattaroq tanlov odatda raqobat
(monopoliya) yoki ozgina raqobat (oligopoliya) bo'lmagan taqdirda narxga
nisbatan mahsulotlarning past narxlarini keltirib chiqaradi. Bozor ichida mavjud
bo'lgan raqobat darajasi firma / sotuvchi tomonidan ham turli omillarga bog'liq;
firmalar soni, kirishdagi to'siqlar, ma'lumotlarning mavjudligi, resurslarning
mavjudligi. Bozor ichidagi xaridorlarning soni, shuningdek har bir xaridorning
to'lashga tayyorligi bilan raqobatni keltirib chiqaradi va bozordagi mahsulotga
bo'lgan umumiy talabga ta'sir qiladi.
Bozor tuzilmalari - bu korxonalarni duch keladigan raqobat miqdori
bo'yicha toifalarga ajratish usulidir. Iqtisodiyotidagi to'rtta asosiy bozor
tuzilmalari: mukammal raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va
monopoliya.
Mukammal Raqobat: ko'plab xaridorlar va sotuvchilar mavjud bo'lgan va
bitta xaridor yoki sotuvchi narxga ta'sir qilmaydigan bozor holati. Narxlar
bozordagi talab va taklifdan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Raqobat
– bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh
munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon
oʻrtasidagi „bir-biriga qarshi― munosabati. Oʻzaro munosabatlarning oʻzini
„raqobat― deb ham atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib
boʻladi. Kimningdir asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin.
Raqobatni „aktyorlar qaysi davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid
solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash jarayoni― deb taʼriflash mumkin
Raqobat bir tomonning doimiy hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi
uchun „teng tomonlar oʻrtasidagi raqobat munosabatlari― boʻlishi kerak
Siyosatshunos Jon A. Vaskesning taʼkidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy
raqobat mavjud boʻlishi uchun zaruriy komponent hisoblanadi, ammo boshqalar
bu elementga etiroz bildiradi.
Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson
munosabatlarining barcha darajalarida koʻp. Koʻpincha doʻstlar, firmalar, sport
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
57
jamoalari, maktablar va universitetlar oʻrtasida mavjud. Bundan tashqari,
„oilalilar, siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va
shtatlarning mintaqaviy boʻlimlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy
raqobatda ishtirok etadilar―. Raqobat turli tomonlar oʻrtasidagi marosimlar
mahsulidan rivojlanadi. Baʼzi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli boʻladiki,
aktyorlar faqat oʻz harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda
keltirishi haqida tashvishlanishadi‖.
Kelib chiqishi va maʼnosi Fransiya va Germaniya oʻrtasidagi raqobat. Ikki
millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya Gardes du Korpusining zobitlari
urush qoʻzgʻatmoqchi boʻlib, 1806-yilning kuzida Berlindagi Fransiya
elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan
Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar oʻrtasidagi raqobatni anglatadi, bu
yerda har biri boshqasidan koʻra koʻproq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu
bilan bir qatorda feʼl (soʻz turkumi) shaklida qoʻllanilganda (Amerika ingliz
raqobatlashuvchi
va
raqobatlashuvchi,
tilida
raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini koʻrsatishi
mumkin.
Raqib soʻzini kelib chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha
rivus soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan
suv ichadigan yoki undan foydalanadigan odamni anglatadi
Bu soʻz ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib kelgan va Uilyam
Shekspirning 1623-yilda yozilgan ―Veronadagi ikki janob‖ kitobida aytib
oʻtilgan.
Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda oʻzining "Falsafa va psixologiya lugʻati"
da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan.
1.
biologik raqobat
2.
shaxsiy yoki ongli raqobat
3.
savdo va sanoatda raqobat
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
58
Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda oʻzlarining
sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga boʻlgan va
raqobatni „sub‘ektiv raqobat munosabatlari― sifatida ajratib koʻrsatishgan, bu
albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar― ni talab qiladi.
Koʻproq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni oʻrnatish uchun zarur boʻlgan
oʻxshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan
raqib munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga boʻlgan ehtiyojni
kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi.
Monopoliyaning iqtisodiy asoslari
―Monopoliya‖ atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan
(ya‗ni,
grekcha ―monos‖ – yagona, bitta, va ―poleo‖ - sotaman) tarkib topadi,
biroq
uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqoladi.
Monopoliya – монопол yuqori narxlarni o‘rnatish hamda monopol yuqori foyda
olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan
hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalar (firma, korporatsiyalar)ning
birlashmalari bo‘lib, monopoliyalarning vujudga kelishining moddiy asosi ishlab
chiqarishning to‘planishi hisoblanadi.
Ishlab chiqarishning to‘planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi
hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to‘planishini
namoyon etadi. Asosiy sabab – olinayotgan foyda hajmining ko‘payishi
hisoblanadi, foydaning (qo‘shimcha mahsulot) bir qismi kapitallashtirib boriladi.
Kapitalning to‘planishi – bu qo‘shimcha qiymatning bir qismini jamg‘arish
(kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir. Ya‗ni, korxonadagi
ishchilar soni, korxonaning ishlab chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xom
ashyo miqdori, tovar aylanmasi hajmi, foyda hajmi.
Monopoliyalarning turlari quyidagilardan iborat:
1. Bozorni qamrab olish darajasiga ko‘ra:
a) sof monopoliya;
b) oligopoliya;
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
59
v) monopoliya.
Sof monopoliya – tarmoqdagi yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
narx va ishlab chiqarish hajmini belgilashdagi yakka hukmronlik holati
hisoblanadi. Masalan, O‘zbekistonda sof monopoliyalar sifatida ―O‘zbekiston
havo yo‘llari‖ DAK, ―O‘zbekiston temir yo‘llari‖DAK, toshkent aviatsiya ishlab
chiqarish birlashmasi shular jumlasidandir.
Tabiiy monopoliya – korxonaning texnologik xususiyatlari sababli
mahsulotga bo‘lgan talbni qondirish raqobat mavjud bo‘lmagan sharoitda
samaradorlik amalga oshiruvchi tovar bozorining holatidir. Bunda ishlab
chiqarish hajmi ko‘payadi, tovar birligiga to‘g‘ri keluvchi xo‘jalik xarajatlari
kamayib boradi. Legal (qonuniy) monopoliya – bu qonuniy tarzda tashkil
etiluvchi monopolistik holatdan iborat. Ular tarkibiga himoya qiluvchi qo‘yidagi
monopoliya shakllarini kiritish mumkin:
1) Patent tizimi – bu ixtirochi yoki mualliflar tomonidan yaratilgan
ixtirolar,
foydali modellar, sanoat namunalarini tasdiqlovchi maxsus
guvohnomalar – patentlar orqali amalga oshiriladi.
2) Mualliflik huquqi – ilmiy, badiiy va san‗at asarlari, ijro san‗ati
fonogrammalari, ko‘rsatuvlar, efir to‘lqini yoki kabel orqali tasvir uzatish
kabilari yaratish va ulardan foydalanish munosabatlarini qonuniy tarzda tartibga
solish shakli.
3) Tovar belgilari – bu savdo belgilari, nishonlari, maxsus ramzlari nomi va
haqozo.
Sun‗iy monopoliya – monopol foyda olish maqsadida tashkil etiluvchi
birlashmalarining shartli nomi. Sun‗iy monopoliyalar kartel, sindikat, trest,
konsortsium, kontsern kabi aniq shakllarda namoyon bo‘ladi. Kartel – bitta
sanoat tarmoqdagi bir necha korxonalarning uyushmasi bo‘lib, uning
ishtirokchilari ishlab chiqarish vositalari va mahsulotlariga o‘z mulkiy egaligini
saqlab qoladi, yaratilgan mahsulotlarni sotish esa kvota, ya‗ni maxsulot ishlab
chiqarish umumiy hajmidagi har bir ishtirokchining ulushi, sotish narxlari,
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
60
bozorlarning bo‘lib olinishi va h.q. bo‘yicha kelishuv asosida amalga oshiriladi.
Sindikat – bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchi bir necha korxonalarning
birlashmasi. Bunda ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik birlashma
ishtirokchilarning o‘zida saqlanib qolgan holda, ular tomonidan ishlab
chiqarilgan mahsulot tashkil etilgan yagona sotish tashkiloti orqali amalga
oshiriladi. Trest – ishlab chiqarish vositalari va tayyor mahsulotga birgalikdagi
mulkiy egalikni ta‗minlovchi ishlab chiqaruvchilarning yuridik shaxs
ko‘rinishdagi birlashmasi. Konsortsium – tadbirkorlarning yirik moliyaviy
operatsiyalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida birlashuvi (masalan, yirik
miqyosi loyihalarga juda katta miqdorda va uzoq muddatli kredit berish yoki
investitsiyalar qo‘yish). Kontsern – rasmiy jihatdan mustaqil bo‘lgan, ko‘p
tarmoqli korxonalar (sanoat, savdo, transport va bank turli soha korxonalari)ning
majmuisi o‘z ichiga oluvchi birlashma. Monopoliyaning iqtisodiy taraqqiyotga
ta‗sir qiluvchi ijobiy va salbiy tomoni mavjud. Uning ijobiy tomoni asosan
quyidagi ikkita jihat orqali namoyon bo‘ladi:
1. Monopoliya ma‗lum tarmoqlarda nisbatan samarali amal qiladi va
xarajatlarning tejalishiga olib keladi.
2. Monopolist bo‘lmagan, mayda, raqobatlashuvchi soha korxonalarda
nisabtan monopolistik korxonalarda ishlab chiqarishga ilmiy-texnika taraqqiyoti
yutuqlarini joriy etish uchun ko‘proq rag‘bat va imkoniyat mavjud bo‘ladi.
Monopoliyaning salbiy tomoni sifatida qo‘yidagi jihatlarni ko‘rsatish mumkin:
1) resurslarning oqilona taqsimlanmasligi;
2) daromadlardagi tengsizlikning kuchayishi;
3) iqtisodiy turg‘unlik va fan-texnika taraqqiyotining sekinlashuvi;
4) iqtisodiyotda demokratik harakatlarning to‘sib qo‘yilishi.
Bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni
davlat tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo‘llanilib, bu monopoliyaga
qarshi .siyosat deb ataladi. Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati asosini
monopoliyaga qarshi qonunchilik tashkil etadi.
BANK BOZOR BIZNES (BANKING MARKET and BUSINESS) 2-son (APTEL)
2024
HTTPS://JBMB.UZ/ ISSN: 3030-3605
61
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Mukhammadov, M., O‘runbayeva, Y. P., et al. (2018). Economics
Theory Textbook. Tashkent: "FAN VA TEXNOLOGIYA", 272 pages.
2.
Speech of President Shavkat Mirziyoyev at the Expanded Meeting of the
Republic's Spiritual and Enlightenment Council. "We Need New Strength, New
Movement in Spirituality" People's Word, December 23, 2023, No. 274(8617),
page 3.
3.
O‘runbayeva, Y. P. (2013). Service Provision Sector and the Level of
Population Welfare: Interrelation and Development Trends. Monograph.
Tashkent: "FAN", 156 pages.
4.
Bekmurodov, A. A. "Kichik biznes sub‘ektlarini tijorat banklar
tomonidan kreditlashda xorij tajribasi." Теория и практика современной
науки 6 (96) (2023): 20-24
5.
Bekmurodov, A. A. "Banklarni trasformatsiya qilish sharoitida
masofadan xizmat ko‘rsatish tizimini ommalashtirish." Экономика и социум 6-
1 (109) (2023): 83-86.
6.
Sharipova N. D., Jurayev I. S. Theoretical foundations of monetary
policy// international journal of innovations in engineering research and
technology. – 2023. -T. 10. -C. 171-173.
7.
Tursunov Faridun Mustafoyevich. (2023). Opportunities for remote
banking services to grow in republic of uzbekistan‘s commercial banks. Galaxy
International Interdisciplinary Research Journal, 11(11), 4–7.
8.
https://worldlyjournals.com/index.php/IJSR/article/download/1302/174
9.
https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/742
